CC BY
7INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© G.K. Jumamuratova1^_
1Toshkent davlat agrar universiteti Nukus filiali, Nukus, Qoraqalpog'iston
Annotatsiya
KIRISH: atrof-muhit falokati odamlarga, ayniqsa orollarning alohida joylashgan jamoalariga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Odamlarga bunday hodisalar qanday ta'sir qilishiga ta'sir qiluvchi ijtimoiy-psixologik prognozlarni tushunish samarali aralashuv va qo'llab-quvvatlash strategiyalarini ishlab chiqish uchun juda muhimdir. Ushbu tadqiqot orol miqyosidagi ekologik ofatga individual javoblarni belgilovchi asosiy ijtimoiy va psixologik omillarni o'rganadi.
MAQSAD: ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi - orol miqyosidagi ekologik ofatning odamlarga ta'siriga ta'sir qiluvchi ijtimoiy-psixologik prognozlarni aniqlash va tahlil qilish. Bu ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tarmoqlari, psixologik barqarorlik va jamiyatning hamjihatligi odamlarning engish mexanizmlari va umumiy farovonligiga qanday hissa qo'shishini o'rganishni o'z ichiga oladi.
MATERIALLAR VA METODLAR: tadqiqot aralash usullardan foydalanadi, adabiyotlarni ko'rib chiqish, so'rov, intervyu.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: topilmalar odamlarga ekologik ofatlarning ta'siriga ta'sir qiluvchi bir nechta asosiy ijtimoiy-psixologik prognozlarni ta'kidlaydi. Oila, do'stlar va jamoa a'zolari tomonidan kuchli ijtimoiy yordam ekologik ofatlarning psixologik ta'sirini sezilarli darajada kamaytiradi. Sog'lom qo'llab-quvvatlash tarmoqlariga ega bo'lgan odamlar stress va xavotirning past darajalari haqida xabar berishadi.
XULOSA: Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tarmoqlari, psixologik barqarorlik, jamiyatning birlashishi, idrok etilgan nazorat va oldingi travma tajribalari odamlarning orol miqyosidagi ekologik ofatlardan qanday ta'sirlanishini ko'rsatadigan muhim prognozlardir. Ushbu topilmalar kuchli ijtimoiy aloqalarni rivojlantirish, barqarorlikni oshirish va jamiyatlarni tabiiy ofatlarga tayyorgarlik ko'rish va javob choralarini kuchaytirish muhimligini ta'kidlaydi. Samarali tadbirlar ekologik ofatlarning odamlarga salbiy ta'sirini yumshatish uchun ushbu ijtimoiy-psixologik omillarni kuchaytirishga qaratilishi kerak.
Kalit so'zlar: Orolbo'yi mintaqasi, aholi, shaxs psixologiyasi, ijtimoiy-psixologik pediktorlar, ekologik tanglik, ekologik hodisalar.
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №6
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Iqtibos uchun: Jumamuratova G.K. Orolbuyi ekologik ofat shaxsga ta'sirining ijtimoiy-psixologik prediktorlari. // Inter education & global study. 2024. №6. B. 348-354.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПРЕДИКТОРЫ ВОЗДЕЙСТВИЯ ОБЩЕОСТРОВНОЙ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕДСТВИЯ НА ЧЕЛОВЕКА_
© Г.К.Жумамуратова1Н
1 Нукусский филиал Ташкентского государственного аграрного университета, Нукус, Каракалпакстан._
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: экологические катастрофы оказывают серьезное воздействие на людей, особенно на изолированные островные сообщества. Понимание социально-психологических предикторов, которые влияют на то, как такие события влияют на людей, имеет решающее значение для разработки эффективных стратегий вмешательства и поддержки. В этом исследовании изучаются ключевые социальные и психологические факторы, которые формируют индивидуальные реакции на экологическую катастрофу, охватившую остров.
