Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЛАБАЛАРНИ ЖАЛБ ЭТИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЛАБАЛАРНИ ЖАЛБ ЭТИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — М.М.Ташходжаев

Олий таълим муассасаларининг ривожланиш тенденциялари уларни рақобатга чидамли бўлиш заруратини келтириб чиқарди. Ўтган асрнинг охирги даврига келиб олий таълимда давлат маблағларидан фойдаланишга нисбатан янги ёндашувлар вужудга келди. Натижада мазкур тенденциялар маблағ жалб этишнинг янги йўналишларини жорий этишга бўлган эҳтиёжни келтириб чиқарди. Бошқа томондан эса, жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви мамлакатлар ўртасида товар ва хизматларни ҳажмини оширган бўлса, хизматлар таркибида олий таълим хизматлари ҳам мавжудлигини қайд этиш лозим. Олий таълим тизимининг глобаллашувида ундан индивидуал ва жамоавий манфаатларнинг ошиши асосий омил бўлиб хизмат қилди. Бунда олий маълумот олган киши жамиятга тўғридан-тўғри молиявий даромад олиб келмасада, билвосита молиявий харажатларни камайтиришга шарт-шароит яратди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЛАБАЛАРНИ ЖАЛБ ЭТИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЛАБАЛАРНИ ЖАЛБ ЭТИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ М.М.Ташходжаев

Тошкент давлат иктисодиёт университета мустакил тадкикотчиси, и.ф.н., доц.

https://doi.org/10.5281/zenodo.10810741

Олий таълим мyаccаcалаpининг ривожланиш тенденциялари yлаpни ракобатга чидамли 6Улиш заpypатини келтириб чикарди. Утган асрнинг охирги даврига келиб олий таълимда давлат маблаFлаpидан фойдаланишга нисбатан янги ёндашyвлаp вyжyдга келди. Натижада мазкур тенденциялар маблаF жалб этишнинг янги йyналишлаpини жорий этишга булган эх,тиёжни келтириб чикарди. Бошка томондан эса, жах,он иктисодиётининг глобаллашyви мамлакатлар Уpтаcида товар ва хизматларни хджмини оширган бyлcа, хизматлар таркибида олий таълим хизматлари х,ам мавжyдлигини кайд этиш лозим.

Олий таълим тизимининг глобаллашyвида yндан индивидyал ва жамоавий манфаатларнинг ошиши асосий омил 6Ули6 хизмат килди. Бyнда олий маълyмот олган киши жамиятга тyFpидан-тyFpи молиявий даромад олиб келмасада, билвосита молиявий харажатларни камайтиришга шарт-шароит яратди.

Бу борада, Й.Ройнинг тадкикотларида кyплаб илмий хyлоcалаp асослаб берилди. Жyмладан, олий маълумотли 6Улиш cоFлом 6Улиш ва узок умр куриш, иш хдки ва мех,натдан юкори манфаатдорлик, индивидуал ижтимоий макомнинг ошиши, бандликнинг баркарорлиги, истеъмол борасидаги самарали карорлар, янги технологияларга мослашиш, камбаFалликка тушиб колишнинг кам эх,тимоллиги, юкори IQ эга булган фарзандларни тарбиялаш кабиларни келтириш мумкин.

Д.AжeмyFли ва Ж.Робинсон узарининг тадкикотларида таълим тизимининг ёмонлашуви окилона макроиктисодий сиёсатнинг мавжуд эмаслиги билан эмас, балки ушбу сиёсатни амалга оширувчи институтларнинг экстрактив эканлиги билан боFлан изох,лаб беришади. Бу эса, мамлакатда талант сох,ибларини олий таълим хизматларининг юкори сифатини кидиришларини вужудга келтиради.

Бизнингча, олий таълимнинг глобаллашувига нафакат етакчи университетларнинг юкори таълим сифатини таклиф этиши, балки айрим мамлакатларда экстрактив институтларнинг вужудга келиши билан х,ам ифодалаш мумкин экан. Бу эса, мазкур типдаги университетларнинг кушимча маблаFлаp излаб топишига булган янги имкониятларни яратишга хизмат килди. Натижада, глобаллашган олий таълим бозори вужудга келди.

