Научная статья на тему 'On some peculiarities of the diminution suffixes of the Khakass language. '

On some peculiarities of the diminution suffixes of the Khakass language. Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
41
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДИМИНУТИВЫ / ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ / МАЛЫЙ РАЗМЕР / СТЕПЕНЬ КАЧЕСТВА / ПЕРЕНОСНОЕ ЗНАЧЕНИЕ / ЛЕКСИКАЛИЗАЦИЯ / ПРОТИВОПОСТАВЛЕНИЕ / ЭМОЦИИ И ОЦЕНКИ / DIMINUTIVES / ADJECTIVE / SMALL SIZE / DEGREE OF QUALITY / FIGURATIVE MEANING / LEXICALIZATION / CONTRAST / EMOTIONS AND ASSESSMENTS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Чебочакова Ирина Максимовна

В статье рассматриваются особенности диминутивов хакасского языка, выявленные на основе анализа их функционирования в текстах художественной литературы. Основным их значением является уменьшительность. Установлено, что диминутивные аффиксы, как правило, присоединяются к основам слов, лексическое значение которых содержит семы малой размерности, малой степени качества. Определено, что диминутивы являются средством выражения значения противопоставления (малое противопоставляется большому). Они служат для выражения эмоций и оценок говорящего.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Некоторые особенности суффиксов уменьшительности хакасского языка

The article deals with the peculiarities of the Khakass language diminutives revealed on the basis of the analysis of their functioning in the texts of fiction. Their main value is diminution. The author found that dynamic affixes are normally attached to the word stem with the lexical meaning of small dimensionality and low quality. The diminutives are determined to be a means of expressing the meaning of the opposition (the small is opposed to the big). These suffixes are used to express emotions and assessments of the speaker.

Текст научной работы на тему «On some peculiarities of the diminution suffixes of the Khakass language. »

УДК 811.512.153 '366

ХАКАС ТШШДЕГ1 К1Ч1ГЛЕ СТЕРНЩ ХАЙ П1РЕЕ ОЦДАЙЛАРЫНАЦАР (НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ СУФФИКСОВ УМЕНЬШИТЕЛЬНОСТИ ХАКАССКОГО ЯЗЫКА)

И. М. Чебочакова

Хакасиядагы тгл, литература паза тархын наука-гстезгглгг институды (Хакасский научно-исследовательский институт языка, литературы, истории)

В статье рассматриваются особенности диминутивов хакасского языка, выявленные на основе анализа их функционирования в текстах художественной литературы. Основным их значением является уменьшительность. Установлено, что диминутивные аффиксы, как правило, присоединяются к основам слов, лексическое значение которых содержит семы малой размерности, малой степени качества. Определено, что диминутивы являются средством выражения значения противопоставления (малое противопоставляется большому). Они служат для выражения эмоций и оценок говорящего.

Ключевые слова: диминутивы, прилагательные, малый размер, степень качества, переносное значение, лексикализация, противопоставление, эмоции и оценки.

Полган на тшде ючтаестер парлар, олар тики тш универсалиялар санына юрчелер.

Ючтаестерге аймах-пасха аттар пиргеннер: «диминутивы», «деминутивы», «уменьшительные имена», «уменьшительные формы», «уменьшительно-ласкательные формы», «формы субъективной оценки» [1, с. 6]. Хайди тс к0рчебю, ючгаестернщ аттарын даа алып алза, оларньщ синнер^ статустары даа хоостыра ютез^чшер тр сагысха килбееннер. Хакас тшшщ грамматиказында пу пудютер «С0с пyдiрiзi» пöлiкте пирiлчелер, че формалар чiли кöрiлчелер [2, с. 60]. Пуунп туста морфологиянац айгасчатханнарыныц сагыстарынац, кiчiглестер формалар санына юрбинчелер, путкен с0стер полчалар, аннацар олар паза оларны п^рчец хозымнар грамматиканыц с0с пyдiрiзi чардыгында кöрiлерге киректер [3, с. 460].

Статьябыста хакас тшндеп пiлдiрiстернiц тöстiктерiнец путкен ючтаестернщ хоос чайаачыда тузаланчат-ханнары хоостыра чарыдарбыс. Оларныц тогыстары кiчiглестiг адалыстарныц тогыстарына т00й арах полча, аннацар кирек туста адалыстар даа узур^е тартылчалар.