ЦЕЛЬ: основной целью данного исследования является выявление и анализ социально-психологических предикторов, влияющих на воздействие человека на окружающую среду в результате масштабной экологической катастрофы. Это включает в себя изучение того, как сети социальной поддержки, психологическая стабильность и сплоченность сообщества способствуют механизмам преодоления трудностей и общему благополучию людей.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: в исследовании использованы смешанные методы, обзор литературы, опрос, интервью.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: полученные результаты подчеркивают несколько ключевых социально-психологических предикторов, которые влияют на подверженность человека экологическим катастрофам. Сильная социальная поддержка со стороны семьи, друзей и членов сообщества может значительно снизить психологическое воздействие экологических катастроф. Люди со здоровой сетью поддержки сообщают о более низком уровне стресса и тревоги.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: исследования показывают, что сети социальной поддержки, психологическая устойчивость, сплоченность сообщества, воспринимаемый контроль и предшествующий травматический опыт являются важными предикторами того, как люди пострадают от экологических катастроф, происходящих в масштабах всего острова. Эти результаты подчеркивают важность развития прочных социальных связей, повышения устойчивости и усиления готовности сообществ к стихийным бедствиям и реагирования на них. Эффективные меры должны быть направлены на усиление этих социально-
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 6
fccilL
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №6
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
психологических факторов для смягчения негативного воздействия экологических катастроф на людей.
Ключевые слова: Аралбойский регион, население, психология личности, социально-психологические факторы, экологический стресс, экологические явления.
Для цитирования: Жумамуратова Г.К. Социально-психологические предикторы воздействия общеостровной экологической бедствия на человека. // Inter education & global study. 2024. №6. С. 348-354.
SOCIAL-PSYCHOLOGICAL PREDICTORS OF THE EFFECT OF AN ISLAND-WIDE ENVIRONMENTAL DISASTER ON THE PERSON_
© Guljayna K. Jumamuratova1®
1 Nukus Branch of Tashkent State Agrarian University,Nukus,Karakalpakstan_
Annotation:
INTRODUCTION: environmental disasters have a serious impact on people, especially on isolated island communities. Understanding the social-psychological predictors that influence how people are affected by such events is critical to developing effective intervention and support strategies. This study explores the key social and psychological factors that shape individual responses to an island-wide environmental disaster.
AIM: the primary objective of this study is to identify and analyze socio-psychological predictors influencing the human impact of an island-wide environmental disaster. This includes exploring how social support networks, psychological stability, and community cohesion contribute to people's coping mechanisms and overall well-being.
MATERIALS AND METHODS: the research uses mixed methods, literature review, survey, interview.
DISCUSSION AND CONCLUSIONS: the findings highlight several key social-psychological predictors that influence human exposure to environmental disasters. Strong social support from family, friends, and community members can significantly reduce the psychological impact of environmental disasters. People with healthy support networks report lower levels of stress and anxiety.
CONCLUSIONS: research suggests that social support networks, psychological resilience, community cohesion, perceived control, and prior trauma experiences are significant predictors of how individuals will be affected by island-wide environmental disasters. These findings highlight the importance of developing strong social bonds, building resilience, and strengthening communities' disaster preparedness and response. Effective interventions should focus on strengthening these socio-psychological factors to mitigate the negative impact of environmental disasters on people.
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 6
iccl (A
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Key words: Aralboyi region, population, personal psychology, socio-psycholog ical factors, environmental stress, environmental phenomena.
Iqlim o'zgarishi, turli xil ekologik muammolar ta'siri insoniyatni allaqachon tashvishiga sabab bo'lmoqda Jahonda bugungi ijtimoiy taraqqiyot uchun global ekologik muammolarning oldini olish hayotiy zaruriyatdir. Chunki tabiiy atrof-muhit muhofazasi insoniyatning kelajagini ta'minlovchi ijtimoiy omilga aylangan. Global iqlim o'zgarishlari XXI asrning asosiy muammolaridan biridir. Insoniyatning taraqqiyotga erishish yo'lida tabiatga nisbatan xo'jasizlarcha munosabatda bo'lishi atrof-muhitdagi muvozanatning izdan chiqishiga va o'nglab bo'lmas salbiy oqibatlarga olib keldi, natijada ob-havo va iqlim butunlay o'zgarib ketish arafasida turibdi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Antoniu Guterrish yoshlarning munosabati va xulq-atvori jamiyatimizning kelajakdagi shaklini belgilaydi, endi har qachongidan biz odatlarimizni, xatti-harakatlarimizni o'zgartirishimiz kerakligi va chora-tadbirlarimiz samarali bo'lishini ta'minlash uchun biz turli kontekstlarni hisobga olishimiz kerak-deb ta'kidlab o'tgandi. Atrof-muhit siyosati, ekologik ta'lim darajasi va infratuzilmaning tayyorligi har bir mamlakatda turlicha. Ba'zi mamlakatlar ijtimoiy muammolarga boshqalarga qaraganda ko'proq duch kelishadi va bu omillar odamlarning atrof-muhitni muhofaza qilish choralarini ko'rishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Shunday qilib, olimlar tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilishda o'tish va ishtirok etishni osonlashtirish uchun turli xil vositalarga muhtoj.
