Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЕМ-ХАШАК ЭКИНЛАРИНИ МАҲСУЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА МУАММОЛАР'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЕМ-ХАШАК ЭКИНЛАРИНИ МАҲСУЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ем-хашак / озуқабоп экинлар алмашлаб экиш / маккажухори / судан ўти / беда / донли-дуккакли экинлар / уруғчилик.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Турдышев Бекмурат Хожамуратович, Сайпназаров Генжебай Утамбетович

Бу мақолада ем-ҳашак ва озуқабоп экинларни (макка жўхори, жўхори, беда, судан ўти, лаблаги) маҳсулдорлигини ошириш бўйича маълумотлар келтирилган. Бундан ташқари донли-дуккакли (соя, лобия, мош) экинларнинг қисқа ротацияли тизимда тупроқнинг унумдорлигини ошириш ва уларни етиштириш технологиялар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЕМ-ХАШАК ЭКИНЛАРИНИ МАҲСУЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА МУАММОЛАР»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

ЦОРАЦАЛПОГИСТОНДА ЕМ-ХАШАК ЭКИНЛАРИНИ МА^СУЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА МУАММОЛАР

1Турдышев Бекмурат Хожамуратович,2Сайпназаров Генжебай Утамбетович

Чх.ф.н., к.и.х ^КДИТИ, 2к.х.ф.н., ^КДИТИ https://doi.org/10.5281/zenodo.13859603

Аннотация. Бу мацолада ем-уашак ва озуцабоп экинларни (макка жухори, жухори, беда, судан ути, лаблаги) маусулдорлигини ошириш буйича маълумотлар келтирилган. Бундан ташцари донли-дуккакли (соя, лобия, мош) экинларнинг цисца ротацияли тизимда тупроцнинг унумдорлигини ошириш ва уларни етиштириш технологиялар баён этилган.

Калит сузлар: Ем-хашак, озуцабоп экинлар алмашлаб экиш, маккажухори, судан ути, беда, донли-дуккакли экинлар, уругчилик.

Аннотация. В настоящей статье приведены данные по повышению продуктивности кормовых культур (кукурузы, люцерны, сорга, свекла, суданской травы) в смешанных посевах. Представлены результаты по технологию возделывания зернобобовых культур при короткоротационном севообороте и данный схемы.

Ключевые слова: Корма, питательный севооборот, кукуруза, суданская трава, люцерна, зернобобовые культуры, семеноводство.

Abstract. This article presents data on increasing the productivity of forage crops (corn, alfalfa, sorghum, beet, Sudan grass) in mixed crops. The results of the technology of cultivating leguminous crops in short-rotation crop rotation and this scheme are presented.

Keywords: Forage, nutritious crop rotation, corn, Sudan grass, alfalfa, legumes, seed production.

^оракалпогистон Республикасида охирги йилларда экинларнинг вегетация даврида кузатилаётган сув танкислиги худудда экологик жараённинг чукурлашувига олиб келди, усимлик дунёси кескин узгарди, табиий пичанзорлар ва яйловларда ем-хашак турлари ва ареаллари камайиб (маълумотларга асосан 30-40 %) махсулдорлиги 1,5-2,0 баробарга камайиб кетган [2]. Ушбу шароитда минтака чорвачилигини жадал ривожлантириш учун маданий ем-хашак ва озукабоп экинларнинг структурасини купайтириш, уларни дехкончиликда алмашлаб экиш тизимига доимий киритиш долзарб масалага айланди. Бу масалани ижобий ечиш ва мустахкам ем-хашак захирасини тузишга, чорва махсулотлари купйишига, ахоли талабларини тула каноатлантиришга замин яратади. Шунинг учун Узбекстон Республикаси Президенти ва Узбекстон Республикаси Вазирлар махкамасининг 2019-2020 йилларда №4512 ва №504 карорлари чикаришган. Шунга биноан ^оракалпогистон Республикаси ^унгирот, Муйнок, Тахтакупир, ^ораузак туманларини чорвачиликга ихтисослаштириш,уларга замонавий чорвачилик мажмуаларини яратиш ва чорва молларини йил давомида ем-хашак билан таъминлаш максадида озикавий экинлар серхосил навларининг бирламчи уругчилик тизимини, етиштириш технологиясини яратиш, ихтисослашган уругчилик хужаликларини ташкил этиш вазифалари куйилган.

