CC BY
32BO'LAJAK JISMONIY TARBIYA O'QITUVCHILARIDA ZAMONAVIY KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH SHARTLARI
Arsen Albertovich Saruxanov Mushtaribonu Murodjon qizi Uktamova Qo'qon davlat pedagogika instituti
Annotatsiya: Maqolaning dolzarbligi, ta'limdagi ijtimoiy buyurtmaning muhim omili mehnat bozorida raqobatbardosh mutaxassisni tayyorlash bo'lib, bu jismoniy tarbiya va sport sohasida zamonaviy o'qituvchini tayyorlashga yangi talablarni belgilaydi. Ko'pgina mualliflar o'z asarlarida talabalar kelajakdagi jismoniy tarbiya o'qituvchilarining o'quvchilarning raqobatbardosh faoliyatini tashkil etishga tayyorligini shakllantirish, ushbu sohadagi etakchi mutaxassislar bilan birgalikda jismoniy tarbiya sohasidagi bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashning ijobiy natijalarini tuzatishning yangi shakllari va usullarini asoslash va izlash mavzusini yanada o'rganishlari kerakligini ta'kidlaydilar.
Kalit so'zlar: kompetensiya, axborot texnologiyalari, zamonaviy tizim, ta'lim, malaka
CONDITIONS FOR THE FORMATION OF MODERN COMPETENCES IN FUTURE PHYSICAL EDUCATION TEACHERS
Arsen Albertovich Sarukhanov Mushtaribonu Murodjon kizi Uktamova Kokand State Pedagogical Institute
Abstract: The relevance of the article, an important factor in the social order in education is the training of a competitive specialist in the labor market, which determines new requirements for the training of a modern teacher in the field of physical education and sports. Many authors argue that in their works, students should further study the topic of the formation of the readiness of future physical education teachers to organize competitive activities of students, the substantiation and search for new forms and methods of correcting the positive reslts of training future specialists in the field of physical education together with leading specialists in this field.
Keywords: competence, information technology, modern system, education, qualification
So'nggi yillarda jismoniy tarbiya va sport sohasida bo'lajak kadrlar tayyorlash sohasidagi tadqiqotlar yangi bosqichga ko'tarilganligini ko'rishimiz mumkin. Bir qator
taniqli olimlar bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilarini kasbiy tayyorlash masalalari bilan shug'ullanadilar: (L.P.Matveyev [1], J.K.Xolodov [2] va boshqalar). Bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilarini raqobatbardosh faoliyatga tayyorlash muammosi O.L.Shabalina ilmiy tadqiqotlarida ochib berilgan [3]. Bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarligining umumiy jihatlari ko'plab olimlar tomonidan ko'rib chiqilgan, shuning uchun pedagogik faoliyatning tuzilishi V.N.Kuzmina tomonidan o'rganilgan [4], G.U.Matushanskiy o'qituvchilarning kasbiy faoliyati bilan qiziqishgan [5]. Shu bilan birga, mavjud tadqiqotlar, shuningdek, bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilarini talabalarning raqobatbardosh faoliyatini tashkil etishga tayyorlash muammolariga bag'ishlangan ilmiy manbalarni tahlil qilish uning universitetda talabalarni kasbiy tayyorlash sifatini oshirishga ta'sirini to'liq yoritmaydi.
Amalda, jismoniy tarbiya o'qituvchilari talabalarning raqobatbardosh faoliyatini tashkil etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu pedagogika universitetlari bitiruvchilarining nazariy va amaliy tayyorgarligini yetarli darajada ta'minlamasligining sabablaridan biri bo'lib, bu bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilarini talabalarning raqobatbardosh faoliyatini tashkil etishga tayyorlashni modernizatsiya qilish yo'llarini izlashning dolzarbligini belgilaydi. Bu jismoniy tarbiya, sport va turizm fakulteti talabalari uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarni kengaytirishni talab qiladi.
Zamonaviy ta'lim tizimida o'qituvchining ajralmas sifati uning kasbiy kompetensiyasi bo'lishi kerak, ya'ni "o'z faoliyatining u yoki bu sohasidagi bilim va vakolat" ega bo'lishi kerak. (V.I.Dahl lug'ati). Psixologik lug'atda kasbiy pedagogik kompetentsiya "o'qituvchining pedagogik faoliyatini, pedagogik muloqotini va o'qituvchi shaxsini shakllantirishni belgilaydigan, ma'lum qadriyatlar, ideallar tashuvchisi sifatida zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi" deb ta'riflanadi.
