CC BY
32Велиев Аблязиз1 E-mail: ablazizveli@mail.ru
Къырымтатар шаирлерининъ иджадындаки бир фельсефий мотив акъкъында
УДК: 82-1:81'42:81'42
Ачыкълама. Макъаледе XVII асырдан XXI асырнынъ биринджи ярысына къадар девирде иджат эткен къырымтатар шаирлери Ашыкъ Умер, Мустафа Джевхэрий, Номан Челебиджихан, Бекир Чобан-заде, Амди Гирайбай, Абдулла Лятиф-заде, Эшреф Шемьи-заде, Сеитумер Эмин, Шакир Селим ве Юнус Къандымнынъ эсерлериндеки бир фельсефий мотив: «олюм» келимеси акъкъында фикир юрьсетиле.
Анахтар сёзлер: къырымтатар назмиети, фельсефий мотив, «олюм» келимеси.
Эр кеске белли ки, дюнья аяты кечиджидир. Олюм хакътыр, яни мытлакътыр. Бир кунь ола эр бир инсан козьлерини юмаджакъ. «Догъмакътан къалмагъан ольмектен къалмаз» деген аталар сёзю нафиле айтылмагъан. Къуран-ы Керимнинъ «Энбия» суресиндеки 35-нджи аетте «Джан ташыгъан эр варлыкъ олюмни татаджакътыр» дениле, яни олюмден къачып къуртулмакъ мумкюн дегиль. Шай экен бу дюньягъа мусафир олып кельген эр бир инсан онъа коре арекет этмек, озюнден яхшы хатыра къалдырмакъ, Аллахтан берильген омюри девамында мумкюн къадар чокъча эйилик япмагъа тырышмакъ керек.
Олюм мевзусы бедиий эдебиятта да бутюн вакъыт анъылып келинди. Олсун къадимий эдебиятта, олсун орта асырлар эдебиятында, олсун земане эдебиятымызда буны чокъ корьмек мумкюн. Узакъкъа кетмейик. XVII асырда яшап иджат эткен Ашыкъ Умер 86 йыллыкъ омюри девамында язгъан чокътан-чокъ гъазеллеринде, къошмаларында, семаий, мурабба, мухаммас, мусаддас, мустезад, муамма, шаркъы, муфридатлары ве атта дестанларында о я да бу себепле олюм мевзусына къайта-къайта мураджаат этти,
оны бир вакъыт унутмады, башкъаларгъа да оны хатырлатып турды. Шаир озюнинъ «Назик тасвир» адлы гъазелинде шойле дей:
«Генчликте севги асретинден олерсем, эй пери,
Келип зиярет этерсинъиз мезарым, Мустафа» [(а) Ашыкъ, 1988, с. 61].
Кене бир бейитинде:
«Ольдирип, ер иле ексан эйлеген сен, сен бени,
Козь яшымы акъытып, къан эйлеген сен, сен бени» [(а) Ашыкъ, 1988, с. 255].
Ашыкъ Умер кене бир бейтинде:
«Ферман кельмеден ольдирме, зулумынъле ашыкълары,
Меним джаным, достым, биль ки, олюм вардыр, олюм вардыр» [(а) Ашыкъ, 1988, с. 257] , - дей.
Вефадарлыкъны тереннум эткен Ашыкъ Умер севгилиден айрылмакъ олюмден де бетер экенини озюнинъ бир къошмасында шойле беян эте:
«Не мумкюн севдагъа ярдан айрылмакъ?
Не мумкюн аджизе зардан айрылмакъ?
Коресинъ, севгилим, сенден айрылмакъ,
Билляий, джаным, олюмден бетердир» [(а) Ашыкъ, 1988, с. 111].
1 Велиев Аблязиз, заведующий лабораторией учебной литературы на крымскотатарском языке и языках малочисленных этносов Крыма НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
Ашыкъ Умернинъ «Юрек йырджысым», «Бенълери дженнет инджиси», «... Ферьядымдан кимге этем шикяет», «Элем чекип...», «Та эвельки джыйынлардан...», «Салынып...», «Яр, хаялынъ севдасында гезерим...», «Тилинъ - бульбуль...», «Бар, шу омрюм варына...», «Козьлерим...», «Гидер олдым...», «Эй, пери.», «Ашкъынъ иле.» киби эсерлеринде де «олюм»ге мураджаат эте, яшайышны, севгини, севдалыкъны, садыкълыкъ, айрылыкъны, омюрни олюмнен багълай ве, ниает, о:
«Дер ки Умер, бинъ яшасанъ, акъибет бир олерсинъ,
Бизни ёкътан бар эткеннинъ язгъан ферманы бакъ» [(б) Ашыкъ, 1988, с. 77], -дей.
Олюм мевзусы Ашыкъ Умернинъ замандашы Мустафа Джевхэрийнинъ эсерлеринде де пек чокъ расткеле.
