CC BY
0O'ZBEKISTONDA DIPTERLI HASHAROTLAR ISHTIROKIDA RIVOJLANAYOTGAN TUYA GELMINTLARINING BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Xalilova Lobar Umarovna
Navoiy davlat pedagogika instituti magistranti(tamomlagan) https://doi.org/10.5281/zenodo.13896805 Annotatsiya. O'zbekistonda tuyalar orasida dipteran hasharotlar ishtirokida rivojlanuvchi nematodalarning dominant turlari Parabronema skriabini va Thelazia leesei hisoblanadi. Biroq O'zbekiston sharoitida tuyalarning parabronemoz va telazioz qo'zg'atuvchilarining biologiyasi va epizootologiyasining xususiyatlari o'rganilmagan. Shuning uchun bir qancha oylar davomida. O'zbekistonning qurg'oqchil zonasidagi tuya gelmintlarining ekologik vafaunaviy xususiyatlarini o'rganish bilan birga, parabronemoz va telazioz qo'zg'atuvchilarining biologiyasi va epizootologiyasining ayrim masalalarini ham o'rganildi..
Kalit so'zlar: dipteranlar, Lyperosia titillans,L. irritans, Stomoxys calcitrans, Musca autumnalis, M. lucidula, M. domestica, M. albina, M. vitripennis, M. osiris, M. tempestiva, M. larvipara, Musca sp., Muscina stabulans, Wohlfartia
O'zbekistonning qurg'oqchil zonasida (Buxoro, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasi) Parabronema skrjabini va Thelazia leesei ning oraliq xo'jayini aniqlash maqsadida biz tuyalarning asosiy populyatsiyasi to'plangan hududda yilning turli fasllarida 23582 ta namuna to'plab , tekshirildi. yil. 14 turga mansub chivinlar (Lyperosia titillans,L. irritans, Stomoxys calcitrans, Musca autumnalis, M. lucidula, M. domestica, M. albina, M. vitripennis, M. osiris, M. tempestiva, M. larvipara, Musca sp., Muscina stabulans, Wohlfartia mahalliy). ( Parabronema skrjabini Rassowska biologiyasining xususiyatlari, 1924 yil O'zbekiston sharoitida.)
Parabronemoz qo'zg'atuvchisi - Parabronema skriabini Rassowska, 1924 yil, tuyalar va boshqa kavsh qaytaruvchi hayvonlarning qorin bo'shlig'ida va ingichka ichaklarida parazitlik qilib, shilliq qavatni bosh uchi bilan teshadi, buning natijasida gastrit va ikkilamchi hodisa sifatida enterit rivojlanadi. Ivashkin, 1959). Shu bilan birga, kasal hayvonlar keskin vazn yo'qotadi va mahsuldorlikni pasaytiradi, ba'zan esa o'ladi. Parabronemoz asosan quruq yarim cho'l va cho'l zonalaridagi hayvonlar orasida keng tarqalgan. Parabronemoz qo'zg'atuvchilari tuyalar va boshqa kavsh qaytaruvchi hayvonlar orasida, ayniqsa O'zbekistonning cho'l yaylovlarida ancha keng tarqalgan.
Tadqiqotlarimiz natijasida O'zbekistonning qurg'oqchil zonasida tuya parabronemasining oraliq xo'jayini rolini qon so'ruvchi chivinlarning 3 turi - janubiy sigir pashshasi (Lyperosia titillans), mayda sigir pashshasi o'ynashini aniqladik. (Lyperosia irritans) va kuzgi chivin (Stomoxys calcitrans). Qon so'ruvchi chivinlarning parabronema lichinkalari bilan umumiy zararlanishi Lyperosia titillans uchun 2,8% ni tashkil etdi,
Cho'l zonasida chivinlar sonining birinchi ko'payishi aprel va may oylarida, ikkinchisi -sentyabr va oktyabr oylarida kuzatiladi. Pashshalar sonining ko'payishi ko'rsatilgan davrlarda yaratilgan maqbul sharoitlar bilan bog'liq, yozda hasharotlar sonining kamayishi havoning mutlaq maksimal haroratining +35-40°S va undan yuqori darajaga ko'tarilishi bilan bog'liq; harorat +60-70°S gacha. Yil fasliga qarab pashshalarning parabronema lichinkalari bilan zararlanish dinamikasi ham farq qiladi.
Shunday qilib, Lyperosia titillansning parabronema lichinkalari bilan zararlanish dinamikasi yil fasliga qarab 1,3-4,2%, Lyperosia irritans - 0,9% dan 4,4% gacha va Stomoxys calcitrans - 0,5% dan 1,2% gacha.
Biz birinchi marta aprel oyining ikkinchi o'n kunligida oraliq xo'jayinlarda infektsiyali parabronema lichinkalarini aniqladik, bu MDHning boshqa tabiiy sharoitlariga qaraganda 2 oy oldin rivojlangan.
Bu chivinlarning parabronema lichinkalari bilan maksimal zararlanishi aprel oyining oxirida va may oylarida qayd etilgan (Lyperosia titillans - 4,2%, Lyperosia irritans - 4,4% va Stomoxys calcitrans - 1,2%).
