0Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^^
O'QITUVCHINING KASBIY PEDAGOGIK MADANIYATI VA KASBIY-
IJODIY KOMPETENSIYASI
T. X. Xudaynazarov
Toshkent iqtisodiyot va pedagogika insituti Pedagogika-psixologiya va boshlangich
ta'lim kafedrasi katta o'qituvchisi
J. N. Perneyeva
Pedagogika-psixologiya yo'nalishi talabasi, O'zbekiston
Jamiyatning eng muhim resursi bu - o'zining ijodiy, kasbiy, intellektual va tashkilotchilik qobiliyatlarini amalga oshiradigan insonlar tomonidan ifodalangan intellektual salohiyatdir. Zamonaviy maktab oldida turgan asosiy vazifa -shaxsning salohiyatini yuqori darajada rivojlantirish, uni ijtimoiy va kasbiy hayotning subyekti sifatida shakllantirish, o'zini o'zi anglash hamda o'zini o'zi takomillashtirishga tayyorlashdir. Zamonaviy maktab insonning qobiliyat va iste'dodidan kelib chiqib, har tomonlama kamol topishini ta'minlashga qaratilgan. Bir qator davlat hujjatlarida ta'lim mazmuni - shaxsning o'zini o'zi rivojlantirishni ta'minlashga yo'naltirish, mamlakatimiz har bir fuqarosining ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, o'qitish kabi strategik vazifalar belgilab berilgan. Shu munosabat bilan pedagog kadrlar tayyorlash muammolariga davlat va jamiyatning jiddiy e'tibori qaratilmoqda. Professional o'qituvchiga bo'lgan talab uning kasbiy pedagogik madaniyati va kasbiy-ijodiy kompetensiyasini rivojlantirish masalasi dolzarbligini asoslaydi.
Tadqiqotchi V.A.Slasteninning ta'kidlaganidek, pedagogik madaniyatning tarkibiy qismlari o'qituvchi shaxsining kasbiy mahorati va dialektik birlikda bo'lgan pedagogik faoliyatning professionalligidir. Shaxsning kasbiy mahorati kasbiy muhim va shaxsiy-ishbilarmonlik fazilatlari, ijodkorlik, shuningdek, mutaxassisning progressiv rivojlanishi uchun motivatsion munosabatlar va qiymat yo'nalishlarining yuqori darajada rivojlanishini aks ettiradi. Faoliyatning professionalligi yuqori kasbiy malakani, faoliyatni samarali amalga oshirishga imkon beradigan turli xil samarali kasbiy mahorat va ko'nikmalarni anglatadi. Jumladan kasbiy mahoratning shakllanishi shaxsiy va kasbiy fazilatlarni rivojlantirish bilan bog'liq.
O'qituvchi shaxsining kasbiy fazilatlarini aniqlash uchun pedagogik faoliyatning xususiyatlariga e'tibor qaratamiz. O'qituvchilik kasbi haykaltarosh, yozuvchi, musiqachi va rassom kasblari sinfiga kiradi, ya'ni u atrofdagi voqelikni ijodiy tushunishni va ijodkor bo'lishni talab etadi.
Pedagogik faoliyatning o'ziga xos xususiyati - o'qituvchi shaxsiyati uni amalga oshirishning eng muhim shartidir. O'qituvchi ta'lim mazmunining faol hammuallifiga
May 3, 2024
324
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqisGdiyGt^a^edagGgikajn^
aylanadi, bu esa undan o'zining qadriyat yo'nalishlari va ijodiy fikrlash uslubini rivojlantirishga bo'lgan munosabatlarini tizimga faol kiritishni talab qiladi. O'qituvchining o'zini-o'zi ijodiy rivojlanishi, u o'z kasbiy rivojlanishining sub'ekti sifatida harakat qilsa, uning kasbiy rivojlanishining eng yuqori darajasi hisoblanadi. O'qituvchi o'z faoliyatini o'zicha boshqaradi va tartibga soladi, pedagogik muammolarni hal qilishda ijodiy yondashadi. Yangi bilim va ko'nikmalarni egallash, o'z navbatida, yangi psixologik qobiliyatlarning rivojlanishiga olib keladi. O'zining ortib borayotgan tajribalari yangi, murakkab vaziyatlarni va ularni hal qilishning nostandart usullarini topishning asosiy motiviga aylanadi. Shunday qilib, o'z-o'zini ijodiy rivojlantirish jarayonida o'qituvchining shakllanishi nafaqat kasbiy faoliyat sub'ekti, balki shaxs sifatida ham amalga oshiriladi.