Ta'limning zamonaviy tendentsiyalariga muvofiq, pedagogik kompetensiyalarga quyidagilar kiradi:
- mustaqil o'rganish;
- malakangizni oshiring yoki butunlay qayta tayyorlang;
- vaziyatni va ularning imkoniyatlarini tezkor baholash;
- qarorlar qabul qilish va ular uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olish;
- o'zgaruvchan yashash va mehnat sharoitlariga moslashish;
- Ishlashning yangi usullarini ishlab chiqing yoki ularni optimallashtirish uchun eskilarini o'zgartiring.
Mutaxassislarning fikriga ko'ra, kompetentsiyalarni shakllantirishning birinchi qadamlari bu "hayotiy ko'nikmalar" (shaxsiy muammolar, stressni yengish; vaqtni boshqarish; ko'rsatmalarni tushunish, qoidalarga rioya qilish; hujjatlarini rasmiylashtiris, hmatn va raqamli ma'lumotlarni qayta ishlash va tizimlashtirish;
matnlarni yozish va gapirish; ishbilarmonlik aloqalarini amalga oshirish; faol bo'lish, nostandart yechim taklif qilish, o'z nuqtai nazarini aql bilan himoya qila olish) va o'z fanini o'rgatishdir.
Ta'lim jarayonining vazifalari shaxslararo darajada, yaqin muloqot jarayonida hal qilindi: o'quvchi - o'quvchi, o'quvchi - jamoa, o'quvchi - o'qituvchi.
V.A.Suxomlinskiy ta'limning mohiyati muloqotda, dialogda, bola bilan muloqotda, deb hisoblagan:
- o'qituvchi va o'quvchi teng sharoitda bo'lishi kerak, ustuvorliklar yo'q, muloqot teng asosda;
- o'quvch bilan muloqot uning asosiy ruhiy o'zagi, ongli ruhiy afzalliklarini bilishga asoslangan bo'lishi kerak;
- muloqot jarayonida o'qituvchi o'quvchning shaxsiy fazilatlarini o'rganishi va mustahkamlashi, keyin esa o'zini o'zi baholashga o'rgatishi kerak;
- o'quvch va o'qituvchi o'z his-tuyg'ularida doimo samimiy bo'lishi kerak.
Bu kompetensiyalarni shakllantirish nazariy darajada amalga oshiriladi, lekin ularning aksariyati amaliyotda shakllanadi.
Maktab uchun kadrlar tayyorlashni takomillashtirish muammosi O'zbekiston jamiyatidagi iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy o'zgarishlar bilan bog'liq. O'zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta'lim fan bilan uzviy bog'liq holda iqtisodiy o'sish, milliy iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishning tobora kuchli harakatlantiruvchi kuchiga aylanmoqda.
Kompetentsiyaga asoslangan ta'limga kirish ta'lim jarayonining barcha subyektlari va birinchi navbatda o'qituvchilar tomonidan bir qator izchil harakatlarni o'z ichiga oladi. Talabalarda mas'uliyatni o'z zimmasiga olish, birgalikda qaror qabul qilishda ishtirok etish, tajribadan foydalana olish, tabiiy va ijtimoiy hodisalarga tanqidiy munosabatda bo'lish, ya'ni asosiy kompetensiyalarni amalga oshirish uchun zamonaviy o'qituvchi qanday metod va texnologiyalarni egallashi kerak? O'zining kasbiy ko'tarilishi va rivojlanishini ta'minlash uchun o'qituvchining o'zi qanday kasbiy va pedagogik kompetensiyalarga ega bo'lishi kerak? Qanday sharoitlarda kompetentsiyalar kasbiy kompetentsiya darajasiga o'tadi? Kasbiy kompetentsiyani aniqlash muammosi va uning kompetentsiya tushunchasi bilan o'zaro bog'liqligi yaqinda ilmiy pedagogik muhitda va amaliyotchi o'qituvchilar orasida muhokama mavzusiga aylandi. Keling, bu masalani tushunishga harakat qilaylik.
