CC BY
4OLIY TA'LIM MUASSASASI TALABALARIDA "USTOZ-SHOGIRD" TUSHUNCHALARINI BOYITISHDA TARIXIY VA ZAMONAVIY QARASHLARNING
O'RNI
Ruziyev Nuriddin Muxamadaliyvich
Andijon davlat universiteti Tasviriy san'at va muhandislik grafikasi kafedrasi o'qituvchisi
nuriddinruziyev21@gmail .com https://doi.org/10.5281/zenodo.10681017
Kalit so'z: Ustoz-shogird, ta'lim, tadqiqot, bilim, ko'nikma, zamonaviy ta'lim, ijtimoiy guruh, modellar, intellektualsalohiyat, an'ana.
Ключевые слова: магистрант, образование, исследование, знание, умение, современное образование, социальная группа, модели, интеллектуальный потенциал, традиция.
Keyword: Master-student, education, research, knowledge, skill, modern education, social group, models, intellectual potential, tradition.
Ayni paytda mamlakatimiz ta'lim va ijtimoiy-madaniy sohadagi tub o'zgarishlarga intilmoqda, bunga ehtiyoj fikrlash, maqsadlarni belgilash va harakatlar shakllarining o'zgarishi, shuningdek, iqtisodiy sektorning istiqbollari bilan bog'liq.
Mamlakatimizda ustoz-shogirdlik bo'yicha tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ko'plab ta'lim va biznes tashkilotlari ustoz-shogirdlikni tizimning strategik muhim elementi deb bilishadi. Ular talabalar va ustozlarni nafaqat ta'lim orqali olingan bilim, ko'nikma va malakalarni etarli darajada egallash qobiliyatini, balki mustaqil ravishda yangi ko'nikma va malakalarni shakllantirish qobiliyatini rivojlantirish vazifasini ta'kidlaydi. Natijada ustoz-shogirdlik modellarining o'zi o'zgarmoqda: ustoz-shogirdlik munosabatlari ishtirokchilarining mumkin bo'lgan tarkibi, ustoz-shogirdlik ko'lami, o'zaro aloqa jarayonining o'zi va uning yordami bilan hal qilingan muammolar doirasi kengaymoqda.
Ushbu sohalarni uyg'un va tizimli ravishda o'zgartirishning ahamiyati ta'lim tizimida o'z aksini topgan bo'lib, unda barcha ta'lim muassasalari oldiga ikkita asosiy maqsad qo'yilgan: ta'limining global raqobatbardoshligini ta'minlash va xalqlarning ma'naviy-axloqiy qadriyatlari va madaniy an'analariga asoslangan barkamol rivojlangan va ijtimoiy mas'uliyatli shaxsni tarbiyalash.
Ushbu maqsadlarga ko'nikmalar, iste'dodlar va kompetensiyalarni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish tizimini yaratmasdan erishish mumkin emas. Ushbu tizim, shuningdek, barcha talabalarni o'z taqdirini o'zi belgilash va kasbiy yo'naltirish muammosini hal qilishga hissa qo'shishi kerak.
Yuqorida aytib o'tilgan maqsad va vazifalarga javob beradigan eng samarali strategiya "Ustoz-shogird" metodologiyasidan foydalanish bo'lib, uning doirasida turli darajadagi va ta'lim shaklidagi talabalarni har tomonlama qo'llab-quvvatlash mumkin.
"Ustoz-shogird" tizimida mafkuraviy tayyorgarlik masalalari g'oyat muhimdir. Shogirdning siyosiy ongi, mafkuraviy tayyorgarligi, tafakkur madaniyati qancha kuchli bo'lsa, uning kelgusida "ustozdan ham o'zib ketishi" uchun mustahkam zamin hozirlanadi. Bunday zaminni yaratish uchun esa ustozning o'zi kuchli bilim va saviyaga ega bo'lishi lozim. Buyuk Arastu "oldinga ketganlarni quvib etadigan va ortda qolganlarni kutmaydigan shogird har narsaga ulguradi" , deb bejiz aytmagan.