«Ашыкъ оланлар ич къоркъмаз олюмден...» [(а) Джевхэрий, 2008, с. 45], -
дей Джевхэрий озюнинъ «Дагълар башы думан олды» деген къошмасында.
Джевхэрий достлукънынъ эмиети акъкъында айтыр экен:
«Яланджынен достлыкъ асла олунмаз,
Дост керектир, дост ёлына олюджи» [(а) Джевхэрий, 2008, с. 164], - дей.
Ашыкъ Умердеки киби, Джевхэрийде де «олюм» келимеси чокъ расткеле. Лякин оларнынъ эксериси севгиге, достлукъкъа садыкълыкънен багълыдыр. Бунъа мисаль оларакъ онынъ «Беним киби диване», «Дагълар башы думан олды», «Сёйле, недир исьяным?», «Бу да бармы базарда?», «Эль чек гъондже гулюмден», «Бу ерде булмадым чаре», «Къолларынъ къалсын бойнумда», «Козьлеринъ акълымны алды», «Кимлер бильмез», «Бакъма, бени ольдирирсинъ», «Ашыкъынъ ольсюнми, нетсин» киби эсерлерини сайып кечмек мумкюн.
Земане языджыларымызгъа кельсек, оларнынъ эсерлеринде де олюм мевзусы сыкъ-сыкъ корюне. Антлы шеитимиз Номан Челебиджиханнынъ иджадында да олюм мевзусына бир къач кере расткелемиз. Лякин юкъарыда анъып кечкен классик
шаирлеримизнинъ эсерлеринде
«олюм» мевзусы лирик тюс ташыса, Челебиджиханнынъ эсерлеринде олюм конкрет яшайышнен узьвий багълыдыр. Шаирнинъ «Сары тюльпан» шиирини алайыкъ. О, шойле сатырларнен екюнлене:
«Сары тюльпан, багъчамызны шенълендирдинъ,
Пек аз заман къырыкъ гонълюм эглендирдинъ.
Ярын сен де къырыладжакъ, оледжексинъ,
Оледжексенъ, бу джихангъа нечюн кельдинъ?» [Къандым, 2002, с. 165].
Гъает кучьлю, фельсефий екюн. Бу сёзлер лялеге мураджаат этип айтылгъан олса да, лякин оны окъугъан эр бир инсан догъув ве олюм акъкъында терен ойгъа далмагъа, озюнджесине хуляса чыкъармагъа меджбур ола.
Номан Челебиджихан фаджиалы олюми алдындан Акъяр бастырыгъына къапатылувы мунасебетинен язгъан «Бастырыкъ» шиириндеки сонъки дёрт сатыргъа эмиет беринъиз:
«Бу кольгели, къардан сувукъ кильтли къара мезаргъа
Яманлардан пек фазла яхшы инсан коп кире.
Киргенден сонъ ишлер белли: тура, тура, я джуре,
Я да акъсыз азапларгъа даяналмай делире...» [Къандым, 2002, с. 166].
Шаир драматизмнен толу инсан аятынынъ энъ агъыр, фаджиалы дакъкъаларыны насыл мергин сёзлернен, ошатувларнен тасвирлей.
Занымджа олюм мевзусы ич бир шаиримизнинъ эсерлеринде Челебиджиханнынъ гимнге чевирильген «Ант эткенмен» шиириндеки киби кескин, тесирли тасвирленмегендир. Эр бир сёзю, эр бир сатыры юреклерни сызлаткъан бу эсер шойле ахднаменен, эминликнен, фаджиалы хулясанен екюнлене:
«Ант эткенмен, сёз бергенмен бильмек ичюн ольмеге,
Билип, корип, миллетимнинъ козьяшыны сильмеге.
Бильмей, корьмей бинъ яшасам,
къурултайлы хан болсам,
Кене бир кунь мезарджылар келир мени коммеге» [Къандым, 2002, с. 166].
Пейгъамберане айтылгъан бу хытап халкъымызнынъ улу огълу, миллет ичюн джаныны феда эткен Челебиджиханнынъ айны вакъытта шиириет алеминде де не дереджеде кучьлю шахс олгъаныны ачыкъ-айдын косьтере.
Олюм мевзусыны биз белли алим ве шаиримиз Бекир Сыдкъи Чобан-заденинъ иджадында да сыкъ-сыкъ расткетиремиз. Шаирнинъ «Такъдирге» шииринде буны башындан-сонъуна къадар (30 сатыр) корьмек мумкюн. «Бир эсирнинъ баш ташына» шииринде де «алчакъ душман къаршымызда» тургъанда, «бахт янълышып тюзельтмеге тургъанымызны», «чюрюк джерге «Хакъ!» деп аякъ ургъанымызны анъдыраракъ», «Дегенимдай олялмадым, языкъ десенъ», «Джур согъушлар мейданына джаяв атлы, / Бир олюм сеч, оль бир даа татлы, татлы...» деп адалет ичюн курешкен ватандашына «татлы, татлы» олюм тилей.
