Научная статья на тему 'ҚЎҚОН ХОНЛИГИДА ДАВЛАТ ВА ХОН ЕРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ОМИЛЛАРИ'

ҚЎҚОН ХОНЛИГИДА ДАВЛАТ ВА ХОН ЕРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Interpretation and researches
Область наук
Ключевые слова
ер ҳуқуқи / ер эгалиги / ер эгалиги шакллари / давлат ерлари / ҳусусий ерлар / солиқлар / мажбуриятлар / хирож / танобона / амлок / закот / коранда.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Холматов Мухсин

Ушбу мақолада Қўқон хонлигида мавжуд бўлган ер ҳуқуқи ва ер эгалиги шаклларини, давлат ва хон ерларини, солиқ ва мажбуриятларни тарихий манбалар асосида таҳлил қилиш ва ёритиб беришга ҳаракат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚЎҚОН ХОНЛИГИДА ДАВЛАТ ВА ХОН ЕРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ОМИЛЛАРИ»

^y^OH XÜH^HrH^A AAB^AT BA XOH EP^APHHHHr Y3HrA XOC

OMH.MAPH

Холматов Мухсин Муйдинович

КуконДПИ "Тарих" кафедраси катта укитувчиси xolmatovm1966@gmail.com

Аннотация: Ушбу маколада Кукон хонлигида мавжуд булган ер хукуки ва ер эгалиги шаклларини, давлат ва хон ерларини, солик ва мажбуриятларни тарихий манбалар асосида тахлил килиш ва ёритиб беришга харакат килинган.

Калит сузлар: ер хукуки, ер эгалиги, ер эгалиги шакллари, давлат ерлари, хусусий ерлар, соликлар, мажбуриятлар, хирож, танобона, амлок, закот, коранда.

Аннотация: В данной статье предпринята попытка проанализировать и осветить существующие земельные права и формы собственности на землю, государственные и ханские земли, налоги и повинности в Кокандском ханстве на основе исторических источников.

Ключевые слова: земельное право, землевладение, формы землевладения, государственные земли, частные земли, налоги, повинности, рента, танобона, собственность, закят, коранда.

Abstract: This article tries to analyze and cover the existing land rights and land ownership forms, state and khan lands, taxes and duties in the Kokand khanate on the basis of historical sources.

Keywords: land law, land tenure, forms of land tenure, state lands, private lands, taxes, obligations, rent, tanobona, property, zakat, koranda.

Кукон хонлиги иктисодиётининг асосини дехкончилик ва чорвачилик ташкил этади. Ахолисининг куп кисми утрок хаёт кечириб, кишлокларда, шахар атрофларида дехкончилик билан шугулланганлар. Кипчоклар хонликнинг сиёсий хаётида фаол иштирок этишлари натижасида ярим (утрок) кучманчи хаёт кечиришган, шунингдек шахар ва кишлокларга якинрок жойларда кучиб юришга харакат килганлар. Киргизлар ва козоклар эса кучманчи халклардан эди.

Кишлок хужалиги хонлик иктисодиётининг асосини ташкил килади. Дехкончилик махсулотлари хонлик утрок ахолисининг озик-овкат манбаи булиб, майда хунармандчилик саноати учун хом ашё вазифасини бажарган, четга олиб чикилган. Хонликнинг кучманчи ва ярим кучманчи ахоли яшайдиган худудларида асосий манба чорвачиликдан иборат булган. Кишлок хужалигининг иктисодий тузилиши ва ривожланиш йуналишлари натурал

хужаликка асосланган эди. Кишлок хужалик экинларидан бугдой, арпа, жухори, шоли ва бошка экинлар етиштирилган. Бугдой, айникса шоли жуда киммат турган, шунинг учун А.Миддендорф «жухори камбагалда умид уйготади»[1.-Б:243], яъни камбагалнинг асосий овкати эканлигини таъкидлаб утган.

Техника экинларидан асосийси пахта хисобланар эди. 1813-1814 йилларда Куконда булган элчи Филипп Назаров «Кукон ва бутун Кукон хонлиги пахта ва тут дарахтларига жуда хам бойдир»[2. - Б:51] деб таъкидлаган эди.

Бутун мусулмон мамлакатларида, Кукон хонлигида хам ерга нисбатан мулк хукукий жихатдан факат давлатга тегишлидир. Ернинг олий эгаси хон хисобланиб, факат унинг рухсати билангина хусусий ва жамоа ерларига эгалик ташкил этилган.

Хонликда иккита ер эгалиги шакли мавжуд: давлат ва хусусий ер эгалиги. Хусусий ер эгалиги шахсий ва вакф ер эгалигига булинган.[3.-Б:46]

Бутун ер давлатники хисобланганлиги учун хам хусусий мулкдорларга ер эмас, балки унинг махсулоти-экинлар ва иморатлар кирар эди. Мулкдорлар хосилнинг бешдан бир кисмини солик тарзида хукмдорга берар эди. У амалдорлар ёки харбий хизматчиларга туланадиган ойлик (маош) хизматини утар эди.