Хакас тiлiнде тiрiг, тогынчатхан 3 00н кiчiглес хозымы пар: =цах, =ас, =ах. Пу хозымнар адалыстар, пiлдiрiстер паза наречиелер тостжтерше хозылчалар. Оларнац пасха удаа тузаланминчатханнары даа пар (12 хозым): =ан (тозын, андагох тузалыг тос с0стец путкен), =чых (монцых — мойын с0стец, хапчых — хап с0стец), =ка (туганнасты таныхтапчатхан с0стерге хозылчалар), =хына (пурунгы тюрк тiллерiнде кизегес-хозым чiли таныхталган, хаас чоогында таныхталча), =ай (ууцай, пу хозымны Катанов айланыс падежiнiц хозымы чши пирген [4, с. 31]), =ац (2 с0сте пар: хырац, 0лец 'от ады', 0л с0снец палгалысча), =анах (пепенек, пеп хыйгыласнац путкен), =лац (чарлац хызыллар чоогында 'обрыв' (чар 'яр'), хырлац 'горка, холмик' (хыр 'горный хребет, гребень горы; холм; возвышенность'), =ча (^i аттарында: Мыконча (Мыкон), =хай (=кей) (пичекей), *=хас (хусхачах).

^р^ хозымнарныц 00н тузазы хайдаг-да пиршген синнец кiчiг арах полганын таныхтиры полча: турацах 'улуг ниме тура', агазах 'улуг ниме агас'.

=цах, =ас, =ах удаа Ki4ir ниме-нооларны таныхтапчатхан тöстiктерде учурапчалар (адалыстарны алып алза, торзайах, хозанах, сацыцах, тобынах, тозынах, хубазанах с0стерде хозымнарны табарга чарир). Пiлдiрiстердецер чоохтаза, удаа пу хозымнар нименщ ниик, аар нимес, юч^ полчатханын таныхтапчатхан тöстiктерге хозылчалар, хада тузалан сыхчалар: чабыс — чабызах, кгчгг — кгчицек, ниик — ниигес, нгске — нгскецек (к0звдмнер публикация идшген тустагы орфографияа тостене пирiлчелер): Чолныц сол сариндагы чабызах хырацнар сарзалып к0р1нчелер, арыз кииде анда-мында моторлар табызы истые тусче, амыр таныцах чазаа толдыра пысхан астыц тадылыз чызын тарат ч0рче (АТ23, с. 25). — Пгстгцнер Днепрнг кис пастабысты, — чатхлапчатхан нгскецек оймахтарыбысча кгзг сай 0р1н1с тарапча (АТ23, с. 81). — Мин хайди угрент аларбын, тозыс часха парчам. Школаа ыспинчалар — хысхацах киден ыстанныг Митка м0нек чоохтанзан (АТ26, с. 99). Сырайы, мылчадац сыххан кгзгни чгли, тирлеп партыр, чузацах ирнглерг харалыбысханза т00й (АТ26, с. 102).

1ди хай пiреелерi полган на сай хозымнарнац хада тузаланылып, тостжке чапсын таа парчалар (асхынах с0сл алып алза, ас пiлдiрiске ирп хозым -хына, соонац -ах хозыл парганнар). Пу оцдай адалыстарга паза наре-чиелерге дее теелче тирге чарир.

Хоза тузалары даа пар, оларны, тузаланыстарын к0рш, ше сыгарарга чарир. Юч^леспг чоохтагларны чыып, п0лжтерге чарып, тузалары паза тогынчатханнары хоостыра. Олар монологтарда паза диалогтарда т00й иде тогынминчаттырлар. Тогыстары пасха арах. К0здамге, монологтарны алып алаалар. Мында хозымнар нимелернщ тогыр тузаларын кöзiдерге полысчалар, удаа тицнестiрiглерде учурапчалар. Köзiдiм: «Э-э, тт сазынча иней позыныц алнынца, тим1р чол вокалзартын город ортызынзар пастырып ала, мында чабызах азас туралар, харлызас уялары чгли, тра-трсше чапсыра турзлацац ползаннар, хыриларындох угурсу грядкалары, яблах саптары уулглецецнер. Ам, к0рчезгц, хайдаз тиг1рге сгри туралар турыбысханнар (АТ29, с. 43). К0рчебютер, пиршген кизекте пурунгы тустагы чабызах туралар амгы тустагы тиг1рге сгри тураларнац, тогыр тузалыг полып, тицнеспршчелер. Пасха к0здам: — О, хайдаз к0йтгк оолахсыц! Позы кгчицек, че чойланарза пглче! — ачын ац чши ырсай салзан гестаповец: созын т1стер1 ле хазарыза тускеннер (АТ27, с. 108). Мында