"Ustoz-shogird" an'anasi faqat ta'limni rivojlantirishga qaratilgan tor doiradagi usul emas, u eng avval, shaxsni barkamol qilish orqali jamiyatni farovon, saodatli qilishdan iborat ezgu g'oyadir. Ayniqsa, bu g'oya islom falsafasidan oziqlanganda yanada to'laqonli ma'no kasb etadi. Buyuk ajdodlarimiz Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Alisher Navoiy asarlarida, Imom Buxoriy hadislari-yu, Bahouddin Naqshbandning "Dil va yoru, dast ba kor» tamoyilida bu ezgu g'oyaga doir qimmatli hikmatlar mujassam. Mutafakkir ajdodlarimiz ijodida ko'plab ustozlik timsollari yaratildi.
Darhaqiqat, ta'lim tizimi taraqqiyoti davomida Sharq va G'arb davlatlarida intellektual salohiyatning o'sishi o'ziga xos ravishda rivojlandi. Bu jarayon Qadimgi Hindistonda braxman va gurular, Xitoyda Konfutsiy, Yunonistonda Suqrot maktabi, Aflotun akademiyasi, Arastu litseyi, o'rta asrlar Sharqida Bag'dod Ma'mun akademiyasi yoki Xorazm Ma'mun akademiyasida ta'lim tizimining yangi ilg'or an'analarini shakllantirdi.
"Ustoz-shogird" an'analarining o'lmas qadriyatlarini asrlar davomida shogirdlar tomonidan e'zozlanishini Suqrot va uning shogirdlari timsolida tahlil etish mumkin. Uning "Kuch - bilimda", "Qanchalik ko'p bilsam, shunchalik ko'p bilmasligimni bildim", "O'z-o'zingni angla" aforizmlari bugungi kunda ham o'ta dolzarb. Suqrotchilar maktablari eramizdan avvalgi V asrda uning shogird va izdoshlari tomonidan shakllantirilgan yunon falsafiy maktablari: Aflotun akademiyasi, Megar maktabi, Elida-eretreya maktabi, Keren maktabi va kiniklar oqimi shular jumlasidandir.
Ustozga hurmat va ehtirom oliy qadriyat sifatida Aflotun asarlarida yorqin ifoda etiladi. Uning "Suqrotchilar dialogi"da alloma ustozi qarashlarini haqqoniy aks ettirishga, g'oyalarini tizimli va mufassal targ'ib qilishga harakat qiladi. O'zi tashkil etgan akademiyada qariyb qirq yil davomida rahbarlik qilar ekan, ustozi qarashlari targ'ibotini ham muttasil olib boradi. Aflotun akademiyasining 900 yildan ortiqroq faoliyati davomida bu an'ana saqlanib qolganligi Suqrot butun insoniyatning ma'naviy ustoziga bejizga aylanmaganligini ko'rsatadi.
VIII-XI hamda XV asrlar insoniyat tarixida Sharq Uyg'onish davri sifatida e'tirof etiladi. Bu davrda mamlakatimiz hududlarida yashab ijod etgan olimlarning ilmiy tadqiqotlari Bag'dod, Marv va Xorazmdagi ilmiy-ma'rifiy markazlarda olib borildi. O'rta asrlarda tashkil etilgan ilmiy maktablarda dunyoviy va diniy fanlar rivojiga vatandoshlarimiz ulkan hissa qo'shdilar. Natijada "ustoz-shogird" an'analarining davomiyligi asosida mazkur ilmiy maktablarda buxoriylar, farg'oniylar, xorazmiylar, termiziylar, samarqandiylar avlodi ulkan ilmiy yangiliklari bilan insoniyat tarixida o'chmas iz qoldirdi.
XX asr boshlarida ustozlik muammolari haqida K.D.Ushinskiy ham o'z fikrlarini bayon etgan. U tajribalilik bilan maqtanmaslik, o'z tarbiyaviy faoliyati yillarini sanab g'ururlanmaslik kerakligini ta'kidlab, kasbiy tajriba nazariy tayyorgarlik yo'qligini qoplab yuboradi, degan xato fikrga bormaslikni maslahat beradi.