Pedagogik faoliyatning yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, u o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga asoslanadi. O'qituvchi faoliyatining maqsadlari, tashkil etilishi va muvaffaqiyatini baholash o'quvchining faolligini aks ettiradi. O'qituvchi o'z faoliyatida shaxsni shakllantirishning uzviy jarayoni sifatida qabul qilishi, shaxsning rivojlanishi va shakllanishini ta'minlaydigan ijtimoiy-pedagogik sharoitlarning tashkilotchisi sifatida harakat qilishi kerak, bu esa o'qituvchidan kasbiy ijodiy faoliyatni tashkil etishga tayyor bo'lishni talab qiladi. Tayyorlik deganda o'zini ijodiy individuallik sifatida anglash, ijodiy faoliyat, bilim, ko'nikma, malaka, mehnat va muloqot jarayonini tashkil etish tajribasining mavjudligi tushuniladi.
Olimlardan V.A.Kan-Kalik pedagogik faoliyatning kasbiy xususiyatlari ijodiy muammolarni hal qilish jarayoni sifatida quyidagilarni taklif etadi:
1. Pedagogik ijodning o'ziga xosligi shakllangan faoliyat ko'nikmalari va pedagogik jarayonning rivojlanayotgan strukturasining o'zaro ta'sirida bo'lib, bu metodlarni o'zgartirishni taqozo etadi, chunki o'quv jarayonida o'zlashtirilgan uslub va ko'nikmalar doimo o'zgarib turadi.
2. O'qituvchi va o'quvchining birgalikda ijod qilishi, o'qituvchining ijodiy sa'y-harakatlarini butun pedagoglar jamoasi ijodi bilan muvofiqlashtirish pedagogik ijodning zarur shartidir.
3. Jamoatchilik faoliyati muhitida o'qituvchining ijodiy jarayonini amalga oshirish o'qituvchidan o'z ruhiy holatlarini boshqara bilishni, o'zida va o'quvchilarda ijodiy farovonlikni yuzaga keltirishni talab qiladi.
Yuqorida aytib o'tilgan pedagogik faoliyat muammolarini ijodiy hal qilishga tayyorlikni V.A.Slastenin o'qituvchi professionalligining hal qiluvchi belgisidir, deb ta'kidlaydi. Ushbu tayyorlikning shakllanishi shaxsning individual fazilatlari asosida, faoliyat motivlari, maqsadlari va shartlaridan kelib chiqib, ularni qayta tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Shakllangan tayyorlik - motivlar, munosabatlar, shaxsiy xususiyatlar tizimini shakllantirish, ular faollashganda mutaxassisga o'z funktsiyalarini samarali bajarish imkoniyatini beradi.
May 3, 2024
325
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkennqisodiyot^a^edagogikajnst^
Motivatsion-qiymat komponenti, o'qituvchining shaxsiy ta'limi sifatidagi kasbiy mahoratining tarkibiy elementidir. U o'qituvchining ijodkorlikka bo'lgan ehtiyojini ta'minlaydi, bu esa o'z-o'zini anglashni anglatadi. Kasbiy va ijodiy faoliyat maqsadlarini munosib belgilash va ularga erishish, ushbu maqsadlarga erishishda ixtiyoriy harakat, o'zini professional sifatida tasavvur qilish. O'qituvchilik kasbini egallashga sub'ektning motivatsion e'tiborisiz, rivojlangan intellekt va ijodiy faoliyatga moyillik yuqori samarali pedagogik faoliyatni tashkil etish uchun etarli emas.
Shunday qilib, o'qituvchining kasbiy mahorati pedagogik madaniyatning muhim xususiyatlaridan biridir. O'qituvchi shaxs sifatida, kasbiy faoliyat sub'ekti sifatida rivojlanadi. Pedagogik faoliyat kasbiy mahoratining operativ-faoliyat komponentining xususiyatlari o'qituvchining kasbiy-ijodiy kompetensiyasida namoyon bo'ladi. O'qituvchining kasbiy-ijodiy kompetentsiyasining konseptual g'oyasi ijodiy savodxonlik, ijodiy qobiliyat va ko'nikmalar, pedagogik faoliyatga ijodiy tayyorlik birikmasi sifatida tadqiqotchi A.V.Tutolmin tomonidan ishlab chiqilgan.