Iyun va iyul oylarida invaziyaning biroz pasayishi kuzatildi (Lyperosia titillans - 1,3%, Lyperosia irritans - 0,9%). Sentyabr-oktyabr oylarida pashshalarning parabronema lichinkalari bilan zararlanishining ikkinchi o'sishini qayd etdik (Lyperosia titillans - 1,8%, Lyperosia irritans -2,1% va Stomoxys calcitrans - 0,5%). Chivinlarning parabronema tuxumlari bilan infektsiyasi bahorda, yozning boshida va kuzda, lekin asosan aprel oyining oxirida - may va sentyabr-oktyabr oylarida sodir bo'ladi. Tuyalar og'iz orqali parabronema bilan kasallanadi. Shu bilan birga, yuqtirilgan chivinlar hayvonning nam va issiq lablariga sudralib, invaziv paraarmor lichinkalarini proboscis orqali tashlaydi.
Tuyalar nematoda lichinkalari bilan zararlangan pashshalarni oziq-ovqat bilan birga yutib yuborish orqali ham bu parazitlarni yuqtirishi mumkin. Ovqat hazm qilish traktida infektsion parabronema lichinkalari abomasumning shilliq qavatiga kirib, o'sib, eriydi va oxir-oqibat jinsiy etuk parabronemalarga aylanadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, tuya parabronemozining qo'zg'atuvchisi respublikaning alohida hududlarida bir xil tarqalmagan. Chunonchi, tuyalardagi parabronemalar Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasi fermer xo'jaliklarida qayd etilgan. Shu bilan birga, bosqinchilikning ekstensivligi mos ravishda 31,3%, 18,2%, 25,7% va 37,5%, respublikada 29,8%ni tashkil etdi. Bosqinning intensivligi 3-147 namunani tashkil etdi.
Yil fasliga qarab tuyalarda parabronema bilan kasallanish dinamikasida sezilarli farqlar qayd etilgan. Chunonchi, Buxoro va Navoiy viloyatlari, Qoraqalpog'iston Respublikasida tuyalarning parabroneemoz bilan kasallanishi bahor (25 foiz) va kuz (30,8 foiz), qishda esa 14,3 foiz, yozda esa ko'paygan. 9,1% gacha kamaydi.
Shunday qilib, O'zbekistonning qurg'oqchil zonasi sharoitida parabronemoz qo'zg'atuvchilari yilning istalgan faslida tuyalarda uchraydi, lekin zararlanish asosan bahor, kuz va qishda kuchayadi.
Tuyalar va boshqa uy kavsh qaytaruvchi hayvonlarning parabronema bilan kasallanishi aprel oyining ikkinchi o'n kunligidan oktyabr oyining oxirigacha sodir bo'ladi, lekin chivinlarning miqdoriy tarkibi bilan bog'liq bo'lgan hujumning bir xil intensivligi bilan emas.
Shunday qilib, iyun oyining oxirida va avgustda qon so'ruvchi chivinlar nisbatan kam -Lyperosia titillans, Lyperosia irritans va Stomoxys calcitrans, shuning uchun bu vaqtda tuyalarning infektsiyasi ahamiyatsiz. Eng yuqori daraja Hayvonlarning gelmintlar bilan zararlanishi may va sentyabr-oktyabr oylarida kuzatilgan, bu esa tabiatdagi qon so'ruvchi chivinlarning xayoliy shakllarining maksimal soniga to'g'ri keladi.
Binobarin, O'zbekistonning qurg'oqchil zonasi sharoitida tuyalar yilning barcha fasllarida telazioz bilan kasallanadi, ammo bosqinning eng yuqori cho'qqisi yoz va kuzda kuzatiladi. Bizning fikrimizcha, bosqinchilikning yozgi ko'payishi hayvonlarning bahorda Thelyazia bilan kasallanishi va kuzning yoz va kuzning boshida tuyalarning infektsiyasi natijasida sodir bo'ladi.
Tuyalarning telaziya bilan parazitlanish dinamikasidagi farq O'zbekistonning qurg'oqchil zonasining tabiiy-iqlim sharoitiga bog'liq.
Musca lucidula faolligi va ko'pligi yilning turli oylarida va kunning turli vaqtlarida o'zgarib turadi. Musca lucidula-ning yagona namunalari may oyining o'rtalarida tuyalarda paydo bo'ladi. Iyun oyining o'rtalaridan avgust oyining oxirigacha pashshalar ko'p, sentyabrdan esa kamayadi. Binobarin, tuyalar Thelasia bilan bahor, yoz va kuzda, lekin asosan iyul, avgust va sentyabr oylarida yuqadi.
Musca lucidula populyatsiyasining kun davomida dinamikasi ham bir xil emas. Musca lucidula chivinlarining eng ko'p soni tuyalarning ko'zlari yaqinida ertalab (7-9 soat) va kechqurun (18-20 soat) kuzatilgan. Kunning issiq soatlarida chivinlar, qoida tariqasida, oziq-ovqat manbasini tark etishdi va hayvonlarda faqat bitta namunalar topildi.