Tahlillar va mulohazalar. Ekologik muammolarni kelib chiqishiga albatta, Odam tabiatga ta'siri ya'ni yerning beqiyos keng hududlarida fauna va florani, o'simliklarning kamayishi, ayrim o'simlik va hayvon turlarining qirilib ketishi va bir qator antropogen omillarning natijasidir. Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasini atrofida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta'sirida qoldi. Orolbo'yi mintaqasida yuzaga kelgan ekologik tanglik shubhasiz insoniyatning yangi tarixidagi eng mushkul muammolardan biri bo'lib qolmoqda, - deydi BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi atrof-muhit muhofazasi bo'limi direktori Marko Kayner. Bu musibat o'z navbatida yoshlarimizning kelajagi uchun ham xavflidir. Shu sababli o'z tadqiqotimizni Orolbo'yi yoshlariga ekologik ofat ta'sirining ijtimoiy-psixologik prediktorlariga e'tibor qaratish bo'ldi.
Psixologik prediktorlar bu psixologik jarayonni yoki shaxsiy xususiyatlarning rivojlanishini bashorat qilishga qaratilgan bo'lib, ma'lum darajada psixologik xususiyatlar yoki ko'rsatkichlarni ajratib ko'rsatib o'tadi. Bu bo'yicha psixologik olimlardag T.M Maryutina, O.Yu Yermolayev, V.I.Trubnikovlar ilmiy tadqiqotlarini olib borishgan. Ular psixologik prediktorlarni darajalararo (individuallik tuzilishida), ontogenetik, kasbiy va
For citation: Guljayna K. Jumamuratova (2024) 'Social-psychological predictors of the effect of an island-wide environmental disaster on the person', Inter education & global study, (6). pp. 348-354. (In Uzbek).
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
klinik deb bir nechta turlarga ajratib ko'rsatib o'tishgan. Psixolog olimlar tomonidan zamonaviy sharoitdan kelib chiqib ta'limning dastlabki bosqichlarida bolaning akademik muvaffaqiyatini prognozlash va targ'ib qilish muammosi rivojlantirmoqda.
Prediktor so'ziga ilmiy yondashilsa, tor ma'noda "bashorat qiluvchi ko'rsatkich" tushunchasini beradi, asosan bashoratning ishonchliligini statistik baholash bilan bog'lab tushuntiradi. Prognozning ishonchliligi uchun umumlashtirish darajasi, bashoratni baholash usuli muhim ahamiyatga yega. Shu sababli Orolbo'yida istiqomot qilayotgan shaxslarga ekologik tanglik ta'siri va bu shaxs psixikasiga ta'siri masalalaridagi psixologik prediktorlarga diqqat-e'tiborimizni qaratganmiz.