Бу вазифаларни ижобий ечишда дехкончиликда ихтисослашувига боглик хар хил тизимда алмашлаб экишни тула жорий килиш ва унда юкори хосилдорли, киска вегетациялик ем-хашак экинларни танлаш катта ахамиятга эга. Худуд чорвачилик махсулотларини купайтиришда ем-хашак ва озикабоп экинлардан судан ути ва лаблаги ута фойдали экинларга киради. Илмий тадкикотларга ^^ДИТИ асосан улар аралаштирилиб

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

экилганда 1 гектардан 426 центнер силос ва 408 центнер лаблаги олинган. Бу ерда жами олинган х,осил 834 ц/га-ни ташкил этиб, 181 центнер озука бирлиги олинган. Кук масса учун етиштирилган маккажухоридан 236 ц/га кук масса ва 47 центнер озука бирлиги олинган.

Маккажухорини судан ути билан аралаштириб экилганда йил охирида уришдан кейин тупрокнинг 0-50 см катламида гектарига 90 центнергача урим колдиклари ва илдиз тизими коладигани аникланган. Уларнинг чириши натижасида тупрок таркиби яхшиланади, зичлиги камайиб, умумий унумдорлиги ортади [3].

Алмашлаб экишда беданинг урнини алох,ида курсатиб утиш лозим: ^^ДИТИ да утказилган дала тадкикотларида ^оракалпогистон шароитида беда 3 йил турганда энг юкори беда х,осили ва илдиз массаси тупланадиган (0-50 см катламда 120-150 ц/га) аникланди. Шу билан тупрокда куп микдорда азот (500-800 кг гача) чиринди колдиклари (гумус) тупланадиганлиги таъкидлаб утилган.

Бедани биринчи йил арпа билан аралаштириб экилганда олинган беда 37,6 ц/га 149,0 ц/га арпа кук массаси, жухори билан кушиб экилганда 35,2 центнер беда 266,5 центнер кук масса, маккажухори билан кушиб экилганда 39,5 центнер беда ва 438,6 центнер кук масса олинди.

Шуни таъкидлаб утиш лозимки, охирги йилларда ^оракалпогистон Республикаси кишлок хужалиги экин майдонларининг унумдорлиги жуда пасайиб (0,3-0,5 % гача) кетганлиги туфайли олинадиган мах,сулотлар асосан минерал угитлар бериш (50-60 % гача) х,исобидан олинади ва махдллий угитлар улуши камайиб, экологик соф х,осил етиштириш даражаси чегараланган. Ушбу шароитда Республика кишлок хужалиги илми олдида ем-хдшак, дон-дуккакли экинлар буйича кен микёсда тадкикотлар утказиш, тупрок унумдорлигини баркарорлаштириш ва орттириш, чорвачиликни жадал ривожлантириш каби муаммоларини киска муддатда ечим талаб килинади.

Ем-х,ашак дон-дуккакли экинларни аксарияти тупрокда озука элементлар: азот, фосфор, калий, гумус (чиринди) туплаб, унинг табиий унумдорлигини оширади, минерал угитлар улушини етарлича камайади ва соф экологик мах,сулот етиштиришга замин яратади. Бу экинларни дкхдончиликда киска ротацияли (2-3 йил) алмашлаб экиш тизимига жорий этиш кластер, фермер хужаликларнинг рентабеллигини ортикча харажатларсиз оширишга имкон беради. Улар бизнинг фикримизча схемада булиши лозим: -биринчи йил: баланд буйлик ем-хашак экинлар -иккинчи йил дон-дуккакли, сидерат экинлар -учинчи йил пахта ва бошка экинлар экилиши лозим.

Ем-хащшак экинларни алмашлаб экиш тизимига киритиш, биринчидан кенг микёсда ерларнинг мелиоратив х,олатини тургунлашишига ва яхшиланишига олиб келса, иккинчидан маълум даражада экологик соф мах,сулот, кук масса олинади ва мулжалланган хдражат кыска муддатда копланади.

Уларни х,ар х,ил муддатларда экилганда, чорва моллпрни кеч кузгача кук масса билан таъмин этиш шароити тугилади.