Шаир озюнинъ 1918 сенеси Будапештте язгъан «Ой сувукъ шу гъурбет» шииринде юрекни сызлатыджы, дюльберлиги гедже-куньдюз козь огюнден кетмеген, Ватанындан узакътаки тавларнынъ Чатыргъа ошагъанын, дюльберден-дюльбер къызларымызнынъ кулюп оны къаршылагъаныны тасавур этип, «мелевше, къаранфиль, сармашыкъ... гуллери...» къаршылайджагъыны арзлап:
«Олемиз оларны онъгъармакъ ичюн...
Я джуртны къоруй да сюремиз омюр...
Я «Джурт!» деп джана да боламыз комюр...» [Шемьи-заде, 2008, с. 16], - дей.
Чобан-заде 1918 сенеси майыс 16-да Будапештте язгъан «Эзан сеси» шииринде динге, Ватангъа, халкъкъа садыкъ олмакъ акъкъында айтып:
«Хакъ къатында юрт савлугъын тиленъиз!
Озюнъизге яхшы олюм истенъиз!» [Шемьи-заде, 2008, с. 18], - дей.
Эдипнинъ иджадында онынъ кене де Будапештте язгъан (1918) «Тувгъан тиль» шиири айрыджа ер тута. Тувгъан тиль.
Онынъ тылсымлыгъы, шырныкълыгъы шаирни озюне эсир ала. Ана тилинен «Истиймен озюнъни эр якъта корьмек, / Эр ерде инджинъден дестанлар орьмек...», -дей.
Эсерни екюнлер экен, шаир:
«Къабримде мелеклер соргъу сораса,
Азраиль тилимни бинъ кере тораса, -
«Озь тувгъан тилимде айт магъа!» дермен,
Озь тувгъан тилимде джырлап олермен...» [Шемьи-заде, 2008, с. 22], -дей.
Ана тилине севги, садыкълыкъны бундан да кучьлю сатырларнен ифаделемек мумкюнми?
Чобан-заденинъ «Къайтарма»,
«Къарангъы, сувукъ...», «Келеджек», «Кечмиштеки сучларымыз», «Бир сарай къураджакъман», «Яныкъ къавал», «... Бекир, сен зайыфсынъ...», «Булутлар, булутлар!» шиирлеринде де олюм анъыла. Эдип тувгъан нагъмелернинъ юрек сызлатыджы тесири, Ватан, миллет, тувгъан тиль, тувгъан якълар акъкъында язар экен, олар ичюн ольмеге биле азыр экенини беян эте. Атта булутлар акъкъында язгъанда биле:
«Булутлар, булутлар!..
Ольмек истиймен.
Ольген сонъ коклерде
Кульмек истиймен!.. » [Шемьи-заде, 2008, с. 62], - дей.
Олгъаны-оладжагъы 30 йыл омюр корип, фаджиалы эляк олгъан яш иджаткярымыз Амди Гирайбай (1901-1930) гъает истидатлы шаирлеримизден бири эди. Пирае Къадри-заде айткъаны киби: «Къырымнынъ энъ агъыр ве къаранлыкъ бир вакътында язмагъа башлагъан» Амди Гирайбай севги акъкъында язгъанда биле («...Гъа») озюнинъ асыл эмели не экенини шойле ифаделей:
«Кунь корьмей аваджакъ тазе темелим,
Умютлерим солды, ольди эмелим.
Шавлесиз бир йылдыз болмакъ истеймен.
Коклерде гуль ачып солмакъ истеймен» [Амди, 1997, с. 12].
Догъгъанындан олюндже къадар миллетининъ сеадетине чалышкъан, миллети ичюн чалышмакътан ич бир вакъыт усанмагъан, сонъра миллетининъ сеадети огърунда джаныны биле феда этмеге разы олгъан Челебиджихангъа хытабен: «Мен де ант эттим» шииринде Амди Гирайбай:
«-Татар ичюн сес чыкъарма, ольтирирмиз, - деселер,
Бастырыкъта теним чюрютип, къолум, теним кесселер,
Аягъыма къыршав салып, устюме таш тизселер,
Ичимден кене сенден бетер, «Ант эткенмен» джырларман», -
деп емин эте ве бу антлы манзумесини шойле сатырларнен екюнлей:
«Къаршымдаки буюк татар менден не умют эте,
Буюк Челебиджихан, антынъ мени эр кунь титрете,
Антынъ ичюн чалышмасам, миллетим ичюн джанмасам,
Сенинъ антынъ огърунда олюмни бордж санмасам,
Татарлыгъым къалай этип, сизге исбат этермен?» [Амди, 1997, с. 14-15].
