CC BY
2SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
OQOVA SUVLARINING MINERALLIK DARAJASINI KAMAYTIRISHDA ELEKTR AKTIVATORNI QO'LLASH VA PARAMETRLARNI ASOSLASH
M. Ibragimov
T.f.n. dotsent "Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muxandislari instituti" -MTU
A. A. Turdiboev
(PhD) dotsent "Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muxandislari instituti" -MTU
A. M. Tursunov Assistant, Toshkent davlat agrar universiteti
ANNOTATSIYA
Maqolada kolektor-drenaj suvlaridan bugungi kundagi foydalanish muammolari va ularni qayta ishlashda elektroaktivatordan foydalanish asoslangan. Sug'orishda va kollektor-drenaj suvlarini mineralizatsiyasini kamaytirishda diafragmali elektroaktivator yordamida suvga unipolyar ishlov berish bilan suyuqlikni elektrokimyoviy aktivatsiyalash prinsipial yangi usul hisoblanadi. Unipolyar ishlov berish uslubi moddaga elektrokimyoviy ta'sir o'tkazib uning mineralizatsiyalanish darajasini pasaytiradi, moddaning kimyoviy va ion tarkibini o'zgartiradi, fizik-kimyoviy va elektrodinamik xususiyatlarini oshiradi, kerakli miqdordagi suvga ishlov berish imkonini beradi. Elektr aktivatorning optimal ko'rsatkichlarini tanlash uchun eksperimentlar boshlanguncha statistik uslublar qo'llaniladi, ya'ni tajribalarni o'tkazish rejasi ishlab chiqilgan. Masalaning umumiy ko'rsatilishidagi yechimlarining natijalari optimallashtirish parametriga faktorlarning ta'sirini o'rganish, va ular orasidagi bog'liqlikni aniqlashni ko'zda tutadi. O'tkazilgan tajriba natijalari Boks-Benken usulidan foydalanib, jarayonning optimal qiymatlari aniqlangan.
Kalit so'zlar: kolektr-drenaj suvlari, elektrokimyoviy ishlov, elektroaktivator, elektrodlar yuzasi, elektrodlarning oralig'i, diafragma turi, unipolyar, membrana.
KIRISH. O'zbekiston Respublikasi o'z suv resurslariga ega bo'lsada, suv resurslariga zaruriyati bo'lgan mamlakatlar sirasiga kiradi. Bu esa qishloq xo'jaligini intensiv rivojlanishi va aholi turmush darajasining yuksalishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi [1-27].
Mamlakat hududida suv resurslarining sifati ba'zi bir regionlarda qoniqarli emas. Minerallashish va ifloslanishning eng yuqori darajasi asosiy daryolarning o'rta va quyi oqimida ko'proq kuzatiladi. Bu esa aholi hayoti va salomatligi hamda yashash muhitini talablari darajasida saqlash uchun jiddiy xavf tug'diradi. Yer ustki va osti suvlarini asosiy ifloslantiruvchi qishloq xo'jaligi hisoblanadi. Sanoat va kommunal-maishiy
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
korxonalar oqova suvlari ulushi unchalik katta bo'lmasada, biroq ziyon yetkazish darajasi bo'yicha o'ta xavfli va zararlidir [2-27].
ASOSIY QISM
Masalaning qo'yilishi. Minerallashgan suvdan foydalanish uchun suvga qayta ishlov berib, foydalanishga tayyorlanishi zarur. Bunda texnologik sxema talabiga ko'ra qimatbaho texnik jixozlar va texnologiyalar kerak bo'ladi [1].
Sug'orish va kollektr-drenaj suvlarini mineralizatsiyasini kamaytirish bo'yicha diafragmali elektiroaktivatorda suvga unipolyar ishlov berish bilan suyuqlikni elektrokimyoviy aktivatsiyalash prinsipial yangi usul hisoblanadi. Unipolyar ishlov berish uslubi moddaga elektrokimyoviy ta'sir o'tkazib uning minerallashish darajasini pasaytiradi, moddaning kimyoviy va ion tarkibini o'zgartiradi, fizik-kimyoviy va elektrodinamik xususiyatlarini oshiradi, kerakli miqdordagi suvga ishlov berish imkonini yaratadi [2].