гестаповец, оолахтыц чазынац улуг нимес полчатханын санына алып (ол син частыг чой полбинча Tin сагынып), «чой» сарин «ше сыгарган» полча. Паза nip кöзiдiм: Соонац на ол Майраныц тчицек, че кустгг хол-ларын охсанган. Аныц тчицек, че кустгг холлары чалтанмин, туртухпин, чурек массажын тузында ит пирген-нер... (ВТ, с. 137). Таныхтирга кирек, ючгаестернщ пу сари адалыстарга даа теелче, хоос чайаачыда тогырлас тузалыг адалыстар учураплачалар: к1ч1г турацах — улуг тура, турацах — улуг тиг1р, городыцах — улуг город, тылоцах — таг (Позыцны тагнац тицнест1рбе, аргызыцны — тылоцахнац). Алай ба: Парасхан тз1тц, хайдаг даа ур час чазаан полза, ол чуртазы к0р1нмес тозынах илбек чир устунде (НТ, с. 9). Пу чоохтагда к0рчебю, алынча юзшщ чуртазы тозынах с0с хоостыра илбек чир устунец тицнеспршче.

Удаа тексттерде юч^лес сöстеpi чир-чайаанны таныхтапчатхан кизектерде учурапча, щи ол авторныц алай матырныц чарых коцшн кöзiтчеткен тиpiг чши тузаланылча (удаа адалыстар пiлдipiстеpнец хада учурапчалар): Чир устунде март ай наа ла хайыныбысхан. Аннацар чол хасти, чылтырап, пуртах чулыцахтар ойласча. ... Степанга пу ниме хацанох таныс, чуреене чагын: пу т0цнер, сууцахтар, пу хар алтынац позып парган, тыло осхас, кизек одыцахтар, пу улуг нимес к0л1цек. К0л1цек, чаймах ч1ли, чазы хойнында агарча (АТ31, с. 80).

Юч^лестер, монологтарда хай-шрее матырдацар чоох апарылчатса, удаа тузаланчалар. ОлFаннацар кизектерде, аныц к0цнш паза ибipкiзiн таныхтирга полысчалар. К0здамге, Василий Кобяковтыц «Айдо» чоогында 00н матыр чабал пайдац хазыбысча. 16 чоохтаглыг кизекте 8 кiчiглес пиршче. Оолах иpеелестiг чорыхха хараазын сыхча, аныц чолдагы учурапчатхан нимелеpнi автор ючтаестер хоостыра кöзiтче. Агаа халбах ханаттыг тасхацахтар учурапча, ол тоозылчаа чох чолыцахча пас парча, хаалагастары тиц, хырыцах устуне сыхча, ырах чарыпчатхан одыцахтар к0р салча. Автор, оолахха ачынып, агаа айапчатха-нын кiчiглестеp хоостыра кöзiтче.

Таныхтирга кирек, мындаг узжтерде адалыстар паза пiлдipiстеp пар полча, че адалыстарныц саны улуг арах полча: П0ке, П0ке! — анзы чуреетц иц ачыг палии. Чаадац айланмаан харындазыныц оолгыцаан, кчицек Петя-ны, Оркон пеер хадох агылган. Чаадац айланган куннщ хараазында оолагас аныц хойнында, улуг тзтщ харах чазын тчицек айацаанац чысчадып, сурган: — Пабац, а син нога ылгапчазыц? К0рдек, хайди мин 0с паргам син чох! Ана! — к0з1ткен ол холыцаанац пазы устунце (ВТ, с. 119).

Хоза, ючтаестер матырныц посха даа айапчатханын к0зщерге полысчалар: Иван Петрович. Синнец, Керес, истгг, к0гл1г. Керес. Мин, Ваня, тчицек чара чачырап парган узагас осхаспын. Пала чогыл. Ир чогыл. Хада сых-хан харындас туцма чогылох. Хара чалгызан. Палам полган — уреп парган. 1цецег1м полган. Ам чогылох. Тыц читпинче ол магаа (АТ40, с. 55).