Eng umumiy ma'noda "kompetentlik" tegishli faoliyat sohalarida va muayyan turdagi vazifani hal qilishda talablarga, belgilangan mezonlarga va standartlarga rioya qilish, zarur faol bilimlarga ega bo'lish, natijalarga ishonch bilan erishish va vaziyatni o'zlashtirish qobiliyatini anglatadi. "Kompetensiya" tushunchasi birinchi marta 60-yillarda AQSHda faollik ta'limi kontekstida qo'llanilgan bo'lib, uning maqsadi mehnat bozorida muvaffaqiyatli raqobatlasha oladigan mutaxassislarni tayyorlash edi.
Shunday qilib, kompetentsiyani shaxsiy toifa sifatida ko'rib chiqish mumkin; kompetensiyalar - kompetentsiyaning "anatomiyasi" sifatida. Mehnat faoliyatini tashkil etishga zamonaviy yondashuv nuqtai nazaridan, malakali mutaxassis (shu jumladan o'qituvchi) tanqidiy fikrlash, ya'ni turli xil echimlar orasidan eng maqbulini tanlash qobiliyati, ular bilan ishlash qobiliyati bilan ajralib turishi kerak. ma'lumot, "bu yerda va hozir" professional muammolarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun bashorat qilish va tahliliy ko'nikmalar bloki.
Keling, o'qituvchining kasbiy kompetensiyasi tushunchasining bir nechta ta'riflarini ko'rib chiqaylik (bir nechta ta'riflar ko'rgazmali taxtada joylashtirilgan, o'qituvchi ularni hech qanday baho bermasdan o'qiydi):
1. Kompetensiya - bilim, qobiliyat, ko'nikma, shuningdek, ularni faoliyatda, muloqotda, shaxsning rivojlanishida (o'zini-o'zi rivojlantirishda) amalga oshirish usullari va usullari. (Mitina L.M.)
2. Pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot yetarli darajada yuqori saviyada amalga oshiriladigan, o'qituvchi shaxsi ro'yobga chiqadigan, maktab o'quvchilariga ta'lim va tarbiya berishda yaxshi natijalarga erishiladigan o'qituvchining ishi malakali hisoblanadi. Shu bilan birga, o'qituvchining malakasi, bir tomondan, uning kasbiy bilim va ko'nikmalari, ikkinchi tomondan, kasbiy pozitsiyalari, psixologik fazilatlari nisbati bilan ham belgilanadi. (Markova A.K.)
3. Kompetentlik - bu xodimning normal va ekstremal sharoitlarda o'z vazifalarini sifatli va aniq bajarishi, yangi narsalarni muvaffaqiyatli o'rganishi va o'zgaruvchan sharoitlarga tez moslasha olish qobiliyatidir. (Vesnin V.R.)
4. Kompetensiya - ta'lim jarayonini qurishda o'zgaruvchanlik, optimallik va samaradorlikni ta'minlaydigan, shaxsning bilim, ko'nikma, xususiyat va fazilatlar majmuasini o'z ichiga olgan murakkab shakllanishdir. (Adolf V.A.)
Kompetentsiya - bu kasbiy va pedagogik kompetensiyalar yig'indisidir. (Solovova E.N.) Yuqorida kompetentsiya kompetentsiyaning o'ziga xos "anatomiyasi" ekanligini ta'kidlagan holda, kompetentsiyaning mohiyati masalasini qo'shimcha ravishda ko'rib chiqish mantiqan to'g'ri keladi. Quyidagi kasbiy va pedagogik kompetensiyalar ajratiladi:
Ijtimoiy-psixologik kompetentsiya kasbiy muammolarni, shu jumladan rivojlanish rejimida hal qilish istagi bilan bog'liq. Pedagogik muloqot va ta'lim jarayoni sub'ektlari bilan o'zaro munosabatlarning muvaffaqiyati darajasini belgilaydigan kasbiy va kommunikativ kompetentsiya. Umumiy pedagogik kasbiy kompetentsiya, bu shaxsning kognitiv jarayonlarining psixologiyasi va psixofiziologiyasining individual xususiyatlarini qo'llashga psixologik va pedagogik tayyorgarlikni o'z ichiga oladi; pedagogika asoslarini bilish.