Unipolyar ishlov berishning samaradorligi elektrokimyoviy jarayonlarning an'anaviy sifat ko'rsatkichlari bilan birgalikda (moddaning parchalanish darajasi va boshqalar), daslabki va ishlov berilgan suyuqlikning rN farqi va relaksatsiya vaqti bilan ham harakterlanadi.
"5
Bu usulda suvga ishlov berishning arzonligi (1-2 sh.b./m ), qurulma konstruksiyasining soddaligi va ekspluatatsiyasining soddaligi uni qishloq xo'jaligida ko'llashga keng imkonini beradi [3, 4].
O'tkazilgan bir qator tajriba izlanishlarimizdan ma'lumki, moddallarni unipolyar elektrokimyoviy aktivlashtirish usulini turli texnologik jarayonlarda qullanilishiga keng imkon beradi.
Yechish usuli. Elektr aktivatorning optimal ko'rsatkichlarini tanlash uchun biz eksperimentlar boshlanguncha statistik uslublarni qo'lladik va tajribalarni quyish sxemasini ishlab chiqdik.
Masalaning umumiy ko'rsatishidagi yechimlarining sxemasi avval aptimallashtirish parametriga faktorlarning ta'sirini o'zgarishini, keyin esa ular orasidagi bog'liqni aniqlashni ko'zda tutadi. Kutilayotgan funksional bog'lanishni umumiy ko'rinishi keltiriladi [5].
Bunda masala bosqichma-bosqich ko'rib chiqiladi. Tajribalarni rejalashtirishning asosiy prinsipi ham shundadir. Birinchi bosqichda har bir tajribada o'zgaruvchan parametrlarni turli kattaliklarida natijalar olinib optimum sohasiga harakatlanish yo'nalishi qidiriladi, buning uchun natijalar kichik bo'lmalarda o'rganiladi va chiziqli bog'lanishlar bilan chegaralanadi. Keyinchalik, ikkinchi darajali tenglamalar kutilayotgan natijalarni bermasa, har bir bosqichdagi oldingi tajribalarda natijalariga ko'ra intuitsiyaga ishongan xolda qushimcha tajribalar qo'yib keyingi qadam yo'nalishi topiladi [6].
SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Bu amaliyot to optimum topilmaguncha davom ettirilaveradi. Bu yerda tajribalar soni yetarli darajada ko'p bo'ladi, va optimumning xarakterlanishi nochiziqli funksiya bilan xarakterlanadi. Tajribalar natijasida olingan regressiya tenglamasi jarayonning matematik modeli bo'ladi va tenglama koeffitsientlari kattaliklariga qarab effiktlar haqida qarab xulosa qilish mumkin bo'ladi, faktorlar bilan optimallashtirish parametri orasidagi bog'lanish darajasi baholanadi. Koeffitsientlarning statistik aniqligi mos effektlarining aniqligi yoki ta'sir darajasini ko'rsatadi [7].
Tajribani rejalashtirishning asosiy g'oyasi bu o'rnatilayotgan xodisadagi mexanizmlarni bilmay turib optimal bolshqarishdir. Ekstremal masalalarni yechish uchun o'tkaziladigan tajribalarni rejalashtirishning umumiy sxemasi qator jarayonlar (operatsiyalar) ketma - ketligidan iborat bo'lib, ularni quyidagi bosqichlarga bo'lish mumkin [8].
Masalani quyish; Optimallashtirish parametrini tanlash; Faktorlarni tanlash; Ikkinchi darajali eksperimentni rejalashtirish; Ikkinchi darajali eksperimentni o'tkazish va modelni kurish; Ekstremumni qidirish; Natijalarni tahlil qilish;
Tajribalar matematik rejalashtirish usulida olib borildi. Boshlang'ich xolatda, regressiya tenglamasi quyidagi ko'rinishda qabul qilingan.
y=bo + Z b'x'+ Z Vx+ Z bi
(1)
i=1
i=1j =1
i=1
Optimizatsiya parametri sifatida 1 litr suvga sarflangan elektr energiya miqdori qabul qilingan faktorlar sifatida elektrodlar yuzasi, elektrodlarning oralig'i va diafragmaning turlari qabul qilingan. Tajribalar 3 marotabadan takrorlangan [9].
