CC BY
184>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR
lW
>
FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH YO'NALISHLARI
I )>*
Usmonov Shermuhammad Xaydar o'g'li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7296058
' t
1> Tip*
Annotatsiya: Ushbu maqolada erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini rivojlantirishga doir masalalar ko'rib chiqilgan.Xususan, mamlakatimizda bu sohada amalga oshirilgan ishlar va natijalar keltirilgan.Shunigdek,erkin iqtisodiy zonalar oldida turgan muammo va kamchiliklar bayoni haqida so'z boradi hamda sohani rivojlantirish uchun taklif va tavfsiyalar berilgan.
Kalit so'zlar: erkin iqtisodiy zona, maxsus iqtisodiy zona, YaIM, kichik sanoat zona,taraqqiyot strategiyasi, investitsiya.
« : 1 -
Erkin iqtisodiy zonalar hozirgi kunda rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotining asosiy drayverlari bo'lib hisoblanadi.Xususan mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni kompleks rivojlantirish uchun o'tgan besh yilda juda katta ishlar amalga
»
m?
oshirildi. O'zbekiston Respublikasining iqtisodiy jihatdan o'sishiga erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o'rni beqiyos.
Mamlakatimiz hududlarining ishlab chiqarish, resurs salohiyatidan kompleks va samarali foydalanishni ta'minlash, transport, muhandislik-kommunikatsiya hamda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalarning alohida o'rni bor. Birgina misol, 2016-yilgacha erkin iqtisodiy zonalar soni atiga 5 tani tashkil etgan bo'lsa, Bugungi kunda mamlakatimizda 23 ta erkin iqtisodiy va 348 ta kichik sanoat zonasi faoliyat yuritayotgan bo'lib, ularda umumiy qiymati 2,6 milliard dollarlik 453 ta loyiha amalga oshirilishi natijasida 36 mingga yaqin ish o'rni yaratilgan. Kichik sanoat zonalarida esa 5 trillion so'mlik 1 ming 497 ta loyiha ishga tushirilib, 36 mingdan ziyod kishining bandligi ta'minlangan.
Xususan joriy yilda O'zbekiston Respublikasi prezidentining PF-60-son farmoniga asosan 2022-2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning
J-jt
taraqqiyot strategiyasi ishlab chiqildi (PF-60,29.01.2022). Strategiyaning 21-
maqsadida iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror yuqori o'sish sur'atlarini ta'minlash orqali kelgusi besh yilda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotni 1.6 baravar va 2030-yilga borib aholi jon boshiga to'g'ri keladigan daromadni 4 ming AQSH
! K*
dollardan oshirish hamda "daromadi o'rtachadan yuqori bo'lgan davlatlar " qatoriga kirish uchun zamin yaratish belgilab olingan.Shuningdek strategiyaning 29-maqsadida hududlarda 200 ta yangi sanoat zonalarini tashkil etish va biznes-
i >-;> > : * ^ * n>
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
inkubatorlar tizimini rivojlantirish,sharoiti og'ir bo'lgan tumanlarda tadbirkorlikni
#
rivojlantirish uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish yozilgan.
Shuningdek raqamlarga e'tibor qaratadigan bo'lsak, mamlakatimiz erkin iqtisodiy zonalarda bir necha xil tovar va mahsulotlar ishlab chiqariladi.Xususan, 2020-yil holatiga ko'ra, 8.8% elektron mahsulotlar, 13% tayyor metal mahsulotlari,17.3% rezina va plastmassa,15.2% metallurgiya,14.2% oziq-ovqat va 31.5% boshqa tovarlar va mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Shuningdek 2019-yilda
! Ш-
erkin iqtisodiy zonalarda ishlab chiqarish xajmi 5.27 trln so'mni tashkil qilgan va shu davr uchun umumiy xajm 2.3% bo'lgan.2020-yilda esa bu ko'rsatkich 8.59 trln so'mga ko'tarilib,umumiy xajm 3.3% ga erishgan.
2020-yil 17-fevralda 0'RQ-604-son bilan O'zbekiston Respublikasining maxsus iqtisodiy zonalar to'g'risidagi qonuni ishlab chiqildi (0'RQ-604-son,17.02.2020). Ushbu qonunning maqsadi etib maxsus iqtisodiy zonalarning faoliyat ko'rsatishini va ularni rivojlantirishni tashkil etish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan
iKArnf! i rri kalm'InK Karil Ал Г^гупшлггп mi it ^fi n mnvpnr inliorv^ i л т гтапп rri л írliirlni
iboratligi belgilab berildi. Qonunga muvofiq maxsus iqtisodiy zona tegishli hududni
jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun chet el investitsiyalari va mahalliy investitsiyalarni, yuqori texnologiyalar hamda boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida maxsus ajratilgan, belgilangan chegaralarga va maxsus huquqiy rejimga
»
m?
ega bo'lgan hudud hisoblanadi.
Qonunning 9-moddasiga asosan maxsus iqtisodiy zonalar quyidagi turda tashkil etilishi mumkin: erkin iqtisodiy zonalar, maxsus ilmiy-texnologik zonalar, turistik-rekreatsion zonalar, erkin savdo zonalari va maxsus sanoat zonalar.Shuningdek 39-moddaga asosan maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari quyidagilarni to'lashdan
ozod etiladi:
Respublikada ishlab chiqarilmaydigan va investitsiya bitimiga muvofiq investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun qurilish davrida belgilangan tartibda olib kirilgan qurilish materiallari uchun bojxona to'lovlarini (bundan qo'shimcha qiymat solig'i va bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig'imlar mustasno);
Tasdiqlangan ro'yxat bo'yicha texnologik uskunalarning o'xshashi O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilmaydiganini olib kirishda bojxona to'lovlarini (bundan bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig'imlar mustasno).