Шаир сонъра кене шу мевзугъа къайтып язгъан «Ант эткенмен айтаман» эсеринде:
«Къыркъламамны сагъа берсе дертли, яныкъ анайым,
Эр кунь танъда мезарымда «Ант эткенмен» джырла сен.
Джер астында сени дынълап, козьяш тёкип, къанайым,
«Ант эткенмен» джырлагъанда чюрюп битсин джансыз тен.
Ант эткенмен, ант эткеннинъ анты ичюн ольмеге,
Къайсы татар гонъюллене менмен душман больмеге.
Сиз къоркъсанъыз, мына джашлар, мен алдында кетермен,
Тавны, ташны, джар, джылгъаны, дал тюзгюн джол этермен...» [Амди, 1997, с. 16-17], - дей.
Амди Гирайбайнынъ «Корюшюв», «Джашлыкъкъа», «Татар ичюн», «Янъы
дефтерге», «Къаргъыш сагъа», «Яш татаргъа», «Олюге», «Багъчасарай», «Джигитке», «Сейдахмед татарнынъ къызы Айше тотайгъа», «Ачлыкъ», «Улу озенли Асие тотайгъа», «Омюр кече», «Айрылыкъ», «Яшлыгъына тоймай ольген аркъадашым Яя Феритке» шиирлеринде де олюм анъыла. Лякин о, бир ерде севгинен багълы олса («Корюшюв»), экинджи бир ерде Ватангъа садыкълыкънен («Джашлыкъкъа») багъланып ифаделене. «Татар ичюн»де исе халкъ ичюн керек олса джеэннемде янмагъа азыр экенини беян эте. Къыскъасы, шаир севгиге, достлукъкъа садыкълыкъта, ватан имаесинде, адалет ичюн куреште зарур олса, озь джаныны феда этмеге азырлыгъыны «олюм» келимесинен анълата.
«1930-нджы йылларнынъ сонъларында узюлип, атешлерге быракъылгъан чичек киби муневверлеримизден бириси» шаир Абдулла Лятиф-заде де къырымтатар шиириет багъчасынынъ озьгюн векиллеринден бири эди [Лятиф-заде, 2005, с. 3]. Дигер шаирлеримизнинъ иджадында олгъаны киби, Лятиф-заденинъ эсерлеринде де олюм мевзусы анъыла. Шаир озюнинъ «Хаял - омюр» шииринде омюр акъкъында сёз юрьсетир экен:
«Сонъра бираз гюлюмседи, къулагъыма сёйледи:
Гёк - бош ава... аят - беним, бенде дикен, бенде гуль.
Неслинъ бенде джефа гёрдю. Бенде сефа эйледи,
Бенде догъдынъ, бенде яша, бенде огъраш, бенде оль!» [Лятиф-заде, 2005, с. 68], - дей.
«Къутарынъыз ач олюмден!» шииринде исе олюмни ХХ асырнынъ йигирминджи сенелеринде ачлыкъ чеккен бир къыз баланынъ тилинен беян эте. Айны шу олюм мевзусы шаирнинъ кене де ачлыкъ йылларына багъышлангъан «Бер» (1922) шииринде де котериле. Эдип «Шаирге» (1923) адлы манзумесинде озь зенаатдашларына мураджаат этип, «къайгъу, къуванч, шевкъат, олюм» акъкъында насыл язмакъ кереклигини огютлей. «Шаирнинъ руху» (1927) шииринде Лятиф-заде: «Ольмек ичюн тувмадым мен. Ольмем мен.», - дей [Лятиф-заде, 2005, с. 94].
«Умют, севги, ышыкъ бермек ичюн янгъан
къызыл нурнынъ сёнмеси - ревамы?
Ольмек ичюн тувмадым мен...Ольмем мен» [Лятиф-заде, 2005, с. 94], - дей шаир.
Аджайип фельсефий бир мотив. ХХ асыр къырымтатар шиириетининъ парлакъ йылдызларындан бири - шаир Эшреф Шемьи-заденинъ назмиетинде де бу фельсефий келиме чокъ ве чешит маналарда сыкъ-сыкъ расткеле. Эдипнинъ 1925 сенеси язылгъан «Ленинге» шиири:
«Сав болып,
Мукъаддес тюрбенъе барсам, Къав болып,
Тюрбенъде чакъмакъкъа янсам, Ал мейдан
Бойында йырымны айтсам, Шай сейран эткен сонъ, Юртыма къайтсам, Янъы йыр тизгенде курьсюнмез эдим. Ольсем де, къалсам да окюнмез эдим» [Шемьи-заде, 2008, с. 32], - деген сатырларнен екюнлене.
Олгъаны-оладжагъы секиз сатырдан ибарет олгъан «А. Медиевге» (1935) шиири Эшреф Шемьи-заденинъ аз сёзнен чокъ мана анълатабилюв усталыгъыны косьтере:
«Энъ бахытлы куньлеримни Берир эдим севинип Сенинъ, оджам, о бахытсыз Талийинъе, кунинъе.