Aktivatorda olinayotgan katolit sifati tarkibida bor tuzlar miqdori rN, oksidlanish va qayta tiklanish potensiallari bilan baholanadi.
Natijalar taxlili va misollar. Anolit sifatida, yuqorida keltirilgan ko'rsatgichlardan tashqari, aktiv xlor miqdori bilan ham baholanadi. Tajribalarda qo'llanilgan aktivatorning laboratoriya nusxasini texnik ko'rsatgichlari quyidagicha:
Aktivator xajmi-1; Nominal kuchlanishi, V-220; Tok miqdori, A-0.2-1,0; Iste'mol quvvati, Vt-12-26; Ishlov berish muddati, min-8-30; Vodorod ionlarini aktivligi, rN 3-13; Suvning xarorati, 0C - 45-55
1-jadval
Faktorlarni kodlashtirish va ularning miqdorlari
Faktorlar Elektrodlar yuzasi, mm2 Elektrodlar oralig'i Diagframa
kodi X1 X2 X3
Asosiy darajasi 2000 45
O'zgarish intervali 500 10
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Yuqori darajasi 2500 55 Bolonya
Pastki darajasi 1500 35 mato
2-jadval
Eksperiment natijalariga statistik ishlov berish va bazis funksiya matritsasi
g X1 X2 X3 Y
1 +1 +1 +1 21,2
2 +1 -1 +1 18,3
3 -1 +1 +1 11,8
4 -1 -1 +1 10,3
5 +1 +1 -1 31,5
6 +1 -1 -1 39,9
7 -1 +1 -1 31,5
8 -1 -1 -1 23,3
9 -1 0 0 18,5
10 +1 0 0 9,4
11 0 -1 0 9,5
12 0 +1 0 28,2
13 0 0 -1 23
14 0 0 +1 8,2
3-jadval
bj- koeffitsentlar va tj-kriteriyalar axamiyatliligi
Bazis funksiya j zj bj S2(bj) S(bj) tj
1 0 284,6 12,31 0,71706 0,84680 14,53
X1 1 24,9 2,49 0,17651 0,42013 5,93
X2 2 22,9 2,29 0,17651 0,42013 5,45
X3 3 -79,4 -7,49 0,17651 0,42013 -18,90
X1X2 5 -15,2 -1,9 0,22063 0,46972 -4,04
X1X3 6 0,8 0,1 0,22063 0,46972 0,21
X2X3 8 4,6 0,58 0,22063 0,46972 1,22
X12 11 216,7 1,89 0,71706 0,84680 2,24
X22 12 225,5 6,29 0,71706 0,84680 7,43
X32 13 219,0 3,04 0,71706 0,84680 3,59
Regressiya koeffitsentlarini aniqlaniladi.
kattaliklari quyidagi formu
alar yordamida
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Ty- fxy
yp.H ^^ ius n=1 U _ n=1
yp H
bo = —- (2); bt = ^- (3);
0 N ' N
n
ZX X y
ju 'us yp.H
b = n=1- (4)"
j N (4);
Eksperiment natijalariga statistik ishlov berilib, koeffitsentlarni axamiyatga ega ekanliklarini tekshirildi [10].
Natijada quyidagi ko'rinishdagi matematik model olindi Y = 12,31 + 2,49x + 2,29x2 -7,94x3 -1,9xxx2 + 1,89x2 + 6,29x2 + 3,04x2 Boks-Benken usulidan foydalanib, jarayonni optimal qiymatlari aniqlanda: elektrodlar yuzasi-2400 mm, elektrodlar oralig'i-50 mm va diafragma materiali-boloniya. Bunda mineralizatsiya darajasi 9,4 mt/l. ni tashki qiladi.
