Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ ХИВА ХОНЛИГИ СОЛИҚ ТИЗИМИ ТАРИХШУНОСЛИГИ'

МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ ХИВА ХОНЛИГИ СОЛИҚ ТИЗИМИ ТАРИХШУНОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
171
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Закот / солғут / тагижой / атойи мулк / ёрлиқли мулк / ёрлиқдор / аъло / адно / авсот / вақф / вақф-и харож / бегар / қозу / қачу / солғут-кесма. / Zakot / solgut / tagijoy / Atayi mulk / yarliq mulk / alo / adno / avsot / waqf / waqf-i-haroj / begar / qazu / qachu / solgut-kesma.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Алишер Худойбердиевич Дониёров, Азиза Эркиновна Абдухалилова

Ушбу мақола XIX аср охири ва XX аср бошларида мустақиллик йилларида Хива хонлигида ер эгалиги муносабатлари, ер-мулк шакллари ва улардан олинадиган солиқлар тарихига оид тадқиқотлар тарихшунослик таҳлилига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article is devoted to the historical analysis of studies on the history of land ownership relations, forms of land ownership and taxes from them in the Khiva Khanate in the years of independence in the late XIX and early XX centuries.

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ ХИВА ХОНЛИГИ СОЛИҚ ТИЗИМИ ТАРИХШУНОСЛИГИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

МУСТАКИЛЛИК ДАВРИ ХИВА ХОНЛИГИ СОЛЩ ТИЗИМИ

ТАРИХШУНОСЛИГИ

Алишер Худойбердиевич Дониёров

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Марказий Осиё халклари тарихи

ва этнологияси" кафедраси профессори

Азиза Эркиновна Абдухалилова

Тошкент давлат шаркшунослик университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола XIX аср охири ва XX аср бошларида мустакиллик йилларида Хива хонлигида ер эгалиги муносабатлари, ер-мулк шакллари ва улардан олинадиган соликлар тарихига оид тадкикотлар тарихшунослик тахлилига багишланган.

Калит сузлар: Закот, солгут, тагижой, атойи мулк, ёрликли мулк, ёрликдор, аъло, адно, авсот, вакф, вакф-и харож,бегар, козу, качу, солгут-кесма.

ABSTRACT

This article is devoted to the historical analysis of studies on the history of land ownership relations, forms of land ownership and taxes from them in the Khiva Khanate in the years of independence in the late XIX and early XX centuries.

Keywords: Zakot, solgut, tagijoy, Atayi mulk, yarliq mulk, alo, adno, avsot, waqf, waqf-i-haroj, begar, qazu, qachu, solgut-kesma.

КИРИШ

Мустакиллик жамият хаётининг барча сохаларида, жумладан, ижтимоий фанларда хам туб узгаришларга олиб келди. Энг аввало, уларнинг назарий-услубий асослари янгиланиб, мустакиллик даври тарихшунослигида тадкик этаётган масала илмий билишнинг холислик тамойиллари асосида тахлил килинаётганлиги билан характерланади. Ушбу даврда Хива хонлиги сиёсий тарихи ва ижтимоий-иктисодий жараёнларни урганиш жараёнида, солик тизимининг айрим жихатларини узида акс этган илмий ишларни куйидаги уч боскичга булиб урганишни максадга мувофик деб хисобладик.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

1-боскич. Узбекистон мустакиллигининг дастлабки йилларидан 1998 йилга кадар яратилган асарлар;

2-боскич. 1998 -2017-йилларда олиб борилган илмий изланишлар;

3-боскич. 2017- йилдан хозирга кадар амалга оширилаётган тадкикотлар.

Биринчи давр тадкикотлари, истиклолнинг дастлабки йиллариданок

мамлакатимизнинг давлатчилик тарихини, хусусан, Хива хонлиги тарихини ёритувчи бир катор тупламлар чоп этилиб, "Узбекистон тарихи","Узбекистон халклари тарихи", "Хоразм тарихи" каби нашрларини алохида кайд этиш лозим. Мазкур асарларда Урта Осиё хонликлари тарихи жумладан, Хива хонлигининг сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва маданий хаёти билан бир каторда, кисман солик тизими оид тадкикот натижалари эълон килинди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Бу даврда тарихшунослиги учун хос булган хусусият Хива хонлиги сиёсий бошкарув, давлатчилик, шахарсозлик маданияти тарихини тадкик этишга асосий эътибор каратилиб, сохада фаолият олиб борган олимлар А.Абдурасулов, М.Маткаримов, С.Наврузов, М.Махмудовларнинг изланишларида юкорида кайд этилган масалалар уз аксини топган. Аммо мазкур тадкикотларда хонлик иктисодий тарихи, хусусан солик масалаларига умумий тавсиф бериш билан чекланган.