Юкорида кайд этилган схемада донли-дуккакли (лобия, горох, мош, соя ва бошкалар) экинлар поясида, баргида маккажухори поясига нисбатан 2-3 баробар куп оксил мавжуд, масалан соя уругида 39 %, мошда 27 %, лобияда 24,8 % ташкил этади. Соянинг 100 кг кук массасида 21 озука бирлиги ва 3,5 кг протейн мавжуд.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

Дуккакли экинлар вегетация даврида берилган минерал угитлар ва тупрок таркибидаги органик моддалардан фойдаланиш билан бирга, илдиз тизимида тугунчак бактериялар ёрдамида биологик азот туплайди. ^оракалпогистон шароитида дуккакли экинлар етиштирилгандан кейин тупрок хайдов катламида (0-30 см) урим колдиклари ва илдиз тизимидан гектарига 20-25 центнер масса колади ва 50 кг-дан купрок биологик азот тупланади [1]. (Дуккакли экинларни сидерат сифатида фойдаланиш минерал угитлар нормасини етарлича иктисод киладигани маълум)

Уларни етиштириш учун кузда ер меёрий текисланиб 20-25 см чукурликда чудгорланади ва сугориб куйилади. Бахорда тупрок тобига (пишганда) чизелланади, ёки атваласиз плуг билан хайдалади ва барона-мола босилади. Соя, мош экинлари уругларини экиш дон сеялкаси (Руминия) ёрдамида бажарилади. Экиш олдидан уругларга ризоморфин ва препаратлар билан ишлов берилади. Экиш меъёри гектарига соя учун 20-25 г, мош учун 8-10 кг-ни ташкил этади. Экиш чукурлиги 5-6 см.

Минерал угит меёрлари: хдйдов олдидан тупрокга соф холида N50, P 125, K 75 берилади. Вегетация даврида (3-4 барг хосили булганда) катор оралигига ишлов билан бирга гектарига 50 кг азот берилади. Сугориш 2-3 маротаба, умумий микдори 1000-1500 м3/га хисобида.

Шуни хам катъий хисобга олиш лозимки, алмашлаб экиш тизимига ем-хашак экинларни тугри танлаб жойлаштириш катта ахамиятга эга: Сабаби шунга боглик утказиладиган агротехник тадбирларнинг натижалилиги ва олинадиган хосил ортади.

Усимликларни биолгик жихатдан бир-биридан фарк киладиган турлари билан алмаштириш уларнинг касаллик ва заракунандалар билан зарарланишини камайтиришга ва тупрок микрофлорасининг етарлича яхшиланишига эришилади.

Худудда ем-хашак экинлари уругчилигини ташкил эти шва уларнинг махсулдорлигини ортдиришда куп йиллар давомида муаммолар йигилиб колган:

-ихтисослашган уругчилик хужаликлари тузилмаган

-Мавжуд кластер фермер, дехкон хужаликларда кургокчиликка, шурга чидамли, сифат курсаткичлари юкори уругларни танлаш ва уларни тизимли етказиб бериш йулга куйилмаган

- Уларнинг моддий-техник даражаси паст

- Ем-хашак экинларини етиштиришда бегона утлар, касалликлар, зараркунандаларга карши кураш тизими кулланиладиган кимёвий ускуналар ишлаб чикилмаган.

Шунинг учун хам кишлок хужалигида етиштирилаётган хосиллар дунё талабларига жавоб бермайди.

Умуман айтганда худудимиз шароитида ем-хашак экинлари махсулдорлигини оширишда махаллий об-хаво, тупрок шароитига тез мослашувчан, юкори оксилли хосилдор навларни излаб топи шва интродукция этиш, уларнинг потенциал мумкинчиликларини аниклаш ва жорий этиш, уларни чорва моллари суткавий рационига киритиш, олинадиган хосилнинг махсулдорлиги, кулами ортишига олиб келади.

REFERENCES

1. Асанов Ш.Ш., «Хороший источник корма для южного Казахстана» Кормопроизводство, №12, 1981, с 25-26.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

2. Каримов ЭД., Худайбергенов Ф.Ш «Ер ресурсларидан самарали фойдаланишда табиий яйлов усимликлар х,осилдорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар» ж.Узбекстон замини (Земля Узбекстана) №1. 2019, в 43-44.

3. Сафаров Т, Исмаилов С «Семенная продуктивность суданской травы в Узбекстане» ж Кормопроизводство, №2, 1980, с -39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.