ИХРТ (OECD) аъзо мамлакатларнинг олий таълим муассасаларида хорижий талабаларнинг улуши 2000 йилдан сунг 56 фоизга усганлиги х,ам сезиларли даражадаги узгаришларни узида акс эттириб беради.

2020 йилда пандемиянинг фавкулодда юз бериши ва куплаб мамлакатларда чекловларнинг жорий этилиши олий таълим муассасаларида хорижий талабалар окимига булган асосий таъсир булди. Ушбу х,олатнинг вужудга келиши олий таълим тизимида укув машFyлотлаpини ташкил этишнинг янги ёндашувларини шаклланишининг замонавий тажрибаларини олиб келган булсада, сифатли таълимни таъминлашда мух,им омил булишига тулик ишончни шакллантирмади.

Хорижий талабаларнинг кабул килиниши мамлакатларда олий таълим тизимининг очиклик даражаси ва юкори рейтингга эга булганлиги билан изох,ланади. Австралия, Канада ва Буюк Британия мамлакатларида умумий кабул сонига нисбатан хорижий

талабаларнинг улуши сезиларли даражада юкои эканлигини таъкидлаш лозим. Уш6у холатнинг мавжудлиги бу каби мамлакатларда олий таълим хизматларининг экспорт хажмидаги улуши хам ахамиятли хажмга эга эканлигини ифодалаб беради. Уз навбатида, мамлакатга хорижий валюта окимининг баркарор таъминланишига бyлган тенденцияларни юзага келтириб беради.

Куплаб Fарб мамлакатларида олий таълим хизматларининг глобаллашувнинг тижорий хусусият билан биргаликда руй берди. Бунинг натижасида, осиёлик куплаб ёшлар Узларининг касбий малакаларини Fарб университетларида шакллантиришга карор кила бошладилар. Шу боисдан, кyплаб ривожланган мамлакатлар олий таълим муассасалари янги технологиялар ва мехнат бозори талабларига мослашишга интилишни бошладилар. Бу эса, хукуматларнинг махаллий даражада ракобат мухитини яратиш оркали ракобатбардошликни таъминлашга булган ёндашуви юзага чика бошлади.

В.Роберт, Л.Памела ва бошкалар томонидан амлага оширилган тадкикотларда олий таълим тизимининг глобаллашуви тенденцияларини алохида туркумлаштириб берадилар. Олий таълимнинг глобаллашувидаги чекловларни санаб yтади. Улар сирасига куйидагилар киришини кайд этиб yтади: VUCA - Volatility (yзгарyвчанлик), Uncertainty (ноаниклилик), Complexity (муракакаблик), Ambiguity (иккиёкламалик).

Узгарувчанликни юзага келтириши мумкин бyлган холатлар бошкарув, молиявий бошкарув каби жихатлар тенглик, самарадорлик, диверсификациялаш каби тенденциялар бир пайтда юз бериши олий таълим муассасалари учун мураккаблик тyFдиришини таъкидлаб yтади. Бу эса, глобаллашув жараёнида олий таълим хизматларининг тижоратлашуви унинг ижтимоий хизмат эканлигини тyлаконли рyёбга чикаришга имконият бермаслиги вужудга келди. Капитализм FOяси шаклланган мамлакатларда кам даромадли мамлакатларнинг ёшлари бориб таълим олишларида тенгликни таъминлашга нисбатан мураккабликни юзага келтирмокда.

Бизнингча, хорижий талабаларни жалб этишда давлатнинг фискал сиёсати таркибий бyFини сифатида киритилиши максадга мувофик деб yйлаймиз. Университетларга хорижий талабаларни жалб этилган холатларда кyплаб молиявий имтиёзлар берилишини олдини олиш максадида минимум молиявий мажбуриятлар пакетини ишлаб чикиш мухим хисобланади. Бунда, куйидагиларни инобатга олиш зарур:

- давлатнинг ижтимоий соха хизматларидан фойдаланишнинг молиявий тартибга солиниши;

- давлат бюджетидан молиялаштириладиган олий таълим муассасаларида тулов-шартнома хажмининг минимал чегараси ва давлат грантидан фойдаланиш тартиби каби меъёрларни ишлаб чикилиши;

- вактинчалик мехнат фаолиятни амалга ошириш билан боFлик мезонларни жорий

этиш.