Konyunktival qop bo'shlig'ida va tuyaning lakrimal bezlari kanallarida joylashgan Telyaziyaning jinsiy etuk urg'ochilari ularning ko'chishiga xalaqit bermaydigan nozik tuxum membranasi bilan o'ralgan mobil lichinkalarni ajratib turadi. Ayol tanasini tark etgandan so'ng, thelyas lichinkalari o'zlarini kon'yunktiva bo'shlig'ida topadilar. Oraliq xo'jayinlar (Musca lucidula) hayvonlarning ko'zlaridan ajraladigan sekretlarni yalab telyas lichinkalari bilan kasallanadi. Lichinkalar pashshada bir marta qorin bo'shlig'iga ko'chib o'tadi, yog 'tanasi hujayralariga yoki chivinlarning tuxum follikulalariga kirib boradi, u erda ular ikki marta eriydi va 12-14-kunida invaziv bosqichga etib boradi, boshga ko'chib o'tadi va keyin chivinlarning proboscis ichiga. Tuyalar ko'z qovoqlarining nam terisiga va ko'zning ichki burchagiga, parazit lichinkalari pashsha tumshug'idan chiqib, kon'yunktiva bo'shlig'iga yoki ko'z yoshi bezlari yo'llariga kirib borishi bilan zararlangan pashshalar telaziya bilan kasallanadi. U erda ular 20-45 kun ichida jinsiy etuklikka erishadilar va 8-12 oy yashaydilar (Dobrynin, 1974).
O'zbekistonda tuyalarning telaziya bilan kasallanishi o'rtacha 32,3% ni tashkil qiladi. Thelyasia yil davomida tuyalarning ko'z bo'shlig'ida uchraydi. Ammo hayvonlarning telazioz qo'zg'atuvchisi bilan zararlanishi yil fasliga qarab o'zgaradi.
Tuyalarning telazioz qo'zg'atuvchilari bilan kasallanishi bahorda 25,0% ni tashkil etgan bo'lsa, yozda 32,4% gacha ko'tarilgan. Bosqinning eng yuqori nuqtasi kuzda qayd etilgan - 40,3%, qishda u 18,8% gacha kamaydi.
Xulosa qilib aytganda , O'zbekistonning qurg'oqchil zonasi sharoitida tuyalar yilning barcha fasllarida telazioz bilan kasallanadi, ammo bosqinning eng yuqori cho'qqisi yoz va kuzda kuzatiladi. Bizning fikrimizcha, bosqinchilikning yozgi ko'payishi hayvonlarning bahorda Thelyazia bilan kasallanishi va kuzning yoz va kuzning boshida tuyalarning infeksiyasi natijasida sodir bo'ladi. Thelasia tomonidan tuyalarning parazitlanish dinamikasidagi farq O'zbekistonning qurg'oqchil zonasining tabiiy-iqlim sharoitiga, shuningdek, parazit va uning oraliq xo'jayini biologiyasiga bog'liq. Bularning barchasi O'zbekistonning tegishli biogeotsenozlarida invaziya aylanishini ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Dadaev S., Saparov K., akad. Azimov D.A. O'zbekistonda tuya telaziozi qo'zg'atuvchisi Thelazia leesei nematodasi biologiyasining xususiyatlari // O'zbekiston Respublikasi DAN. -Toshkent: nashriyot-matbaa ijodiy uyi. "Fan" O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, 2005. No 6. -Bilan. 81-85.
2. Saparov K., Dadaev S., Azimov D.A. Diptera hasharotlari O'zbekistonda tuyalar paraziti Parabronema skrjabini nematodasining oraliq xo'jayini hisoblanadi. Biol. va. - Toshkent:
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi "Muxlis", 2005. No 4. bet. 80-83.
3. Saparov K., Dadaev S., Azimov D.A. Nematoda ekologiyasi - Parabronema skrjabini Rassowska, 1924 - tuyalar endoparazitlari // O'zbekiston Respublikasi DAN. - Toshkent: nashriyot-matbaa ijodiy uyi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi "Muxlis", 2006 y.
4. Saparov K. O'zbekiston shimoliy-garbiy bog'idagi tuyalarning gelmintlari // O'zbekiston Milliy universiteti xabarlari. - Toshkent: 2006. No b.
5. Dadaev S., Saparov Q. O'zbekistonning shimoli-g'arbiy cho'l yaylovlarida tuya nematodalarining tuxum va lichinkalarining yashovchanligi haqida // O'zbekiston Milliy universiteti xabarlari. - Toshkent: 2006. No b.
6. Saparov K. Uzbekistonda tuyalarning gelmintlari xaqida // "Organizm va muxit" II Respublika simpoziumi materiallari, 1995 yil 21-22 dekabr. - Toshkent, "Fan", 1995. b.
7. Dadaev S., Saparov K. O'zbekiston cho'l biosenozlarida tuya parazitlarining bioxilma-xilligi // Tojikiston Respublikasi va unga tutash hududlarning biologik xilma-xilligining ekologik xususiyatlari: Xalqaro. ilmiy konf. Xo'jand, 1998. bet. 144-145.