Fan mutaxassisligi bo'yicha fan kompetensiyasi:
- o'qitiladigan fan sohasidagi bilimlar, uni o'qitish metodikasi.
- boshqaruv kompetensiyasi, ya'ni pedagogik tahlil o'tkazish, maqsadlarni belgilash, faoliyatni rejalashtirish va tashkil etish ko'nikmalariga ega bo'lish.
- Reflektiv kompetentsiya, ya'ni o'z pedagogik faoliyatining jarayoni va natijasini ko'rish qobiliyati.
- IR texnologiyalari sohasida ishlash qobiliyati bilan bog'liq axborot-kommunikatsiya kompetensiyasi.
- o'qituvchini eksperimentator sifatida tavsiflovchi innovatsiyalar sohasidagi kompetentsiya.
- ijodiy kompetensiya, ya'ni o'qituvchining faoliyatni ijodiy, tadqiqotchilik darajasiga olib chiqish qobiliyati.
Hozirgi vaqtda o'qituvchining kasbiy mahoratini va uning kasbiy mahorat darajasini baholashning eng dolzarb muammosini hal qilish uchun ma'lum darajada qo'llaniladigan turli diagnostika usullari mavjud. Bir tomondan, o'qituvchilarni "bilim-mahorat-mahorat" formulasiga undab bo'lmaydi, o'qituvchi qalbining barcha olijanobligini, uning ijodining betakror lahzalarini takroriy ta'lim-tarbiya jarayonida o'lchay oladigan vosita yo'q. Hech narsa o'qituvchining mehnati va idroki bilan o'lchanmaydi, ular yo'qdan va yo'qdan paydo bo'lmaydi, balki o'qituvchining barcha oldingi tajribasi, o'zi bilan cheksiz muloqotlari bilan tayyorlanadi.
Boshqa tomondan, o'qituvchining ishi "muvaffaqiyat dosyesi" ni to'playdi, bu "o'qituvchining hayotida sodir bo'layotgan barcha quvonchli, qiziqarli va munosib bo'lgan narsalarni" aks ettiradi.
Zamonaviy ta'lim tizimida ro'y berayotgan o'zgarishlar o'qituvchining malakasi va kasbiy mahoratini, ya'ni uning kasbiy kompetentsiyasini oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Zamonaviy ta'limning asosiy maqsadi - shaxs, jamiyat va davlatning hozirgi va kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish, jamiyatda ijtimoiy moslashishga, mehnat faoliyatini boshlashga, o'z-o'zini tarbiyalashga va o'z-o'zini tarbiyalashga qodir bo'lgan o'z mamlakati fuqarosining ko'p qirrali shaxsini tayyorlashdir. -takomillashtirish. Erkin fikrlaydigan, o'z faoliyati natijalarini bashorat qiladigan va o'quv jarayonini modellashtiradigan o'qituvchi maqsadlarga erishishning kafolati hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham hozirgi vaqtda zamonaviy, jadal o'zgarib borayotgan dunyoda shaxsni tarbiyalashga qodir, malakali, ijodiy fikrlaydigan, raqobatbardosh shaxsga bo'lgan talab keskin oshdi.
Zamonaviy talablardan kelib chiqib, o'qituvchining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning asosiy yo'llarini aniqlash mumkin:
- uslubiy birlashmalarda, ijodiy guruhlarda ishlash;
- tadqiqot faoliyati;
- innovatsion faoliyat, yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish;
- pedagogik yordamning turli shakllari;
- pedagogik tanlov va festivallarda faol ishtirok etish;
- o'z pedagogik tajribasini tarjima qilish;
- AKTdan foydalanish va boshqalar.