Урганилаётган муаммонинг мустакиллик давр тарихшунослиги иккинчи боскичи Узбекистон Республикаси биринчи Президенти И. Каримовнинг 1998 йил бир гурух тарихчилар учрашувида тарихчилар олдига утмиш тарихни хакконий урганиш ва тарихий хакикатни очиб беришни вазифаси белгилганлиги, "УзФА Тарих институти фаолиятини тубдан такомиллаштириш" тугрисиаги фармон ва Узбекистон давлатчилик тарихи концепсиясининг ишлаб чикилиши ва амалга оширилаётган тарихий тадкикотларда унинг методологик асос булиб келаётганлиги билан характерланади.

Ушбу йилларда олиб борилган тарихий тадкикотлар бош мавзуси мустамлакачилик даврида узбек хонликлари ижтимоий-иктисодий хаёт масаласи булиб, Россия ва Хива уртасидаги муносабатлар, хонликнинг Россия протекторатига айлантирилиши, Хива хонлигида ижтимоий-иктисодий муносабатларига оид мухим материалларни ёритиш жараёнида кисман солик масалаларига хам тухталган Х,.Зияев, М.Матниёзов, ^Муниров, А.Палвановларнинг тадкикот ишларида ахамиятлидирдир. Ушбу

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

муаллифларнинг тадкикотларида нафакат Хива хонлиги солик тарихи, балки Туркистон халкдарининг ижтимоий-иктисодий хаёти билан боглик муаммоларнинг кенг доираси батафсил тахлилга тортилган.

Х,.Зияев Хива хонлиги таркибидаги коракалпокдар ва туркманлар билан боглик солик муносабатлари тугрисида "..коракалпоклар узбеклар каби бир хил солик тулашган. Бирок уларга хон талаби билан урушга, шикорга чикиш мажбурияти юклатилган, туркманлар эса, сув солиги туламас, хар ун хонадондан битта навкар бериши ва хизмати эвазига оила бошига 10 танобдан ер олган"лиги каби маълумотлари келтиради. Мазкур маълумотлар архив хужжатлари ва бошка нарратив манбалар билан мос келади.

Хоразмда тарихнавислик масаларини уз изланишларида ёритган К.Муниров XVII-XX асрларга оид тарихий асарлар тахлили асосида Хива хонлиги иктимоий-иктисодий, хусусан солик масалаларига доир аксар маълумотлар келтиради. Хонликда яшовчи халклар ва улардан олинган солик турлари, солик йигиб олиш учун тайин этилган амалдорлар ва уларни худудларга таксимланиши, хукмдорларининг солик, ирригация сохасидаги амалга оширилган ишлари Хива хонлиги муаррихлари тарихий асарларидан парчалар келтиради. Хусусан, "Фирдавс ул икбол" асаридан "Мухамммад Рахимхон I даврида урушларда кулга туштирилган улжалардан "гон " олинган" ёки "Мухаммад Ризо кушбеги закот ва мол омон тахсили учун Аролга маъмур булди" каби маълумотлар уз аксини топган. Мазкур адабиётда солик маъмуриятида сарой амалдорларининг урни, солик йигиш жараёни ва унда юзага келган муаммол и вазиятлар ва уни хал этиш усуллари тугрисида кулёзма манбалар асосида тахлил этилган.

Мустакиллик йилларида Хива хонлиги тарихи шуниндек, солик масалаларига оид мухим материалларни узида жамлаган, махаллий олимлар жамоаси томонидан таййёрланган "Хорезм в истории государственности Узбекистана" номли фундаментал иш хонлик молия-солик тарихи ёритишга хизмат киладиган иш сифатида курсатиб утиш мумкин.

Яна бир тадкикотчи С.Шодмонова томонидан Туркистон даврий матбуоти сахифаларида улкадаги молия тизими холатининг ёритиш жараёнида банк, кредит ва солик тизими масалаларини тахлил килиб, сохага оид мухим маълумотларни кайд этган.

Кейинги боскичда тадкикотларнинг муаммовий доираси кенгайиб, Хива хонлиги ижтимоий-иктисодий хаёти, солик тизими тарихи доир куплаб

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

масалалар С.Сабурова, О.Масалиева, С.Маткаримова, Ш.Гаффоров, М.Каюмов, Д.Уроков, О.Муталов, У.Абдурасулов, Ю.Рахманова, Х.Мадиримов, С.Тураева, Н.Аллаева, К.Якубовларнинг диссертацияларида ёритилган.