XULOSA
1. Elektr aktivlashtirish bilan suvning tarkibida elektrokimyoviy o'zgarishlar xosil bo'ladi, suyuqlikning mineralligi kamayadi, oksidlanish va kayta tiklanish potensiallari o'zgaradi. To'la faktorli eksperiment yordamida aktivatorning konstruktiv parametrlari asoslangan va regressiya tenglamasining ifodasi aniqlandi.
2. Optimal qilib quyidagi parametrlar qabul qilingan: elektrodlar yuzasi-2400 mm , elektrodlar oralig'i-50 mm va diafragma materiali-boloniya. Bunda kolektor-drenaj suvlariga elektroaktivator yordamida ishlov berilganda suvning minerallashish darajasi 9,4 mt/l. ni tashki qiladi
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Alber S.L. i dr. O mexanizme biologicheskogo deystviya elektromagnitnogo polya na kletku. //Elektronnaya obrabotka materialov, 2002 g., №6, s. 67-70.
2. Adler Yu.P. Vvedenie v planirovanie eksperimentov, M: Metallurgiya, 2001 g., s.260.
3. Alyoxin S.A., Kurik I.V. Elektroaktivirovannwe vodntie rastvorti. //Elektronnaya obrabotka materialov, 2007, v.b,s.68-70.
4. Arber S.L. Kletochntie i molekularntie effektti i mexanizmw deystviya mikrovolnovtix i elektromagnitntix poley na biologicheskie sistemti. //Elektronnaya obrabotka materialov, 2007g., №3,s. 59-65.
5. Baxir V.M. Ximicheskiy sostav i svoystva elektroximicheski aktivirovanntix rastvorov.// Seri: Elektroximaktivatsiya, v. 3, 2005, 12s.
6. Granovskiy M.G. i dr. Elektroobrabotka jidkostey.-L.: Ximiya,1999.
7. Devyatov V.A., Petrov S.V. Elektroaktivirovannaya voda.// Izobretatel i ratsionalizator, 2000, v.5, s. 45.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
8. Lebedov S.I. i dr. Fiziologo-bioximicheskie osobennosti rasteniy posle predposevnogo vozdeystviya postoyannbim magnitnbim polem // Fiziologiya rasteniy, 2000,t. 22, vbip 1, s.103-109.
9. Metodicheskie rekomendatsii po primeneniyu elektroximicheski aktivirovannbix rastvorov xlorida natriya s selyu dezinfeksii jivotnovodcheskix ob'ektov. Pod red. Zakombirdina A.A., Rosselxozakademiya, 2010.
10. Yakovlev N.P., Muravlyov A.P. Elektroobrabotka vodbi dlch uluchsheniya yeyo orositelnbix svoystv. //Elektronnaya obrabotka materialov, 2008, №6, s. 71-73
11. ЮсубалиевА., & Турсунов А. Эффективность применения электри-ческого устройства для сортирования семян хлопчатника//Российско-китайский научный журнал «Содружество».- 2016, № 2(2).-С.124-127.
12. Yusubaliyev A., & Tursunov A. Electromagnetic disinfection of cotton seeds // Х Science, Technology and Higher Education : materials of the Х international research and practice conference, West-wood, Canada (April 28-29,2016).-с. Westwood, Canada, 2016. 213-217 p.
13. Юсубалиев А., & Турсунов А. Влияние предпосевной стимуляции на биоактивность семян и потомственных растений хлопчатника // Материалы V-ой междун. научн.-прак. конф. «Приоритетные направления развития современной науки молодых ученых» (11-13 мая 2016 г, ПНИИАЗ)-С.261-264.