Амлок ерлар олий хукмдор хонга тегишли булиб, хамма ишлатиладиган ерлар, далалар ва боглар, яйловларга тулик давлат эгалик килар эди. Амлок ерларининг катта кисми бевосита ишлаб чикарувчилар-дехконлар уртасида ижара шаклида кенг таксимланиб берилган, дехкон умрини охирига кадар ижарачи булиш хукукига эга булган ва хамма соликларни тулашга, давлат мажбуриятларини бажаришга маъсул эди. Амлок ерларининг эгаларида доимий ердан фойдаланиш хукуки сакланиб колган, аммо тулик мулк хукуки кулга киритилмаган.

Хонликда ер солиги-рента шакли урнатилган булиб, у тугридан-тугри дехконлар томонидан давлатга туланган. А.Л.Куннинг маълумотига караганда, расмий соликлар куйидагилардан иборат булган: натурал хирож ёки ундан бир солик, закот-товардан олинадиган савдо солиги ва хайвонлар хисобидан олинадиган солик, бозорда савдогарлардан олинадиган солик, тарози солиги, дарёдан утиш учун солик, туз божи ва яна махсус соликлар хам булган.

Вилоят хокимларига хирож ва танобона соликларини олиш хукуки берилган эди. Худоёрхоннинг охирги даврларида (1865-1875йй) хон хазинасига хар йили бир ярим миллион рублга тенг солик тушарди.[4. - Б:5]

Агар хонликда амлокдор уч йил мобайнида ердан фойдаланмаса хирож (ижара) солиги туламас эди ва амлокдор ерга эгалик килишдан махрум этилар эди. Бундан келиб чиккан холда, биринчидан Кукон хонлигида амлокдорнинг

амлок ерларга эгалиги хукуки алохида булиб, давлатнинг фармойишларига карам хисобланган. Иккинчидан, бу ерларга эгалик килиш хукуки абадий эмас эди, агар ерга ишлов бериш тухтатилса, ер давлатга кайтариб олинган, амлокдорнинг ерга булган хукуки тухтатилган.

Амлок ерлар шаклига якин турувчи навбатдаги ер эгалиги куриниши «хон ерлари» (хоннинг удел ерлари) деб номланади. А.Л.Троицская Кукон хонлигининг архив материалларини атрофлича урганиб, хон ерларини учта гурухга ажратади:[5. - Б:56]

1) даромади хон саройи учун сарфланадиган махсус ажратилган ерлар;

2) ов килинадиган ерлар;

3) хон ва унинг оила аъзоларига карашли ерлар.

Кукон хонлигидаги асосий даромади хон саройи учун сарфланадиган махсус ажратилган хон ерлари хос ёки хослик деб юритилган. Хослик ерларидан солик факат хон карори билангина олинган. Соликлар хокимга эмас, хоннинг узига ёки сарой амалдорларига топширилган.

Хон ерларини ишлатиш учун ижарачиларга берилган, шу билан биргаликда ижарачилар хашар (ишлаб бериш) рентасини кабул килганлар, мардикорларни ёлланма мехнатидан кам холларда фойдаланилган. Архив хужжатларида ижарачи ва мардикор иккита термин буйича учрайди: чекчи ва коранда.

Ижарачилар асосан хонга якин булган кишилар, бойлар, кишлок оксоколлари, бошликлари, мирзалар, хожилар ва бошка кишилардан иборат булади. Ижарачилар эса уз ерларини яна ижарага беришган. Уларнинг ёлланма ишчилари шу ерда яшаганлар.

Ижарачилар ва мардикорлар ердан фойдалангани учун солик тулашган. Улардан хирож икки марта ундириб олинган: биринчиси, умумий хосилнинг хисобидан (хосил йигиштирилгандан сунг), иккинчиси эса, мардикорнинг фойдасидан. Ижарачи ва мардикор етиштирган хосилнинг умумий хисобидан олинган солик эса хирожи дехкон деб номланган. Шунингдек, бу солик хирожи карондаи тан ёки кискартириб хирожи тан деб хам юритилади.

Хон ерларида хашардан кенг фойдаланилган: Кукон хонлигидаги хашар ишлари хон ерларида йилда утказилган. Дехконлар хашарда уз отлари, хукизлари, арвалари ва мехнат куроллари билан иштирок этишган. Хон девони хашар пайтида кишлок ахолисини руйхатини тузиб, ана шу асосда дехконлар навбатма-навбат хашарга чикишган. Х,ар бир дехкон йилда уч кун ишлаб бериши шарт эди.

Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, Кукон хонлигида давлат ва хон ерлари асосий давлат худудларидаги ишланадиган ерларининг купчилик

кисмини ташкил этган ва бу ерлардан олинадиган даромадлар хонлик хазинасининг асосий манбаларидан бири булган.

Фойдаланилган адабиётлар.

1. Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. СПБ., 1882

2. Назаров Ф. Записки о народах изимлях средней часты Азии. М.; 1968.

3. Джамгерчинов Б. Очерки политечиской истории Киргизии XIX века. Фрунзе, 1966

4. Кун А.Л. Очерки Кокандского ханства. 1877.

5. Троицкая А.Л. Архив кокандских ханов Х1Х в . М; 1968 (каталог содержит около 5 тыс, документов архива какандском ханов Х1Х века).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.