Tadqiqotimiz doirasidagi ilmiy izlanishlarda Orolbo'yidagi ekologik tang vaziyatlar inson saslomatligiga, turmush tarziga, ko'plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning kelib chiqishiga sabab bo'layotganligi hech kimga sir emas. Aholi salomatligida yurak-qon tomir, oshqozon-ichak, nafas olish organlari kasalliklari, kam-qonlik, hiqildoq va qizilo'ngach saratoni, onkologik kasalliklarni ortib borayotganini ko'rishimiz mumkin. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatalar salbiy tus olishi va odamlar mehnatidan qoniqmasligi, xudud ekologiyasi shaxs ongi o'sishiga ta'siri, shaxs kognitiv riojlanishining murakkablashib borishiga odi ijtimoiy psixologik tadqiqotlarni zaruriyati kelib chiqmoqda. Orolbo'yi mintaqasidagi og'ir ekologik vaziyatni tasavvur qilishimiz qiyin emas, yuqorida keltirib o'tgan misollar dastlab inson kayfiyatini o'zgartirib quyadi. Bizning kayfiyatimiz, birinchi navbatda, hissiyotlar va ular bilan bog'liq his-tuyg'ular bilan belgilanadi. Tuyg'ular har qanday qo'zg'atuvchiga reaksiyaning asosiy, eng oddiy turlaridir. Ular ijobiy yoki salbiy, kuchli yoki zaif, ortishi yoki aksincha, kamayishi mumkin. Bu bizning shaxsiy tajribamizni tavsiflovchi sof insoniy fazilatlari bilan bog'liqdir. Tuyg'ulardan farqli o'laroq, his-tuyg'ular o'z-o'zidan paydo bo'lmasligi, balki ong tomonidan boshqarilishi, psixikaga bo'ysunishi juda muhimdir. Ekologik tanglik holatida yashayotgan aholi kayfiyatini o'zi tez-tez o'zgarib turishi, aqliy quvvatining, ishchanlik qobiliyatining pasayishi, o'ylash va fikrlash qobiliyatining o'zgaruvchanligi kelgusi ishlariga ishonchsizlikni ortirib borishi har qanday jamiyatning strategik ishlariga teskari ta'siri ko'rsatishi tabiiy. Salbiy ekologik omillar inson aqliy quvvatini zaiflashtirib boradi, xulq-atvoriga salbiy ta'siri o'tkazadi, psixologlar aynan ushbu jihatlariga befarq bo'lmasligi kerak. Ekologik muammolar shaxs intellektning rivojlanishda kechikishlar, xatti-harakatlarda muammolari va hatto bolalarda IQning pasayishiga olib kelishadi. Orolbo'yida istiqomot qilayotgan shaxslarga ekologik tanglik ta'sirida shaxs psixologiyasiga taaluqli psixologik prediktorlarni quyidagicha ajratib chiqishni ma'qul ko'rdik.
Xulosalar. Orolbo'yi ekotizimi va inson psixologiyasiga bog'liq psixologik prediktorlarni alohida ko'rsatib o'tish mumkin. Dastlab ekologik hodisalar shaxs kognitiv sferasidagi o'zgarishlarni prediktivlab olishi muhimdir. Har qanday shaxs atrof-muhit tabiatini idrok qilish bilan bog'liq muammolarni ko'ramiz. Atrof-muhitni borligicha idrok etishi shaxsning keyingi munosabatlarida va ularning xatti-harakatida namoyon bo'lishiga e'tiborimizni qaratamiz. Atrof-muhitning tabiiy sharoiti boy o'simliklar va hayvonot dunyosini idrok etishida tabiat resusrlarini saqlab qolishga bo'lgan intilishlari va ularni
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
keyingi avlodga yetkazib berish kabi ekologik qadriyatlar shakllanib borishi lozim. Afsuski, ekologik hodisalar ya'ni Orol dengizi yangi Orolqum cho'liga aylanib borishi, Orol dengizining qurishi, suv resurslarining yetishmasligi, bu regionda bioxilma-xillikning yo'qolib ketganligi, Orolbo'yi hududlarida yashagan Amudaryo yo'lbarsi, qizil bo'ri kabi hayvonlarning yo'qolib ketganligi, o'simlik olamining suv yetishmasligi ta'sirida yo'qolib borayotganligi, bu hududlarda faqatgina endem o'simliklarining o'sishi, mevali daraxtlarning qisqa vaqt davomida o'sib, 2-3 yildan keyin hosilga kirmasdan qurib qolishi, tuproqlarining sho'rlanganligi va hokazo salbiy muammolarning regionda yashayotgan xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hamda psixologik ahvoliga salbiy ta'sirini anglashimiz qiyin emas. Bir qator ekologik muammolar uzoq va asta-sekinlik bilan shaxs psixologiyasiga o'z ta'sir ko'rsatishi tabiiydir.
