Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМДА “ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ” ВА “ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ” ТУШУНЧАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА “ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ” ВА “ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ” ТУШУНЧАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узлуксиз таълим / олий таълим / тадқиқот / илмий тадқиқот / илмий фаолият / инновацион фаолият / эпистемология / методология.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Солиҳа Нарзуллоевна Аллаярова

Мақолада "тадқиқот" ва "илмий тадқиқот" тушунчалари концептуал таҳлил қилинган. Илмий фаолият мазмуни ва унинг олий таълимдаги аҳамияти илмий манбалар асосида тадқиқ этилган. Шу билан бирга, олий таълимда илмий тадқиқот ва илмий фаолиятни ташкил этиш зарурияти Ўзбекистон Республикаси қонун ва қонуности ҳужжатларига кўра асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМДА “ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ” ВА “ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ” ТУШУНЧАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА "ИЛМИЙ ТАДЦЩОТ" ВА "ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ"

ТУШУНЧАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ

Солила Нарзуллоевна Аллаярова

Педагогика фанлари доктори, доцент Денов тадбиркорлик ва педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Маколада "тадкикот" ва "илмий тадкикот" тушунчалари концептуал тахлил килинган. Илмий фаолият мазмуни ва унинг олий таълимдаги ахдмияти илмий манбалар асосида тадкик этилган. Шу билан бирга, олий таълимда илмий тадкикот ва илмий фаолиятни ташкил этиш зарурияти Узбекистон Республикаси конун ва конуности хужжатларига кура асосланган.

Калит сузлар: узлуксиз таълим, олий таълим, тадкикот, илмий тадкикот, илмий фаолият, инновацион фаолият, эпистемология, методология.

АННОТАЦИЯ

В статье концептуально анализировано понятия "исследования" и "научного исследования". Исследовано на основе научных источников суть научной деятельности и ее значение в высшем образовании. Также, обосновано необходимость организации научных исследований и научной деятельности в сфере высшего образования полагая на законодательский и нормативными актами Республики Узбекистан.

Ключевые слова: непрерывное образование, высшее образование, исследования, научные исследования, научная деятельность, инновационная деятельность, гносеология, методология.

ABSTRACT

In this article that concepts of "research" and "scientific research" are conceptually analyzed. The content of scientific activity and its importance in higher education are researched on the basis of scientific sources. At the same time, the need to organize scientific research and scientific activity in higher education is based on the laws and legal documents of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: continuous education, higher education, research, scientific research, scientific activity, innovative activity, epistemology, methodology

360

Kiipiiw. «TagKHKOT» Ba «hhmhh TagKHKOT» TymyHHanapu y3^yKCH3 Tat^HMHHHr acocHH TymyHHanapu KaTOpura Kupagu. YmSy TymyHHanap negarOruKa, ^anca^a, ^aHmyHOC^HK, ^aHMeTpHKa KaSu cox,anap sh.toh Supra, SapHa ^aH TapMOK^apH TapKuSuga KeHr ypraHH.ragH. ^yHKH, xap Sup $aH co^acHHHHr y3Hra xoc TagKHKOT yc.nyS.napH, ftyHanHm.rapH, TexHO.rorHfl.rapH MaB^yg. ffly ^ux,aTgaH TagKHKOT Ba h^mhh TagKHKOT TymyHHanapHHH ^aarapapO KOH^nraap geS Onam ypHH^H.

MaHSaa^ap Ta^^H^H. negarOrHK TagKHKOraap TapHXHga ymSy TymyHHa KynraS O^HM^ap TOMOHHgaH ypraHH^raH. ABBanO, TagKHKOT Sy — HHKapugaH Ky3aTHmgHp. KeHr MatHOga эca, AHru SH^HM^apHH KHgHpHm £kh ganH^^apra acOC^aHraH xO^ga MaKcag capH th3hm^h H3.raHHm.rap o^hs SOpHmgHp. EupMyHHa TOppOK MatHOga TagKHKOT Sy — HaTH^acu hhmhh am Su.raH AKyKraHaguraH Hapca Ba xOgucanapHH ypraHyBHH h^mhh ycyn eKH ^apaeHgup.