14. A.Davirov, O.Tursunov, D.Kodirov, B.Rahmankulova, Sh.Hodjimuhamedova, R.Choriev, D.Baratov, & A.Tursunov. Criteria for the existence of established modes of power systems. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. To cite this article: A Davirov et al 2020 IOP Conf. Ser.: Earth Environ. Sci. 614 012039
15. O'.A.Xaliqnazarov, A.Tursunov, & D.U.Diniqulov. (2020). "Tut ipak qurti g'umbagini jonsizlantirishning elektrotexnologik usullari". O'zbekiston agrar fani xabarnomasi. 5(83). 148-152
16. Umidjon Anvar o'g'li Hamzayev, Sherzodkhuja Shoxruxovich Mirzahodjayev, Abbos Musurmon o'g'li Tursunovich, & Davlat Uakan o'g'li Diniqulov. (2022). Kombinatsiyalashgan frontal plugning faol ish organi pichoqlarining kinematikasi asoslash. CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH, 2(4), 33-38.
17. Шерзодхужа Шохрухович Мирзаходжаев, Гулираъно Машраб кизи Ганиева, & Ирохим Набижон угли Рахмонкулов. (2022). Влияние поперечного расстояния между рабочими органами, установленного на валу активного рабочего органа на показатели работы устройства. основное содержание диссертации. Scientific progress, 3(4), 80-84.
18. Абдукаримова, Мохичехра Ойбек кизи, Ражабов, Шахзод Тохир угли, & Мирзаходжаев, Шерзодхужа Шохрухович. (2022). Структура программного
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 9 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
обеспечения системы автоматизации и обоснование мониторинга. International scientific journal «Global science and innovations 2022: Central Asia», 32-36.
19. Mirzaxodjayev, Sh., Jaxongirov, A., Shodiyev, X. & Mamasov, A., (2022). Sabzavotchilikda qo'llaniladigan ko'chat o'tqazish mashinasining ekish apparatini konstruktiv texnologik asoslash. O'zbekiston qishloq va suv xo'jaligi, 6, 36-37.
20. Ganiyeva Gulira'no Mashrab qizi, Raxmonkulov Ibroxim Nabijon o'g'li, & Мирзаходжаев Шерзодхужа Шохрухович. (2022). Kombinatsiyalashgan frontal plug faol ish organining parametrlarini asoslash bo'yicha eksperimental tadqiqotlarni o'tkazish uchun ishlab chiqilgan laboratoriya-dala qurilmasi taxlili. Journal of Advanced Research and Stability, 2(5), 70-75
21. Abbos Musurmon o'g'li Tursunovich, Davlat Uakan o'g'li Diniqulov & M.O.Abdukarimova. (2022). Характеристики и системный анализ существующих информатсионных систем по исползованию водных ресурсов. CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH, 2(1), 203-209.
22. Bakhadir Mirzaev, Farmon Мaмatov, Ismoil Ergashev, Hamraqul Ravshanov, Sherzodxuja Mirzaxodjaev, Sherzod Kurbanov, Uchqun Kodirov, & Gayrat Ergashev.
(2019). Effect of fragmentation and pacing at spot ploughing on dry soils. E3S Web of Conferences 135.
23. Ахметов, А. А., Маматов, Ф. М., Арипов, А. О., Бабажанов, Л. К., & Мирзаходжаев, Ш. Ш. (2019). Плуг для обработки междурядий садовых насаждений виноградников. Innovative technologies, 4(36), 77-80.
24. Мирзаходжаев, Ш. Ш., Мамасов, А., Шодиев, Х., & Яхшимуродов, И.Х.
(2020). Теоретическое обоснование параметров активного рабочего органа комбинированного фронтального плуга. Вестник науки и образования, 6(84), 15-17.
25. Mirzakhodjaev Sherzodhuja Shohrukhovich, Shodiev Khojimurod Bakhronovich, Mamasov Abbos Alikulovich, & Akhmedov Ramzhon Tursunovich. (2020). Planting machine working section and parameters foundation. Application of Science for Sustainable Development to Overcome Covid-19 Pandemic, 9, 286-289.
26. Mirzaxodjaev, Sherzodkhuja. (2020). Study of the Soil Cutting by Knife Flat Active Rippers - Milling Cutter. Innovative energy & Research, 9(4).