Darhaqiqat, shaxs atrof-muhit tabiati ekologiyasi juda yomon bo'lgan xududlar bilan ekologiyasi yaxshi atrof-muhit tabiatini solishtirib boradi. Bu o'z navbatida o'zining yashab turgan xududining tabiatiga shavqatsiz munosabatda bo'lishini namoyon eta boshlaydi. Tabiat resurslariga ham munosabati, fiklari va qarashlarini o'zgartira oladi. Masalan, o'z xududidagi ichimlik suvi iflosligini biladi va uni endi xoxlaganicha ishlatsa bo'ladi degan fikrlarga borishi tabiiy. Ekologik xududi yaxshi ya'ni ichimlik suv toza bo'lgan xududlarda o'z fikrini o'zgartirishi ham mumkin. Bu kabi atrof-muhit tabiatiga psixologik pediktorlarini salbiy yoki ijobiy tomonlarini ajratib olishga to'g'ri keladi. Ekologik tang vaziyatlar shaxs diqqati, xotirasi va nutqining rivojlanishiga ham o'z ta'sirini ko'rsatib o'tadi. Atrof-muhiti ekologiyasi tang ahvolda uni har qanday shaxs ko'rib aynan shu tabiat resurslariga diqqati past bo'lishi, bo'layotgan jarayonlarda ma'lum ma'lumotlarni eslab qolishini xoxlamasligi va uni boshqalarga gapirib berishni istamasligi tabiiydir. Ekologik tanglikni kelib chiqish sabablarini bilishi va kelgusi ishlariga ekologik vaziyatlar salbiy ta'sirini ko'rsatayotgani guvohi bo'lgan har qanday shaxsda o'zini emas oldingi avlod shaxslarni aybdor deb bilishi shakllanib boradi. Vaholanki, mavjud tabiiy resurslarni saqlab qolishi, ekologik ogohlikka chaqirishi kabi xatta-harakatlari sezilarli darajada namoyon bo'lishi kerak. Psixologiyada aybdorlik hissini shakllantirib borishi ijtimoiy muhitda shaxslararo munosabatlarda kelishmoqchilikni kelib chiqishiga sabab bo'ladigan omillardan hisoblanadi.
Ekologik xavfsizlikga tahdidlarning psixologik pediktorlarini albatta hisobga olgan holda ta'limdagi ekologik bilimlarni oshirish, ekologik muammolarni hal etishga qaratilgan xatti-harakatlarni qullab-quvvatlash, ekologik ongni shakllantirib borishga qaratilgan o'quv mashg'ulotlarni kuchaytirish zarurati kelib chiqadi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-yanvardagi PQ-2731-sonli «2017-2021-yillarda Orolbo'yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi» to'g'risida qarori.
2. Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo'yicha hamkorlikni rivojlantirish" mavzuciga bag'ishlangan xalqaro konferentsiya. 06.12.2018y
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
3. Мдивани М.О. Субъект-средовые взаимодействия: экопсихологический подход к развитию психики (Коллективная монография) / под. ред. М.О. Мдивани. - М.: Издательство «Перо», 2017. - 160 с.
4. Панов В.И. Экологическая психология: направления и тенденции // Экопоэзис: экогуманитарные теория и практика. - 2020.
5. Панова В.И. Экопсихология развития психики человека на разных этапах онтогенеза: коллективная монография М.: 2013.
6. Черноушек М. Психология жизненной среды. — М.: Мысль, 1989.
7. Медведев В. И., Алдашева А. А. Экологическое сознание. Учебное пособие. - М.: Логос, 2001.
8. Джуманов С А. К вопросу о влиянии Аральской трагедии на здоровье населения Узбекистана и ликвидации ее последствий//!!! Меж.науч. конф.- Спб., 2015.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
Jumamuratova Guljayna Kenesbayevna, psixolog [Жумамуратова Гулжайна Кенесбаевна, психолог], [Guljayna K. Jumamuratova, a psychologist]; manzil: Qoraqalpog'iston Respublikasi, Nukus shahri, Abdanbetova ko'chasi [адрес: Республика Каракалпакстан, город Нукус, улица Абданбетова], [address: Republic of Karakalpakstan, Nukus city, Abdanbetova street].