hhmhh TagKHKOT - AHru Su.nHM.rap Ba Ha3apua^apHH aHHK^am ^apaeHH [8, 26]. ^eMaK, Sy ^aO^H^T gOHMHH xapaKaT, y3rapyBHaH^HK acOCuga TamKH^ этн.ragн. X,ap KaHgan hhmhh TagKHKOT Sy - Su^umHHHr Maxcyc TamKHH KH^HHraH ^apaeHH SynuS, yHga BOKe^HK xaKHgaru Ha3apHH Su.nHM.rap ypraHH^agu, y3.ramTHpH.ragH Ba TH3HMra cO^HHagu [10, 5]. YmSy Tatpu^ «h^mhh TagKHKOT» TymyHHacuHHHr AHa Sup MyxuM xycycu^TH - TH3HM^H^HKKa acOc^aHHmHHH Tacgu^raMOKga. ^HHgaH xaM, Su^um KyMynaTHB - ^aMFapuS SOpu^yBHH ^apaeH SynraHH yHyH hhmhh TagKHKOT ^aO^H^THHHHr acOcHHH TamKHH этyвнн Shhhm, KyHHKMa Ba ManaKanap xaeT gaBOM этгaнн capH puBO^naHuS, TaKOMH^^amuS SOpagu.

hhmhh TagKHKOT - AHru Su.nHM.rap Ba Ha3apua^apHH aHH^nam ^apaeHH. X,ap KaHgan hhmhh TagKHKOT Sy - Su^umHHHr Maxcyc TamKH.n KH^HHraH ^apaeHH SynuS, yHga BOKe^HK xaKHgaru Ha3apHH Su.nHM.nap ypraHH^agu, y3.namTHpH.nagH Ba TH3HMra cO^HHagu. YmSy Tatpu$.nap «h^mhh TagKHKOT» TymyHHacuHHHr rHOceO^OrHK Ba KOrHHTHB^nucTeMO.nOrHK xycycu^Tra эгa экaн.nнгннн TacgHK^angu.

"hhmhh TagKHKOT - BOKe^HKHH MaKcag^H Su^um SynuS, yHHHr HaTH^anapu TymyHHanap, KOHyanap Ba Ha3apu^nap th3hmh maKnuga KypuHagu, AHru h^mhh Su^HM^apHH um.naS HHKHm ^apaeHH OSteKTHB^HK, penpe3eHTaTHB^HK, ganu.n Ba aHHK^HK Su^aH xapaKTep-naHaguraH Su^um ^aO^H^TH Typ^apugaH Supugup. TymyHHara Sepu^raH ymSy Tatpu^garu y3ura xochhk «MaKcag^H Su^um» xycycuaTHHHHr a^paTuS KypcamnraHnHruga HaMOeH Sy^agu. ^HHgaH xaM, xap KaHgafi TagKHKOT, H3^aHHm ^aO^H^TH MaKcaggu ^apaeHgup.

OaH ^anca^acu Ba MeTOgO^OruacuHHHr eTaKHH oahmh H. fflepMyxaMegOBa TanaSanapHHHr h^mhh TagKHKOT ^aO^H^THra "HnMHH-TagKHKOT ^aO^H^TH geraHga

361

субъектнинг объектга фаол, изчил таъсири тушунилади", дея муносабат билдиради. Ушбу таърифдан илмий тадкикот фаолиятининг янгилик яратишга йуналганлигини тушуниш мумкин. Чунки, субъектнинг объектга фаол таъсири объектнинг сифат жихатдан узгаришини такозо этади. Бу эса, илмий тадкикот фаолиятини ташкил этишдан кузда тутилган асосий вазифалардан бири -муаммоли вазиятларга ечим топиш билан намоён булади. Яъни, хар кандай илмий тадкикот пировард натижада объектдаги муаммони бартараф этувчи илмий янгилиги ахдмияти билан бахоланади.

И.Саифназаров, А.Мухторов, Т.Султонов, Д.Эрназаровлар илмий тадкикот фаолиятининг ахамиятини изохлар экан, шуни кайд этиб утишади: "Х,озирги даврда илмий тадкикот, изланиш замонавий фан ривожланишининг асосий шакли сифатида майдонга чикмокда. Илмий тадкикот - бу инсоннинг узи ва атрофидаги узгаришларни англаб етишга доимий равишда тайёр туриш, янгича тафаккур, фикр килиш асосида уз кобилиятидан чика олишдир". Ушбу таърифда масалага ижтимоий-гносеологик аспектда ёндашилган булсада, уз-узини ривожлантириш ва уз-узини тарбиялашга йуналтирилган педагогик хусусиятлар хам жамланган. Бирок, илмий тадкикотнинг ихтиро, кашфиёт, илмий-изланиш, инновациялар билан боFлик хусусиятлари эътибордан четда колган.