«Тек яша сен, тек ольме!» - деп, Олер эдим тельмирип, Вереминъни ялап алып Сенден, сенинъ еринъе» [Шемьи-заде, 2008, с. 79].
Шемьи-заде юртдашы Идрис Асанинге багъышлап язгъан «Янъы йылынъ къутлы болсын!» шииринде «Умют деген - бир къарыш ёл, бир учурым джар экен»ини тель къоралар артында даа ачыкъ-айдын коре. O:
«Сен бугуньде бир джореме, мусибетнинъ ирисинъ,
Сой-сопынъа, эш-достынъа - сен бир тири олюсинъ» -
дей ве совет къурумы девринде
къоджаман мемлекетнинъ уджсыз-буджакъсыз багърында ерлешкен бинълернен апсханелерде, лагерьлерде, концлагерьлерде яткъан «тири
олюлернинъ» вазиетини тасвирлей [Шемьи-заде, 2008, с. 84].
Эшреф Шемьи-заде сюргюнликтен сонъ ана-Ватаныны доланыр экен, онынъ алыны корип, гъает эфкярланды ве озь теэссуратларыны вефатындан бир къач ай эвель язгъан «Къайгъы» шииринде акс эттирди. Эсернинъ эр мысрасынынъ сонъки сатыры: «Биз агъламай, ким агъласын? -Ольдик, юртдашлар!» деген сёзлернен бите.
Шаир Ватанынынъ дагъы-ташыны доланып, онынъ гъарип башыны насыл къайгъы, асрет саргъаныны, эр ерден татарнынъ ады силинип, дженнет Къырымнынъ чырагъы сёнгенини, эр бир татар эвине явурлар кирип, баба-деделернинъ къабирлери сюрюльгенини буюк яныкънен айтып, шойле яза:
«Учансув къуругъан, гуль багълар солгъан,
Мектеплер, джамилер ат ахыр олгъан.
Бульбуль ювасына къаргъалар къонгъан.
Биз окюнмей, ким окюнсин? - Яндыкъ, къардашлар!
Биз агъламай, ким агъласын? - Ольдик, юртдашлар!» [Шемьи-заде, 2008, с. 90].
Эшреф Шемьи-заденинъ «Шаир ве шиир», «Мор къаранфиль», «Бир теклиф», «Озюнчелик», «Эльвида!», «Ильхам перим» киби шиирлеринде, «Сакъсавул» балладасында да олюм фельсефий мотивини расткетиремиз. Шаир вефатындан бир къач кунь эвель, яни 1978 сенеси февраль 25-те, язгъан «Юрегиме» шииринде бутюн иджадына, омюр ёлуна нокъта къояракъ, кенди юрегине мураджаат этерек шойле яза:
«Тамам къыркъ йыл, меннен сен де чектинъ къуллыкъ азабын,
Тюрьмелерде, лагерьлерде,
сюргюнликте, гъурбетте.
Мен «ах!» десем - сен курьсиндинъ, мен агъласам - агъладынъ...
Джебир, зулум бир олгъан сонъ, талий де бир, эльбетте.
Кучюнъ етсе, токътамай тур, даян, юрегим, даян,
Хор халкъымнынъ ватанына ерлешкенин корейик!
Джемий халкънен биз де асрет юртымызгъа къавушып,
Киндигимнинъ къаны тамгъан топрагъымда олейик!» [Шемьи-заде, 2008, с. 140].
Къырымтатар эдебиятында шаир Сеитумер Эминнинъ ери айрыдыр. Бу трибун, лирик шаир омюрнинъ энъ агъыр къарсамбаларыны озь башындан кечирди. Олсун дженк йылларында, олсун муаребеден сонъки йылларда такъдир эдипни о къадар чокъ амансыз имтианлардан кечирди, хырпалады ки, буны айтып битирмек къыйын. Иште, о омюр сынавларынынъ эр бирини шаир озь шиирлеринде бутюн драматизминен тасвирледи ве, табиий ки, олюмни де анъмайып оламады, чюнки эджель бутюн вакъыт онынъ пешинден кольге киби адым-адым кете эди. Ватаныны, халкъыны эр шейден зияде севген Сеитумер Эмин халкъына мураджаат этип:
«Сен олмасанъ, Мен ольген сонъ, Ким хатырлар неслими? Сен олмасанъ, Не Ай догъар, Не танъ атар
Дюньяда» [Эмин, 2000, с. 33], - дей.
Узакъ Озьбекистанда сюргюнликте яшагъан шаир тувгъан юртуны, онынъ таш-топрагъыны хатырлап, та 1960-нджы сенелери шойле яза:
«Тиз чёкип, къолумнен япышып ерге, Юзюмни батырсам юзюнъе. Учардым къуванчтан мавы коклерге, Олюм де корюнмез козюме» [Эмин, 2000, с. 41].