Ammo sanab o'tilgan usullarning hech biri samarali bo'lmaydi, agar o'qituvchining o'zi o'z kasbiy mahoratini oshirish zarurligini anglamasa. Pedagogik o'sish uchun motivatsiya va qulay shart-sharoitlarni yaratish zarurati shundan kelib chiqadi. O'qituvchi o'z kasbiy fazilatlari darajasini oshirish zarurligini mustaqil ravishda anglab etadigan sharoitlarni yaratish kerak. O'z pedagogik tajribasini tahlil qilish o'qituvchining kasbiy o'zini-o'zi rivojlanishini faollashtiradi, buning natijasida tadqiqot qobiliyatlari shakllanadi, keyinchalik ular pedagogik faoliyat bilan birlashtiriladi. O'qituvchi maktab taraqqiyotini boshqarish jarayonida ishtirok etishi kerak, bu uning kasbiy mahoratini oshirishga yordam beradi.
Kasbiy kompetentsiyani rivojlantirish - bu doimiy rivojlanish va o'z-o'zini takomillashtirishni o'z ichiga olgan individual kasbiy fazilatlarni rivojlantirishga, kasbiy tajribani to'plashga olib keladigan kasbiy tajribani o'zlashtirish va modernizatsiya qilishning dinamik jarayoni.
Kasbiy kompetentsiyani shakllantirish bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
- introspektsiya va ehtiyojni anglash;
- o'z-o'zini rivojlantirishni rejalashtirish (maqsadlar, vazifalar, yechimlar);
- o'zini namoyon qilish, tahlil qilish, o'z-o'zini tuzatish.
Kasbiy kompetentsiyani shakllantirish tsiklik jarayondir, chunki pedagogik faoliyat jarayonida kasbiy mahoratni doimiy ravishda oshirish kerak va har safar sanab o'tilgan bosqichlar takrorlanadi, lekin yangi miqyosda. Umuman olganda, o'z-o'zini rivojlantirish jarayoni biologik jihatdan belgilanadi va o'z hayotini ongli ravishda tashkil etadigan shaxsning ijtimoiylashuvi va individuallashuvi bilan bog'liq, shuning uchun o'z rivojlanishi. Kasbiy kompetentsiyani shakllantirish jarayoni atrof-muhitga ham kuchli bog'liqdir, shuning uchun aynan atrof-muhit kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishni rag'batlantirishi kerak. Maktabda demokratik boshqaruv tizimi bo'lishi kerak. Bu xodimlarni rag'batlantirish tizimi va pedagogik monitoringning turli shakllari (nazorat emas!), ular orasida anketalar, testlar, suhbatlar, tajriba almashish, tanlovlar va o'z yutuqlarini taqdim etish uchun maktab ichidagi tadbirlar kiradi. Rag'batlantirishning ushbu shakllari o'qituvchining hissiy tashvish darajasini pasaytiradi, jamoada foydali psixologik muhitni shakllantirishga ta'sir qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Матвеев Л.П. Физкультурное образование: проблемы и перспективы развития / Л.П. Матвеев. - М., 1996. - 38 с.
2. Холодов Ж.К. Теория и методика физического воспитания и спорта: учебное пособие для студентов высшее учебное заведение / Ж.К. Холодов, В.С. Кузнецов. - М.: Академия. - 2000. - 480 с.
3. Шабалина О.Л. Общая педагогическая подготовка учителя физической культуры: монография / О.Л. Шабалина. - М., 2002. - 118 с.
4. Кузьмина Н.В. Методы исследования педагогической деятельности / Н.В. Кузьмина; Ленингр. гос. ун-т им. А.А. Жданова. - Ленинград. -1970. - 114 с.
5. Матушанский Г.У. Методологические принципы компетентностного подхода в профессиональном образовании / Г.У. Матушанский, О.Р. Кудаков // Казанский педагогический журнал. -2009. - № 3. - С. 11-12.
6. Аксарина И.Ю. Профессиональная подготовленность специалиста по физической культуре и спорту / И.Ю. Аксарина // Вестник ЮГУ. -2017. - № 1-1(44). - с. 37-42.
7. Ильин Е.П. Психология физического воспитания: учебное пособие / Е.П. Ильин. - СПб. -2000. - 486 с.
8. Вахнин Н.А. Значение физической культуры в формировании конкурентоспособности личности специалиста / Н.А. Вахнин // Теория и практика физической культуры. - 2018. - № 4. - С. 23-24.
9. Организация соревновательной деятельности обучающихся: учебно-методическое пособие; сост.: Н.В. Ямбаева, О.Л. Шабалина. - Йошкар-Ола: Марийский государственный университет. - 2017. -105 с.