Шуни хам кайд этиш лозимки, хар кандай илмий тадкикот илмий билишга таянади. «Илмий билиш ижтимоий — тарихий жараён хисобланади, у гносеология ва эпистемиологиянинг урганиш объекти. Илмий тадкикот эса илмий билимларни хосил килиш фаолияти булиб, бу фаолият билан тадкикотчилар, олимлар ва илмий жамоа шуFулланади». Илмий билим булсагина максадга мувофик илмий тадкикот жараёнини амалга ошириш мумкин. Муаллифларнинг келтиришича «Илмий тадкикот илмий билимларни хосил килиш жараёни сифатида» намоён булади. Биз хам ушбу фикрга кушиламиз ва шунга асосан илмий-тадкикот фаолиятининг амал килиш хусусиятлари куйидагича асослаймиз:

- аксиологик жщатдан илмий тадкикот фаолиятида моддий ва маънавий кадриятларни яратиш;

- эвристик жщатдан ижодий фаолиятнинг янги, илгари мавжуд булмаган билимларни очиш;

- гуманистик жщатдан илмий тадкикот фаолиятда инсоннинг уз-узини намоён килиши ва уз-узини ривожлантириши.

Шунингдек, олий таълим укув жараёнидаги тадкикотчилик фаолияти талабада куйидаги билим ва куникмаларни шаклланишга замин яратади:

362

-биринчидан, сохага оид чукур назарий билимлар асосида тадкикот мавзусини танлаш, мавзунинг камрови, объекти ва предметини аниклаш, амалий ахамиятини изохлай олиш;

-иккинчидан, илмий изланишдан кузланган максадни белгилаш, муаммоли вазиятга бартараф этишга оид гипотезаларни илгари суриш;

-учинчидан, тадкикотни ворисийлик, мувофиклик, тарихийлик, мантикийлик ва бошка тамойиллар асосида урганилган даражасини ёрита олиш билан бирга, кандай илмий мактаблар тажрибасига караб мулжал олинганлигини асослаш;

-туртинчидан, замонавий парадигмалар талабига мос тадкикотнинг илмий аппаратини ёритиш;

-бешинчидан, урганилган манба (назария, таълимот, илмий мактаблар карашлари ва хоказо)ларга таянган холда масалага уз позициясини билдириш, муаммога илмий ечим таклиф килиш ва фикрларни илмий услубида курс иши, малакавий битирув иши, тезис, макола, рисола ва диссертация кабилар шаклида расмийлаштириш [3].

Мавзуга оид манбалар шархи илмий-тадкикот тушунчасининг мантикий давоми хисобланган «илмий фаолият» тушунчасини хам урганишни такозо этади. Узбекистон Республикасининг Илм-фан ва илмий фаолият туFрисидаги конунида илмий фаолиятга шундай таъриф берилади: "Илмий фаолият объектлар, ходиса (жараёнлар)нинг хусусиятлари, узига хосликлари ва конуниятларини аниклаш максадида борликни урганиш ва олинган билимларни амалиётда куллашга йуналтирилган фаолият хисобланиб, фундаментал ва амалий тадкикотлардан иборатдир [1]. Ушбу хужжатда илмий фаолият тушунчасига умумий, кенг маънода таъриф берилган булиб, талабаларнинг олий таълим укув жараёнидаги илмий фаолияти хусусий ахамият касб этади. Яъни, "Илмий фаолият ута масъулиятли ва катта мустакилликни талаб киладиган узок муддатли мехнатдир. Бу фаолият давомида талабаларнинг тахлилий тафаккури мустахкамланади, маълумот кидириш ва ундан фойдаланиш куникмалари шаклланади; улар йиFилган маълумотлар асосида хисоботлар тайёрлаш ва илмий такдимот тайёрлаш хоказоларни урганади [7, 132]. Шундай экан, олий таълим укув жараёнида талабалар илмий фаолиятнинг дастлабки куринишлари - фанни узлаштириш буйича курс иши, реферат, мустакил иш, илмий-ижодий эссе кабиларни тайёрлаш малакасига эга булишлари лозим. Битирув малакавий иши ва магистрлик диссертацияси юкоридаги илмий-методик ишларнинг хажм ва мазмун жихатдан юкори