Шаир «бир дегиль, бинъ эмен кессе де явурлар, / кесмекнен ёкъ олып битерми о дагълар?» - дей ве халкъыны дагъларнен, дагъларны халкънен къыяс этерек:
«Дагъ ве Халкъ, эбедий къардаш ве агъалар.
Бойле Халкъ, бойле Дагъ бир заман
олерми?
Ялыгъа ынтылгъан къудретли далгъалар,
Сеферге чыкъкъан Халкъ ич кери дёнерми?!» [Эмин, 2000, с. 50], - дей.
Юкъарыда къайд эткенимиз киби, Ватан севгисини эр шейден юксек къойгъан эдип «Яша, сен, миллетим!» шиирини шойле сатырларнен екюнлей:
«Кунь келир, олерим... Эбедий дегилим.
Сагълыкъта бир вакъыт унутмам Сени!
Шимди мен тиз чёкем, алдынъда эгилем...
Сенинънен берабер козьайдын беклерим! Яша Сен, яша Сен,
тувгъан Миллетим!» [Эмин, 2000, с. 69].
«Къырымлы татарнынъ анты» эсеринде:
«Эй, Алла! Истесенъ,
мени ташкъа дёндир, истесенъ, ольдюр...
Иншалла,
аякъ бастым топракъкъа. Ана топракъкъа.
Ёкътыр кери ёл, ольсем да, къалсам да. Ант этем:
азиз халкъым, сенинъ огюнъде -Азатлыкъ ичюн кетерим мен къурбан. Санъа севги атеши янар гонълюмде -тиз чёкип алдынъда,
оперим Къуран..." [Эмин, 2000, с. 73] -деп, бир къач кере «олюм» келимесини текрарлай.
Шаир севимли, садыкъ омюр аркъадашы Диляра ханымгъа багъышлап язгъан «Нелер корьмединъ», «Дуям мен къыямет къопаджакъ», «Козьлериме бакъ» киби шиирлеринде:
«Мен кене, мен кене тек сени северим! Ольгендже, ольгендже мен оны сёйлерим!» [Эмин, 2000, с. 21].
«Эгер де, сизлерни корьмейип ольсем,
Агъламанъ, сизлернен энъ сонъки ислерим.
Эгер де, кимерде ынджыткъан исем,
Тиз чёкип, сизлерден эляллыкъ истерим» [Эмин, 2000, с. 100].
«Сен мени севгинъден махрум этсенъ,
мен олерим!..
Козьлериме бакъ -
козьлеринъе бакъып олейим» [Эмин, 2000, с. 113] - деп,
яр севгисине садыкълыкъта ольмеге азырлыгъыны айта.
Сонъ девир къырымтатар назмиетине кельгенде, мерхум шаиримиз Шакир Селимни къайд этмей кечмек мумкюн дегиль. Шакир «Сонъу корюльмеген шиир» эсеринде:
«Халкъым, не оладжакъ сенинъ такъдиринъ?
Нидже улькелерде олюнъ ве тиринъ» [Селим, 2006, с. 6] - деп,
сюргюнликте дюньянынъ дёрт бир тарафына тары киби сепильген халкънынъ олюлери нидже-нидже улькелерде къалгъаны акъкъында яныкънен яза.
Шаир тек кенди гъамынен яшамай, о, бутюн вакъыт дюньяны динълей. Африкада ачлыкътан, Якъын Шаркъта къуршундан, даа къайдадыр акъсызлыклардан ольген эр бир инсан шаирни теляшландыра. Иште, бу алны биз Ш. Селимнинъ «Дюнья тереклери буюк теляшта» шииринде коремиз. «Шамата» эсеринде:
«Миллетни олюмден къуртармакъ ичюн
Башымызгъа кельмекте янъы агъалар...» [Селим, 2006, с. 39].
«Sos!» шииринде:
«Дерьямызны басты боран - къуру сафсата,
Денъизджилер яры олю алында ята...» [Селим, 2006, с. 47].
«Акъайлыкъ борджу» шииринде:
«Къабримде мелеклер соргъу сораса,
Азраиль тенимни къач кере догъраса,
Джанымнынъ парчасы - къадындыр, дермен, -
Джанымны къадынгъа берип олермен!..» [Селим, 2006, с. 51], - дей шаир.
Коремиз ки, «олюм» табиринен эдип миллетни къайгъыра, денъизджилернинъ вазиетини тасвирлей, къадынларымызгъа нисбетен олгъан сынъырсыз севгисини, самимийлигини, урьметини ифаделей. Шаирнинъ «Базы акъайларымызгъа», «Арзу - хаял», «Ильк севгим», «Васиет», «Тувгъан тилим», «Етим бала» шиирлеринде де эсернинъ гъаеси о я да бу шекильде олюмнен багълана.