Sharq xalqlarining yozma yodgorliklari "Panchatantra", "Kalila va Dimna", "Avesto" kitoblarida, Konfutsiy "Hikmatlari"da, Abu Homid G'azzoliyning "Ilm kitobi" asarida, Husayn Voiz Koshifiyning "Futuvvatnomai sultoniya" asarida "Ustoz-shogird" an'analarining sharqona qadriyatlari ifodalangan.
Ma'lumki, ta'lim tizimi ustoz va shogirdlar faoliyatini o'z ichiga oladi. Ustozning faoliyati va shogirdlar faoliyati o'zaro bog'liq, ammo ustozning o'quv faoliyati va shogirdlarning tarbiyaviy ishlari taniqli farqlar bilan ajralib turadi. Masalan, amaliy mashg'ulotlarni tashkil etishning guruh shaklida ustoz, qoida tariqasida, barcha shogirdlar bilan bir vaqtda ishlaydi. SHogirdlar tomonidan ustozning ko'rsatmalarini o'zlashtirish, bilim, ko'nikma, shaxs fazilatlari, dunyoqarashini
shakllantirish har bir shogird uchun uning aqliy va jismoniy rivojlanishi, dastlabki tayyorgarligi, o'rganishga qiziqishi, irodali fazilatlari va boshqa xususiyatlariga qarab individual ravishda sodir bo'ladi. Bularning barchasi ustozdan har bir shogirdning shaxsiy xususiyatlari va farqlarini iloji boricha hisobga oladigan o'quv faoliyatining bunday usullaridan foydalanishni talab qiladi, ya'ni darsdagi har bir shogirdning faoliyatiga qo'yiladigan talablar uning imkoniyatlariga mos keladigan bo'lsa, o'quv jarayonining bunday sharoitlarini yaratish o'z samarasini beradi.
Bugungi kunda Hasan Basriyning "Olimlar bo'lmaganda odamlar hayvonlardek bo'lib qolishardi", "Olimlar yulduzlarga o'xshaydi. Agar ko'rinib tursa, odamlar ular yordami bilan o'zlariga yo'l topishadi. Agar ular ko'zdan yo'qolib, o'zlari zulmatda qolishsa, qayoqqa yurishni bilmay hayron qolishadi", degan fikri juda ahamiyatlidir.
Zamonaviy ta'limning asosiy xususiyatlaridan biri - bilim paradigmasidan kompetensiyaga o'tish deb hisoblanishi kerak. O'qishga bilimga asoslangan yondashuvni kompetensiyaga asoslangan yondashuv foydasiga rad etish yangi jahon standartlariga e'tibor qaratgan holda zamonaviy ta'lim tizimini modernizatsiya qilishning dolzarb muammolari bilan bog'liq.
Ustoz-shogirdlik - bu ishonch va sheriklikka asoslangan norasmiy o'zaro boyituvchi muloqot orqali tajriba, bilim, ko'nikma, malaka, meta-kompetensiya va qadriyatlarni shakllantirish uchun universal texnologiya.
Ustoz-shogirdlik shakli - bu asosiy faoliyat va ishtirokchilarning pozitsiyasi bilan belgilanadigan muayyan rolli vaziyatda bo'lgan ustoz juftlik yoki yakka guruh ishini tashkil etish orqali maqsadli modelni amalga oshirish usuli.
Ustoz-shogirdlikni amalga oshirish shartlariga qarab quyidagi shakllarga bo'linadi: "shogird - shogird", "o'qituvchi - o'qituvchi", "talaba - shogird", "ish beruvchi - shogird", "ish beruvchi - talaba". Ushbu shakllarning har biri o'qitish / kasbiy faoliyat bosqichini va tizimning uchta ishtirokchisining dastlabki asosiy talablarini hisobga olgan holda qisman o'zgartirilgan yagona ustoz-shogirdlik metodologiyasidan foydalangan holda ma'lum bir qator vazifalar va muammolarni hal qilishni o'z ichiga oladi.