Жумладан, Огахийнинг "Риёз уд давла" асари асосида Хива хонлиги Оллокулихон даври тарихини тадкик этган О.Муталов, Хоразмда ер эгалиги, дехкончилик ва сугориш тармоклари ва солик, мехнат мажбуриятларига оид маълумотлар келтиради. Аммо таддидот ишида, Оллокулихон хукмронлик йиллари Хива хонлигидаги ижтимоий-иктисодий масалаларига эмас, хукмдорнинг шахсий сифатларига асосий ургу берилади.

Хивада Кунгиротлар сулоласи даврида ер эгалиги ва солик масалалари тугрисида маълумот берувчи яна бир тадкикотчи С.Сабурованинг ишида намоён булади. Муаллиф Хива хонлигида вакф ерларидан солик олинмаганлиги ёки ер эгалиги 5 тури (давлат, подшолик, атойи, ёрликли, вакф) булганлиги каби бир канча чалкаш фикрларни келтиради.

МУХ,ОКАМА

Хива хонлиги ер эгалиги масалаларини тадкик этган У.Абдурасулов ишларида XVIII- XIX асрларда хонлик эр эгалиги муносабатлари, шу билан бирга ердан олинган соликлар масаласига хам алохида тухталиб утади. Шу билан бирга ер эгалиги турлари, хусусий мулк шакллари- атойи мулк ва ёрликли мулк ерларининг фаркли жихатлари, улардан олинадиган соликларнинг узига хос жихатлари, диний муассаса ерлари-вакф мулклари, ижара шартлари ва унинг солик тизими чукур тахлил этилган.

Шунингдек, С.Тураева Хива хонлиги хунармапдчилик тарихи сохасидаги изланизлари жараёнида хунармандчилик турлари, хонлик бозорлари, карвонсаройлар ва уларда олинган солик турлари хакида умумий маълумотлар бериб боради. Хива Ичан калъа Музей курикхонасида сакланаётган XIX аср урталарига оид хужжатда сарой бозорда дукондор савдогарлар руйхати келтирилган. Хива бозорларида дукондорлардан йилига бир тилло, уз дуконига эга булмаса 0.5 шохи, хунармандларнинг дукон устахонасидан бир йилга бир пухта тилло "тагижой" олинган.

XIX аср иккинчи ярми ва XX аср бошлари Хива хонлигидаги ижтимоий-сиёсий жараёнларни урганган тадкикотчи М.Каюмов илмий изланишларида, давлатнинг иктисодиётининг устуни булган солик тизимини четда колдирмайди. Тадкикотчи асосан хонликнинг сунгги кунлари ва Исломхужа ислохотлар

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

дастурига асосий эътибор каратади. Муаллиф хонликда Исломхужа рахбарлик килаётган ислохотлар режаси уз навбатида солик сохадаги узгаришларни хам кузда тутарди. Унга кура, ерларни кайта хисоблаб чикиш, аввалги солик тизимини узгартириб, ер эгалигининг хар кандай шаклидан тенг солик олиш ва бегар мажбуритида катнашатган дехконларга 2 тангадан хак тулаш масаласи курилганлигини таъкидлайди.

XIX аср II ярми ва XX аср бошларида Хива хонлиги вакф институти тарихини тадкик этган К.К.Якубов, Хднафия масхабида хирож тулови кандай тартибда пул ёки махсулот куринишида ундирилишидан катъий назар, солик тулаш мулкдор зиммасида эканлигини таъкидланади. Мазкур масаланинг хукукий асосида хам карама-карши фикрлар мавжудлиги солик ва мажбуриятларни кайси тарф маъсулияти эканлигини аниклаш мушкуллиги, вакфномаларда одатда соликларни тулаш ва мажбуриятларни бажариш сингари жихатлар акс этмасада, 1897 йил расмийлаштирилган вакф хужжатида мазкур масала юзасидан, Мухуммадаминхон мадрасасининг Шохободда жойлашган 1.75 таноб вакф ери фойдаланиш хукуки асосида Солихабека ихтиёрида булган, бирок коранда зиммасида ижара хаки билан солик ва мажбуриятлар хам юклатилган булиб уларни тулаш ва адо этиш масаласидаги имконсизлик вакф ерини муассаса мутаваллисига кайтариш учун асос булган. Ушбу маълумотларга таянган холда Хива хонлиги вакф ерларидан хам давлат солиги олинганлиги ва у ижара шартномасида алохида жихатлар белгиланмаган булса, ижарачи зиммасида булганлиги курдик.