Ве, ниает, макъаледе котерильген эсас гъаени арамыздан яшлай кеткен, лякин эсерлеринде «олюм» мевзусына энъ чокъ мураджаат эткен Юнус Къандымнынъ эсерлери мисалинде косьтермек истейим.
Юнус Къандым кечкен асырнынъ сексенинджи сенелери эдебияткъа келип кирди. Онынъ биринджи шиирлер китабы -«Сен денъизге бенъзейсинъ» 1988 сенеси Ташкентте дюнья юзю корьди. Арадан докъуз йыл кечкен сонъ, «Сары ань» деген экинджи шиирлер джыйынтыгъы Киевде къырымтатар ве украин тиллеринде нешир олунды. Сонъра Акъмесджитте ве Киевде «Умют йипи», «Юрекнен къаплангъан ер. Серцем прикрита земля» китаплары басылып чыкъты.
Не ичюндир Юнуснынъ эсерлеринде «олюм» пек сыкъ-сыкъ анъыла. Къырымтатар назмиетинде бу келимени энъ чокъ къуллангъан шаирлерден бириси олса керек. Шаир иджадынынъ тап башлангъыч девринде язгъан «Селям санъа, Къара денъиз» йырында «олюм» келимеси текрар-текрар учь кере расткеле:
«Эгер ольсем, сенинъ ялынъ
Олсун меним мезарым.
«Селям санъа, Къара денъиз»,
Келип айтыр балларым.
Сени ойлап, асрет чекип, Къач керелер мен ольдим. Санъа денъиз къайтмакъ ичюн Къач керелер тирильдим.
Бугунь санъа дуа этем, Узюльмесин несилим. Меним омрюм ве олюмим Сенсинъ, Къара денъизим!» [Къандым, 2001, с. 17].
«Айтынъыз манъа» шиири Ватан севгиси мевзусына багъышлангъан олып, онда эр бир мысра «ана юртунда яшап ольмек
иллетми?» деген рефреннен бите ве эсер:
«Къара денъиз, Алла шаат!
Сусманъыз:
Озь
юртунда
яшап,
ольмек
иллетми?» - деген сатырларнен екюнлене [Къандым, 2001, с. 18].
Шаирнинъ «Афу» серлевалы эсери ялыларнен, севгилисинен ведалашып, олардан афу сорап, фуртуналы денъизге кеткен йигит адындан беян этиле ве учь къысымдан ибарет олгъан бу эсерде де олюм бир къач кере («Бельки де къайтмам мен, сенсиз олерим», «Саиль, саиль, билесинъми, ольмек ичюн / Акъ чагъала илля къайтып келе багърынъа») анъыла.
«Огълум Тимургъа» шииринде шаир озь неслининъ кечмиши, такъдири акъкъында икяе этип, эвлядына шойле насиат бере ве риджа эте:
«Разы ол бабанъдан, Разы ол, балам. Разы ол, денъизим, Разы ол, чёлюм. Бир дуа окъунъыз Манъа, къартана, Башымнынъ язысы
Ватан, я олюм!» [Къандым, 2001, с. 23].
Юнус «Эгер сен олмасанъ» шиирини ана-Ватаны Къырымгъа багъышлай ве оны:
«Къырым, сен менимчюн тахтсынъ бу дюньяда.
Сенинъчюн олерим сагъ къалсам дюньяда» [Къандым, 2001, с. 32]
- деген сатырларнен екюнлей. «Азырыммы, азырсынъмы?» манзумеси не акъкъында экенини биринджи мысрадаки шу эки сатырдан бильмек мумкюн:
«Азырыммы, азырсынъмы Ватан эшкъына
Яш джанынъны быракъмагъа къайнакъ ташкъынгъа?» [Къандым, 2001, с. 33].
Шундан сонъ, керек олса, Ватан ичюн ольмеге азыр олмакъ кереклигини айта.
Шаирнинъ «Эркелетме», «Эвлядыма», «Ялварам, ольменъиз», «Амин я Раббим», «Уянынъыз, ватандашлар», «Эгер бугунь», «О олмаса», «Мына сонъки кере.», «Тарлада», «Къара денъиз», «Тереклер», « Къапылары артынадже ачыкъ дюнья», «Къаранлыкълар даа да къара.», «Къальбим, нечюн сусасынъ?», «Тек сизлернен», «Чын меслеат арзусына», «Буюк севги», «Умют йипи», «Сокъурлыкъ», «Шаир достума», «Кольгелер», «Сёзлер», «Ёл четинде», «Чарх къаршысында», «Шиир ве миллет», «Эгрилер», «Мен бар эдим, мен ёкъ эдим.», «Мухтадж этме», «Язым ойле», «Далгъалар, далгъалар», «Саба турсам», «Опьме дединъ.», «Энди, энди анъладым.», «Къырымтатарлар, сизге не ола?», «Не заман?!», «Дуймайсынъ», «Нидже кере», «Акълынъдамы?» киби юзге якъын шииринде «олюм» анъыла. Амма бу келиме эр бир шиирде озюне хас бир юк ташый. Севгиге садыкълыкъ, Ватан ашкъы, Ватан иджранлыгъы, достларгъа садыкълыкъ, душмангъа нефрет, инсан омюри, Алла-Таалягъа емин ве эманет, бу дюнья ве ахирет, ниает, иджаткъа, инсаниетликке садыкъ къалмакъ ичюн джандан вазгечмеге разы олмакъ «олюм» келимесинен багълана, ифаде этиле.