Олий таълим тизимининг глобаллашуви Марказий Осиё мамлакатларини хам четлаб утгани йук. Мамлакатлар мустакилликка эришгандан сунг олий таълим тимиза ислохотлар амалга оширилиши бошланди. Минтакада олий таълим муассасаларини молиявий бошкаришда давлатнинг роли марказлашган даражада сакланиб колмокда. Унинг сабабларидан бири сифатида молиялаштиришнинг асосий улуши давлат бюджети эканлиги билан изохланади. Масалан, Узбекистон 2017 йилда таълимни давлат бюджети маблаFларидан молиялаштиришда ЯИМ 6 фоизига тенг харажатларни амалга оширган булса, мазкур курсаткич ^озоFистон ва Тожикистон мос равишда 2,8 ва 5,2 фоиз тенг булди.

^озоFистон минтакада халкаро рейтингга эга булган олий таълим муассасаларининг асосий кисми жойлашган мамлакат сифатида кайд этилиши мумкин. Х,озирги кунда The Times Higher Education World University Rankings 2023 рейтингининг дастлабки 1000талик руйхатида ушбу давлатнинг университетлари жой олмаган булсада, QS World University Rankings 2023 рейтингида эса дастлабки 1000 таликда 13 та университет жой олган, шундан 2таси топ-300 талик рейтингдан жой олган.

Фикримизча, Марказий Осиё мамлакатларида юз бераётган тенденциялар Узбекистонни хам четлаб утаётгани йук, деб уйлаймиз. Мустакилликнинг илк кунларидан олий таълим муассасаларида давлат бюджетига нисбатан боFликнинг юкорилиги сакланиб колди. ^амров даражаси эса, 2016 йилга кадар 10 фоиздан ошмади. Олий таълим тизимига кабул квоталари марказлашган холда белгиланиши ва олий таълим бозоридаги рекламага эхтиёжнинг йуклиги сабабли университетлар халкаро рейтинг ва ракобатбардошлик тyFрисида уйлаб куришмади.

Шу нуктаи назардан, мамлакатимизда ривожланаётган тенденцияларда куйидагиларга эътибор каратиш лозим:

- нодавлат олий таълим муассасаларининг фаолият юритиши ва таълим сифатини таъминлашдаги нормаларга амалга килиши ва аккредитация учун белгиланган мезонларга доимий амал килишини таъминлаш;

- олий таълим муассасаларини танлашда тенг шароитларни таъминлаш максадида муассасаларнинг географик жойлашувини диверсификация килишни амалга ошириш;

-хорижий талабаларни жалб этиш холатларига эътибор каратиш ва таълим хизматлари импортини ривожлантириш;

- давлат бюджети маблаFларидан фойдаланишда барча олий таълим муассасалари учун тенг шароитлар яратиш оркали маблаFларни талабаларга нисбатан манзилли етиб боришини таъминлаш;

-Марказий Осиё мамлакатлари олий таълим муассасалари уртасидаги ракобатбардошликни таъминлаш учун минтака нуктаи назаридан таълим сифатига нисбатан нормаларни ишлаб чикиш.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022 - 2G26 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тyFрисида" ПФ-eG-сонли фармони

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тyFрисида"ги ПФ-5847-сонли карори.

3. Roy, Y. C. 2016. "Understanding the Purposes of Higher Education: An Analysis of the Economic and Social Benefits for Completing a College Degree." Journal of Education Policy, Planning and Administration в (5): 1-4G.

4. Acemoglu, D. & Robinson, J. A. (2G13). Why nations fail: The origins of power, prosperity, and poverty (Pbk. ed.). Crown Business.

5. 1 OECD. December 2GG9. Globalization and higher education: what might the future bring? https://www.oecd.org/education/imhe/443G2672.pdf

6. 1 Robert E. Waller, Pamela A. Lemoine et. al. Global Higher Education in a VUCA World: Concerns and Projections. Journal of Education and Development; Vol. 3, No. 2; August, 2019

7. World Bank. (2020). Tajikistan. Retrieved from https://www.worldbank.org/en/country/tajikistan/overview

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.