Kompetensiyaga asoslangan yondashuv bo'yicha psixologik-pedagogik adabiyotlarni ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, kasbiy kompetentsiyaning turli xil ta'riflari mavjud. Masalan, chet ellik tadqiqotchilar ushbu tushunchani ko'pincha "chuqur bilim", "vazifalarning adekvat bajarilishi holati", "faoliyatni amalda bajarish qobiliyati", "harakat samaradorligi" deb hisoblashadi.
Umuman olganda pedagogga xos kasbiy kompetentlik negizida quyidagi tarkibiy asoslar tashkil etadi:
- maxsus yoki kasbiy kompetentlik (kasbiy faoliyatni yuqori darajada tashkil
etish);
- ijtimoiy kompetentlik (kasbiy faoliyatni hamkorlikda tashkil etish, ijtimoiy ma'suliyat);
- autokompetentlik (o'zini ijtimoiy-kasbiy rivojlantira olish);
- extremal kasbiy kompetentlik (kutilmagan vaziyatlartda ishlay olish).
Shunday qilib, mutaxassisning kompetensiyasi bu - o'z kasbiy faoliyati davomida
ishlab chiqilgan ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo'lgan vakolatlar tizimidir.
O'qituvchining kasbiy kompetensiyasi uning pedagogik faoliyatni amalga oshirishga nazariy va amaliy tayyorgarligining birligidir. O'qituvchining malakasi "kasbiy va umumiy madaniyat, tajriba, o'qituvchilik tajribasi va pedagogik ijod elementlarini o'zida mujassam etgan shaxs xususiyatlarining ajralmas namoyon bo'lishi" sifatida qaralishi kerak. Kompetensiya pedagogik faoliyatga tayyorlik darajasini belgilaydi".
A.V.Tutolmin "Integral jihat", "integral kasbiy kompetentsiyaning quyi tizimi"ni kasbiy-ijodiy kompetensiya deb ataydi va uzluksiz pedagogik ta'lim tizimida uni shakllantirish jarayonining samaradorligiga erishish uchun bir qator shartlarga rioya qilish zarur, deb hisoblaydi:
May 3, 2024
326
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^
1. Kasbiy va ijodiy kompetentsiya kasbiy va shaxsiy komponentlarning ustunligi va birligi bilan ta'minlanadi.
2. Kasbiy va ijodiy kompetentsiyaning tizimlashtiruvchi omili ijodiy yondashuvni amalga oshirishga tayyorlikdir.
3. Kasbiy va ijodiy kompetensiyani shakllantirish ta'lim sohasida mutaxassislar tayyorlashning ustuvor yo'nalishi deb hisoblanishi lozim.
4. Bo'lajak o'qituvchilarni kasbiy tayyorlashda ularning ijodiy o'zini-o'zi rivojlantirishini belgilab beruvchi predmet-faollik integrativ-rivojlantiruvchi yondashuvdan foydalanish zarur.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, pedagogik kadrlarning kasbiy tayyorgarligiga qo'yilgan talablarning oshishi o'qituvchining kasbiy, ijodiy o'ziga xos shaxsini shakllantirish, kasbiy kompetentsiyaning ajralmas qismi bo'lgan va pedagogik madaniyatning muhim xususiyati hisoblangan kasbiy-ijodiy kompetentsiyani rivojlantirishga yo'naltiradi. Zamonaviy pedagogik tizimni takomillashtirish o'quv jarayonini shunday tashkil qilishni nazarda tutadiki, bu o'qituvchining ichki motivlar va qadriyatlar tizimini, kasbiy bilimlari va psixologik-pedagogik ko'nikmalarini, o'qituvchining kasbiy va ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishni o'z ichiga oladi.
References / Adabiyotlar
1. Сластенин, В.А. Профессионализм учителя как явление педагогической культуры [Текст] // Педагогическое образование и наука. - 2008. - № 12. - С. 4-15.
2. Тутолмин, А.В. Формирование профессионально-творческой компетентности педагога начального образования: методика и анализ эксперимента [Текст]. -Глазов: Изд-во Глаз. гос. пед. ин-та, 2006. - 256 с.
3. Кан-Калик, В.А. Учителю о педагогическом общении [Текст]. - М.: Просвещение, 1987. - 190 с.
327
^_May 3, 2024
International Scientific and Practical Conference