Юнус Къандымнынъ «Къысмет этсе» шиири санки дерсинъ озь олюми алдындан язып къалдырылгъан сонъки ведалашув шииридир. О, шойле сатырларнен бите:
«Ярын танъда уянмасам, тувгъанлар,
Денъизиме айтынъ, козьяш тёкмесин.
Кяинаткъа бильдирмесин тазие.
Айтынъ онъа.
Мен къайтырым,
Беклесин!..» [Къандым, 2001, с. 14].
Шаирлик Алладандыр, дейлер. Бу догърудыр. Акъикъатен, анги девир эдебиятына, анги девир шаирлерининъ иджадына назар ташламайыкъ, олар бир вакъыт Алла ве олюмни унутмагъанларыны, буны инсанлыкъ эхлине хатырлатып тургъанларыны коремиз. Бунда да бир икмет олса керек.
Велиев Аблязиз.
Об одном философском мотиве в творчестве крымскотатарских поэтов
Аннотация. В статье речь идет об одном философском мотиве: слове «смерть», встречающемся в произведениях крымскотатарских поэтов: Ашыка Умера, Мустафы Джевхэрий, Номана Челебиджихана, Бекира Чобан-заде, Амди Гирайбая, Абдуллы Лятиф-заде, Эшрефа Шемьи-заде, Сеитумера Эмина, Шакира Селима, Юнуса Кандыма, созданных в XVII - первой половине XXI веках.
Ключевые слова: Крымскотатарская поэзия, философский мотив, слово «смерть».
Veliyev Ablyaziz.
About a Philosophical Motive in the Work of Crimean Tatar Poets
Summary. The article is written about one philosophical motive - the word "death", which is found in the works of Crimean Tatar poets: Ashyk Umer, Mustafa Dzhevkheri, Noman Chelebidzhikhan, Bekir Choban-zade, Amdi Giraibay, Abdullah Latif-zade, Esref Shemey-zade, Seitumer Emin, Shakir Selim, Yunus Kandym. These works were created in the XVII - the first half of the XXI centuries.
Keywords: Crimean Tatar poetry, philosophical motive, the word "death".
Эдебият:
1. Амди Гирайбай. Шиирлер. Симферополь: Таврия, 1997. 144 с.
2. Ашыкъ Умер (а). Шиирлер, гъазеллер. II джылтлы. Джылт I. Ташкент: Гъ. Гъулам ады-на эдебият ве саньат нешрияты, 1988. 472 с.
3. Ашыкъ Умер (б). Шиирлер, гъазеллер. II джылтлы. Джылт II. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1988. 492 с.
4. Джевхэрий Мустафа (а). II джылтлы эсерлер джыйынтыгъы. Джылт I. Акъмесджит: Тарпан, 2008. 480 с.
5. Джевхэрий Мустафа (б). II джылтлы эсерлер джыйынтыгъы. Джылт II. Акъмесджит: Тарпан, 2008. 520 с.
6. Къандым Юнус. Куреш мейданыны от басмаз... Биринджи китап. Акъмесджит: Къы-рымдевокъувпеднешир, 2002. 256 с.
7. Къандым Юнус. Умют йипи: шиирлер ве дестанлар. Симферополь: Доля, 2001. 272 с.
8. Къандым Юнус. Юрекнен къаплангъан ер. Серцем прикрита земля: шиирлер. Киев: Относ, 2008. 240 с.
9. Лятиф-заде Абдулла. Хаял - омюр: шиирлер, поэмалар, макъалелер. Акъмесджит: Таврия, 2005. 120 с.
10. Селим Шакир. Къырымнаме. Сайлама эсерлер. Эки джылтлы. Джылт I. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2006. 176 с.
11. Чобан-заде Бекир. Булутлар. Облака: шиирлер. Симферополь: Доля, 2003. - 68 с.
12. Шемьи-заде Эшреф. Учь джылтлы сайлама эсерлер джыйынтыгъы. Джылт I. Акъ-месджит: Тарпан, 2008. 288 с.
13. Эмин Сеитумер. Сен олмасанъ... Если б не было тебя.: поэтический сборник. Симферополь: Крымучпедгиз, 2000. 320 с.