Ustoz-shogirdlikning turli shakllarining xususiyatlarini sifatli taqdim etish uchun ustoz-shogirdlik yordamida hal qilingan muammolar vazifasini va har bir alohida holatda mavjud bo'lgan tizimni alohida ko'rib chiqish kerak.
Oliy ta'lim muassasasi talabasining quyidagi muammolari ustoz-shogirdlik yordamida hal qilinadi:
* o'qish va o'z-o'zini rivojlantirish uchun past motivatsiya, yomon akademik ko'rsatkichlar, yuqori sifatli o'zini o'zi boshqarishning yo'qligi;
* ta'lim traektoriyasini tanlash va kelajakda kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ongli pozitsiyaning yo'qligi;
* o'quv dasturi doirasida yuqori sifatli o'zini o'zi anglashning mumkin emasligi;
* faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish uchun shart-sharoitlarning yo'qligi;
* ijodiy rivojlanish, martaba va boshqa imkoniyatlar vektorlarini o'z-o'zini tanlash istiqbollari to'g'risida past xabardorlik;
* identifikatsiya inqirozi, yo'q qilish yoki qiymat va hayotiy pozitsiyalar va yo'nalishlarning past darajasi;
* gorizontal va vertikal ijtimoiy harakatga to'sqinlik qiladigan ziddiyat, rivojlanmagan muloqot qobiliyatlari;
* meta-fan ko'nikmalari va meta-kompetensiyani shakllantirish uchun shart-sharoitlarning yo'qligi;
* ta'lim dasturlariga, iqtidorli talabalarni rivojlantirish dasturlariga kirishning yuqori chegarasi;
* hissiy barqarorlikning pasayishi, kelajak uchun aniq istiqbollarning yo'qligi va muntazam ravishda sifatli qo'llab-quvvatlash fonida o'smirlikning umumiy qiyinchiliklari bilan bog'liq psixologik inqirozlar;
* (yangi) ta'lim jamoasida moslashish muammolari: psixologik, tashkiliy va ijtimoiy.
Ayni paytda davlat ta'lim standartlari faqat vaqtning qiyinchiliklariga javob bermaydigan
va ishlab chiqarish yoki biznes vakillarini jalb qilishni talab qiladigan asosiy va kasbiy kompetensiyalarni shakllantirish zarurligini to'liq qamrab oladi. Shu munosabat bilan, kompetensiya yondashuvi doirasida yangi vazifa - meta-kompetensiyalarni shakllantirish aniqlanishi kerak.
Talabalarni o'qitish va kasb-hunarga tayyorlashning yangilangan tizimini rivojlantirishning asosiy tashabbuskori bo'lgan mintaqa darajasida, shuningdek, o'zaro hamkorlik orqali hal qilinadigan muammolar doirasini ko'rib chiqish muhimdir.
Ushbu vazifalar doirasini har tomonlama taqdim etish ta'lim muassasalariga viloyat ma'muriyati tomonidan o'z tashabbuslarini har tomonlama qo'llab-quvvatlashga va yangi yondashuvlarni joriy etish zarurligini jamoatchilik tushunishiga yordam beradi.
Shunday qilib, asosiy muammolar orasida:
* individual ta'lim muassasalarining ta'lim, sport va madaniy natijalarining pastligi;
* yoshlarning mehnat xavfsizligi, bu turmush darajasining pasayishiga, kamchiliklarning ko'payishiga va qimmatli mehnat xodimlarining boshqa mintaqalarga ko'chishiga olib keladi;
* yoshlarning qiymatini yo'qotish, fuqarolik ishtiroki nuqtai nazaridan ham deviant, ham neytral xatti-harakatlarga olib keladi;
* mintaqada ta'limning turli darajalari o'rtasida o'rnatilgan aloqaning yo'qligi;
* mintaqada iqtidorli yoshlarni qo'llab-quvvatlash tizimining yo'qligi;
* mehnat zaxiralarining eskirishi, mintaqaviy korxonalarning inersiyasiga, tashabbus va innovatsiyalar sonining kamayishiga va ish samaradorligining pasayishiga olib keladi.