ХУЛОСА

Муаммонинг тарихшунослик тахлили шуни курсатадики, мустакиллик йиллари олиб борилган тадкикотларнинг купчилигида солик тизими тарихини чукур тадкик килиш максад килиб белгиланмаган булсада, мамлакат сиёсий, давлатчилик, ижтимоий-иктисодий хаётини тадкик килиш жараёнида солик масалалари доирасида ушбу жихатларга кисман тухталиб утилганлигини куриш мумкин. Бу давр илмий изланишлари совет даври учун хос булган, мафкуравий колиплардан холи булган, янгича караш, услублар хамда холислик ва илмийлик асосида ёритилди.

Мустакиллик даври Хива хонлиги тарихшунослигида 1998 йилан кейинги даврда тадкикотларининг муаммовий доираси кенгайиб, ижтимоий иктисодий хаёти масалаларига асосий ургу берилди. Тадкикотчилар томонидан тармок

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

сохалар тарихи урганиш устуворлик касб этди. Хива хонлиги хунармандчилик тарихи, харбий тарих, хонлик элчилик ва дипломатияси тарихи, табобат, мадраса ва таълим, вакф институти, ер эгалиги масалаларининг кенг доираси батафсил, бирламчи манбалар асосида тахлилга тортилди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Абдурасулов А. Хива (тарихий этнографик очерклар). -Т.,1997. Б. 143

2.Абдурасулов У.А. Земельные отношения в Хивинском ханстве во второй половине XVIII - первой четверти XIX вв. Тарих фан. номз. ...дис. - Т.,2008. -Б.182

3.Аллаева Н. XVI - XIX асрнинг 70-йилларида Хива хонлиги ташки алокалари тарихи. Тарих фан. доктор. дисс. - Т., 2019. -Б. 288

4.Зиёев Х. Тарихнинг очилмаган сахифалари. - Тошкент.2003. Б. 102

5.Маткаримов М.М. Хоразм республикаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иктисоди. - Урганч: Хоразм, 1993. Б.80.

6.Муниров К. Хоразмда тарихнавислик.-Т., 2002. Б.118

7.Матниёзов М., Олламов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи.-Урганч, 2008. Б 252.;

8.Махмудов М.Хоразм тарихидан лавхалар. - Урганч, 1998. Б.70 ;

9.Наврузов С. Система орошения Хивинского ханства в освещении дореволюционной исторической литературы // Общественные науки в Узбекистане. - Ташкент, 1992. - № 11-12. - С. 50-53;

10.Мадиримов Х. Хива хонлигида давлат тузуми ва хукук манбалари. Тарих фан. номз. ... дисс. - Т., 2012. -Б. 160 .

11.Масалиева О. XX аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Кукон хонликлари тарихи.: Тарих фан. номз. .дисс. - Тошкент, 1999. - Б.165.

12.Маткаримова С.М.Хива хонлигининг Кунгиротлар сулоласи даври тарихшунослиги. Тарих фан.номз.дисс. - Т., 2010. Б.170.

13.Муталов О. Хива хонлиги Оллокулихон даврида.1825-1842- йиллар (Риёз уд-давла кулёзма асари асосида).:Тарих фанлари номзоди...дис. автореферати. - Т., 2003. - Б.16-17

14.Рахманова Ю.М Хива шахрининг XVI - XX асрнинг бошларидаги ижтимоий-сиёсий хаёти: анъана ва узгаришлар.: Тарих фан. номз. ... дисс. - Т., 2009. -Б. 180 .

15.Сабурова С.А. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлиги давлат тузими. Тарих фан. номз. .дис. - Т., 2004. - Б.204.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-264-270

16.Тураева С. XVIII аср иккинчи ярми ва XIX аср 70-йилларида Хива хонлиги хунармандчилиги тарихи. . Тарих фан. номз. ... дисс. -Т., 2012.Б.146

17.Хоразм тарихи.1-жилд. Муаллифлар жамоаси.Масъул мухаррир М.Матниёзов.- Урганч.1997.Б.

18.Хорезм в истории государственности Узбекистана". - Т.2013. С.332

19.Шодмонова С. Б. Туркистон тарихи - матбуот кузгусида. - Т. 2011. Б.296

20.Каюмов М. XIX аср иккинчи ярми - XX аср бошида Хива хонлигидаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар.: Тарих фан. номз.дисс. - Т., 2005. -Б. 149.

21.Кушжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва харакатлар (XIX аср иккинчи ярми -XX аср биринчи чораги). - Т., 2007. Б. 388.

22.Уроков Д. Туркистонда Россия империяси маъмуриятининг расмий хисоботлари - тарихий манба сифатида (XIX аср охири - XX аср бошлари).: Тарих фан. номз. .дисс. - Т., 2006. -Б. 136.

23.Якубов K. XIX асрнинг II ярми ва XX аср бошида Хива хонлигида вакф институти.(тарихий манбашунослик тахлили) Тарих фан. б. Фал. док. дис. -Т.2018 Б.123-124.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.