363

куриниши хисобланиб, битирувчиларнинг мутахассисликка оид билим ва малакаларини узида акс эттиради.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 06.07.2022 йилдаги №165 сонли "2022-2026 йилларда Узбекистон Республикасининг Инновацион ривожланиш стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги фармонида илмий тадкикот фаолиятининг хозирги замон халкаро тенденцияларига мувофик инновацион экотизим таснифи келтириб утилган [2]. Унда жахон тажрибасига мувофик инновацион экотизим узаро боFлик булган «тубдан янгиловчи», «баркарор» ва «самарадор» инновациялардан таркиб топганлиги кайд этилган [2]. Агар биз илмий тадкикот, хусусан, инновацион илмий тадкикотга оид халкаро тажрибаларни олий таълим укув жараёнига татбик этишни кенг йулга куймасак, ижтимоий-иктисодий тараккиёт, хусусан, фан -таълим-ишлаб чикариш интеграциясини таъминлашдаги муаммоларни бартараф эта олмаймиз. Олий таълим укув жараёнида фанларни узлаштиришда белгиланган талаблар фан мазмунига кура талабаларни фундаментал, амалий ва инновацион тадкикот олиб боришларига йуналтирилган булиши лозим. Шу уринда фундаментал ва амалий тадкикотлар мазмунига таъриф бериб кетсак. Фундаментал тадкикотлар вокелик ходисалари ва конунлари хакида янги билим олишга каратилади [12]. Амалий тадкикотларнинг хусусияти шу билан белгиланадики, улар амалий вазифаларни ечиш учун керакли булган билимни олишга караб туFридан-туFри мулжал олади. Албатта тадкикотларнинг бошка типлари хам бор, масалан инновацион, лойиха-конструкторлик ишланмалари, стартап лойихалар каби. Бирок, олий таълим укув жараёнида аксарият холларда, яъни курс иши, битирув малакавий иши, магистрлик диссертациялари кабиларни тайёрлашда тадкикотнинг фундаментал ва амалий типлари устида изланишлар олиб борилади.

Хулосалар. Умуман олганда, илмий тадкикот - жамиятни баркарор ривожлантирувчи мухим стратегик ходиса булиб, у айнан узлуксиз таълимнинг олий таълим боскичида комплекс тарзда шаклланади ва ривожланади. Илмий тадцицот — талабаларни тегишли фан сохаси (мавзуси) доирасидаги муаммоларга илмий ечим топиш максадида маълумотлар йотиш, илFор тажрибаларни урганиш, уларни таснифлаш, тахлил килиш, кайта ишлаш, янги FOяларни (гипотетик) экспериментдан утказиш ва шу асосда илмий FOя -таклифини далиллаш жараёнидир.

364

REFERENCES

1. Узбекистан Республикасининг Илм-фан ва илмий фаолият т^рисидаги конуни. УРК,-576-сон. 29.10.2019. 3-боб. 12-модда. https://www.lex.uz/doss/4571490

2. 2022-2026 йилларда Узбекистан Республикасининг Инновацион ривожланиш стратегиясини тасдиклаш т^рисида Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 06.07.2022 йил, ПФ-165 сон. https://lex.uz/docs/6102462#6106804

3. Аллаярова С. Н. Ахборот-коммуникация технологиялари олий таълим сифати ва самарадорлигини ошириш омили //Современное образование (Узбекистан). - 2020. - №. 4 (89). - С. 10-19.

4. Аллаярова С. Н. Талабаларни илмий тадкикот фаолиятига йуналтиришнинг долзарб масалалари //Современное образование (Узбекистан). - 2021. - №. 5 (102). - С. 17-25.

5. Ахрарова З.Б., Абдуллаева Н.Б. Талабаларни илмий фаолиятга йуналтирувчи педагогик технологиялар ва укитишнинг замонавий методлари. Услубий кулланма. - Тошкент: МУМТОЗ СУЗ, 2022. -Б.8.

6. Валиева С., Туленова Г. Илмий тадкикот методологияси. -Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2020 йил. Б.-26.

7. Vinsentas Lamanauskas and Dalia Augiyene Development of Ssiyentifis Resears'h Astivity in University: A Position of the Experts // Prosedia — Sosial and Behavioral Ssiyenses 167 (2015). -p.132.

8. Джураев Р.Х. и другие. Педагогик атамалар луFати / Словар педагогических терминов. - Ташкент: Фан, 2008.- Б. 26

9. Педагогик атамалар луFати. -Т.: К,ори Ниёзий номидаги УзПИТИ, 2017. - б. 26

10. Джуманкулов, А., & Аллаярова, С. (2022). Кредит-модул тизимида талабаларни илмий тадкикот фаолиятига йуналтириш имкониятлари. Общество и инновации, 3(2/S), 310-317.

11. Педагогическое исследование: содержание и представление резултатов / Е.В. Яковлев, Н.О. Яковлева. - Челябинск.: Изд-во РБИУ, 2010. - С.5.

12. Саифназаров И. Мухторов А. Султонов Т. Эрназаров Д. Илмий тадкикот методологияси. Укув-услубий кулланма. -Т.:"Иктисодиёт", 2019.

13. Шермухамедова Н. Илмий тадкикот методологияси. -Т.: 2014.

365

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.