Viloyat ta'lim muassasalari va korxonalarida ustoz-shogirdlik dasturlarini joriy etish yordamida ta'lim va iqtisodiy natijalarni har tomonlama yaxshilashga erishish mumkin. Shuningdek, shaxslararo va ijtimoiy darajalarda muhim bo'lgan narsa, shu tarzda individual tizimlar va avlodlar o'rtasidagi o'zaro muloqotning barqaror usullarini va mintaqa hayoti va rivojlanishiga daxldorlik tuyg'usini shakllantirish mumkin.
Ustoz-shogirdlikning beshta shaklining har biri quyida muhokama qilinadi, bu o'zaro hamkorlik ishtirokchilari, tomonlarning har birining maqsad va vazifalari, shuningdek, dasturning samaradorligini baholashning o'lchovli natijalari va shakllari to'g'risida to'liq tushuncha yaratishga imkon beradi.
Yuqorida keltirilgan ustoz-shogirdlik shakllari zarur ko'nikmalar, amaliy ko'nikmalar va meta-kompetensiyalarni rivojlantirishga qaratilgan yangi ta'lim strategiyasini shakllantirish uchun samarali muhitga aylanishi mumkin. Ya'ni:
* kadrlar siyosatini sifatli amalga oshirish uchun;
* kasbiy va shaxsiy o'z taqdirini o'zi belgilash tizimiga tashkiliy o'tish;
* mamlakatimiz yoshlarining inson kapitali va salohiyatini rivojlantirish.
Barcha besh shaklda ishlarni tashkil etish katta mablag' sarflashni talab qilmaydi, chunki barcha dasturlar ustozlarni boshlang'ich tayyorlash uchun mutaxassislarni jalb qilishdan tashqari mintaqalarning ichki resurslaridan (xodimlar, mutaxassislar) foydalanishni o'z ichiga oladi,
Taqdim etilgan shakllarning har biri ustoz-shogirdlik o'zaro muloqotining barcha ishtirokchilarining o'ziga xos vazifalarini hal qiladi: individual darajada (ustoz va shogird), tashkilot darajasida (ta'lim muassasasi yoki korxonasi) va mintaqaviy darajada. Ustoz-shogirdlik dasturlarini amalga oshirishning rejalashtirilgan natijalari zamonaviy tizimning deyarli barcha asosiy muammoli yo'nalishlarini - ta'lim vazifalaridan tortib, mintaqaning farovonligi va iqtisodiy rivojlanishi masalalarini qamrab oladi.
Ustoz-shogirdlik shakllarining o'zaro muloqot tizimi mamlakatimizda keng pedagogik va kasbiy harakatni, shu jumladan, turli xil ijtimoiy guruhlar, muassasalar va avlodlar vakillarini yagona jamoada yaratadi, ularning sa'y-harakatlari umuman O'zbekistonning ta'lim va iqtisodiy tizimlarini rivojlantirishga yo'naltiriladi.
REFERENCES
1. Faxriddin, Rizouddin ibn. Ilmning o'n to'rt qanoti / Shogirdlik odobi /tarj. Jamalov Sagdulla.
- Toshkent: G'afur G'ulom, 2018. - 88 b.
2. Ron J. Aql vitaminlari. - Toshkent: FUTURE-BOOKS, 2021. - 383 b.
3. Rtveladze E. Taraqqiyotning mangulik chashmasi //. http://www.adolatgzt.uz/society/ munosabat / 4390
4. To'raev B. Uchinchi muallim - O'zbekiston falsafasi yutuqlarini targ'ib qilgan vakil // https://uza.uz/uz/posts/uchinchi-muallim-ozbekistonfalsafasi-yutuqlarini-targib-qilgan-vakil_332585
5. Tursun, Ahmad Muhammad Hasan Basriy. - Toshkent: Qaqnus media, 2019. - 55 b.
6. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Ijtimoiy odoblar. - Toshkent: Hilol-nashr, 2016.
- 456 b.
7. Sharafiddinov O. Domlalar. - Toshkent: Ma'naviyat, 2009. - 280 b.
8. SHermuhamedova N. Falsafa. - Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. - 663 b.