Ючтаестер авторныц (авторныц чоогында) алай ба матырныц (матырныц чоогында) тацнапчатханын, оларныц чапсыстарын, нимее-де окерсшктерш к0зщерге полысчалар: Сыннац даа, ол наа ла чарып сых ки-лиген айга т00й. Ючицегес тогылах сырайагастыг, тегшегес к0м1скел1г, нымалах харахтыг. Аныц тиреенец чарых сус саапча. Ол сусха чылынарыц, к0мес тее чазыгып аларыц килче. Прай позы ол ипт1гес ле. ... Мин кун сузы Сарантуяны позым чиршщ хайхазынац — тайга сарынынац тицнест1рерц1кп1н. Андаг ол ол 0керек, ап-арыг, ай-пырозы чох. ... Сарантуяныц ун1 ниигезек сацыцах ч1ли, тамнап-тамнап саап ла салып одырча (АТ38, с. 54-55) (Сарантуя - тiлбесчi хыс, Моол чиршец).

Алай ба паба rái, хызына 0керсшш, мындаг пудютернец тузаланча: Богдан. Хызым хайдаг постацас пол парды. Чолда, палчахта т0реен т1бесс1ц (ХТ1, с. 63).

Ы алай к0п rái чоогында ючтаестер чоох апарылчатхан rái дее чахсы алай хомай паалаг пирер учун тузаланчалар.

Чахсы паалаг пирчеткен юч^леспг к0здамнер: Уннер. Ай, Пацац, ай, хыйгацах. Иван Петрович. Хап-орта с0стер, Пацац. П1ске анзы читпинче. Палаларга асхынах хайыг салчабыс (АТ40, с. 50); Im Люда — хыйгацахтар! — убуртчец резина тегшек агыл килтгрлер (МК, с. 84).

Хомай паалаг пирчеткен ючтаеспг к0здамнер: — Нимее чарабаан ухаанцылах, — хылыхтанып хатхырган Хал Петке. — Кайга к0г1лбей 0рге тургызыцар! (МК, с. 62); Ол, т1зег1н тудынып, чоо йогырча. Анац кинетш не хайдар хатхыр сыххан: — Алыглар-алыгастар, т0рт мунзурухха алаахтыртханнар! (МК, с. 60).

Узуриибю соонда мындаг 00н салтарлар идерге чарир:

3 00н ючтаес хозымы тексттерде аймах-пасха п0гшнец тузаланылчалар;

Оларныц к0ш тузалары хайдаг-да пиршген синнец юч^ арах полганын таныхтапча;

Удаа пу хозымнар нименщ ниик, аар нимес, юч^ сариларын таныхтапчатхан тостжтерге хозылчалар;

Тогырлас хоостыра пиршген тицнестр^лерде учурапчалар;

nip ^i чоогында (монологтарда) ючтаестер авторныц алай матырныц чоогында оларныц к0цнш (чапсыстарын, хайхастарын, юзее айапчатханнарын, 0керсшютерш) к0зщерге кирек полчалар;

Ы алай к0п rái чоогында (диалог паза полилогтарда) олар чоох апарылчатхан ^i дее чахсы паза хомай паалаг пирер учун тузаланчалар.

Библиография списогы

1. Тараканова (Чебочакова), И. М. Диминутивы в хакасском языке / И. М. Чебочакова. - Абакан: Сервисный пункт, 2011. - 116 с.

2. Грамматика хакасского языка / под ред. проф. Н. А. Баскакова. - М.: Наука, 1975. - 420 с.

3. Мельчук, И. А. Русский язык в модели «Смысл <-> Текст» / И. А. Мельчук. - М.-Вена: Школа «Языки русской культуры», 1995. -

715 с.

4. Катанов, Н. Ф. Татарский язык (сагайское наречие). Ч. 1. Грамматика (Этимология и синтаксис) / Н. Ф. Катанов. - Абакан: Бригантина, 2017. - 130 с.

Хысхарадыглар

АТ23 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1975. АТ26 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1978. АТ27 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд.-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1979. АТ29 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1981. АТ31 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1983. АТ38 - Ах тасхыл. Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1989.

ВТ - Татарова, В. К. Аат табызы / В. К. Татарова. - Абакан: Хакасское отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1991.- 231 с.

МК - Казачинова, М. Шстщ аалныц олганнары. = Ребята нашего аала: рассказы для детей / Г. Г. Казачинова; пер. А. Китайник. - Абакан: Хакас. кн. изд-во, 1991.

НТ - Тиников Н. Тр^ кiзi олбечец. / Н. Тиников. - Абакан: Хак. отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1982. - 240 с. ХТ1 - Хан Типр. Литературный альманах на хакасском языке. - Абакан: Хакас. кн. изд-во, 1991. - № 1. ХЧ - Хызыл чазы. Чоохтар, стихтар, пьесалар. - Абакан: Хак. отд-ние Краснояр. кн. изд-ва, 1982.- 276 с.

© Чебочакова И. М., 2019

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.