J-jt
l\ Л Г»Л7П1 1Г1 1 rcf 1 fl /Л 1T 7 Г-7/МЛ n I nv in -fr» Im hi I П + /Л m /Л 11 1 /~1 n 11 1 n 1л I n 1л О 11
Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari tomonidan ishlab chiqarish va
mahsulotlarni eksportga realizatsiya qilish uchun foydalanadigan xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar O'zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilganda bojxona to'lovlari (bundan bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig'imlar mustasno)
! >4*
to'lanmaydi.
Maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilari tovarlarni import qilganda qo'shilgan qiymat solig'ini 120 kungacha muddatga kechiktirib to'lashi mumkin.
>q ] i )> >
a i
u>,* ^ * •>
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
Hisoblangan soliq summasidan hisobga olinadigan qo'shilgan qiymat solig'i
_ _ _
summasining oshib ketishi natijasida hosil bo'lgan qo'shilgan qiymat solig'i summasining o'rni maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisiga yetti kun davomida soddalashtirilgan tartibda qoplab beriladi.
To'langan qo'shilgan qiymat solig'i summasi maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilariga O'zbekiston Respublikasi respublika budjetidan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibda qoplab beriladi.
Shuningdek, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev raisligida 2022-yil 26-may kuni
О J J О J J
hududlarda maxsus iqtisodiy va kichik sanoat zonalari tashkil qilish, ularni zarur infratuzilma bilan ta'minlash chora-tadbirlari bo'yicha videoselektor yig'ilishi o'tkazildi. Ma'lumki, bunday majmualar yaxlit joylashuv, qulay kommunikatsiya evaziga sanoat rivojiga katta turtki bo'ladi.
O'tgan besh yilda yurtimizda qo'shimcha 19 ta erkin iqtisodiy zona va 400 dan ziyod kichik sanoat zonasi tashkil etilib, mingdan ortiq loyiha amalga oshirildi.
\lnliinrln 1 tvii-nrrfn ion г» ' m 1 т rnrnli 111л тммгго Л ^ +n11irvn п/л' m 111л тп1лгп1л+1 or юп1 пК
Natijada 100 mingta ish o'rni yaratilib, yiliga 45 trillion so'mlik mahsulotlar ishlab
chiqarish yo'lga qo'yildi. Shuningdek, sanoat zonalaridagi korxonalar yiliga 750 million dollarlik eksport va 1 trillion so'mdan ziyod soliq tushumlarini ta'minlamoqda.
Yana bir muhim jihati, har bir tumanga, olis va chekka hududlarga sanoat kirib bormoqda. Xususan, ilgari sanoat umuman bo'lmagan 11 ta tumanda 205 ta yangi korxona ish boshladi.Aslida, salohiyat, marralar bundan-da yuqori. Lekin ularni hayotga tatbiq etishda sustkashlik holatlari ko'p. Ayrim kichik sanoat zonalarining
bosh rejasi haligacha tasdiqlanmagani, yana ba'zilari infratuzilma bilan to'liq
\ -Ojnl. . , . , ..... ....... , ..........jm^A
ta'minlanmagani sababli tayyor loyihalar boshlanmasdan turibdi.
ТЭ nnrlnn +пг1ллпп nnnrvnf rrrvtinlnnrln Каг1Л1ПР1Л 11л1лпп л1л1 1
Bundan tashqari, sanoat zonalarida ish boshlash uchun besh bosqichli jarayondan o'tib, o'ndan ortiq hujjatlar yig'ish kerakligi tadbirkorlarga qiyinchilik tug'dirmoqda.
Prezidentimiz bu masalalarni hal etish sanoatni rivojlantirish va ish o'rinl arini ko'paytirishda muhim ekanini ta'kidladilar.Shuningdek bozor iqtisodiyotida har bir tumanga, har bir mahallaga investitsiya kirib borishi kerakligini aytib o'tdilar. Joriy yilning o'zida 2 mingta loyihani amalga oshirish, 110 mingta yangi ish o'rni oc hish J-jt va 1 milliard dollar qo'shimcha eksport qilish videoselektorning asosiy maqsadi ekanligini bildirdilar.
Yig'ilishda sanoat zonalarida bo'sh turgan 6 ming 600 gektar maydonni elektr
J "1 > ^^ ^ 1 ">.
energiyasi, suv, yo'l va boshqa sharoitlar bilan ta'minlash choralari muhokama
qilindi. Buning uchun 1 trillion 500 milliard so'm yoki 2021 yilga nisbatan 2 baravar ko'p mablag' ajratilishi belgilandi.
PC
Hududlarda tekstil-bo'yoq va terini qayta ishlash bo'yicha ko'plab yangi
loyihalar tayyorlangan. Buning uchun markazlashgan tozalash inshootlari zarur. Shu * : j*
: * ^ * n>
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
bois bunday korxonalar uchun tanlangan joylarda zamonaviy tozalash inshootlari
#
qurish bo'yicha ko'rsatma berildi.Ma'lumki, 200 milliard so'mdan yuqori bo'lgan loyihalar infratuzilmasi uchun xarajatlarni davlat tomonidan moliyalashtirish joriy qilingan. Buxoro, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo, Farg'ona va Toshkent viloyati
4-г» /-J V\1 rt 1м л i пл 1 гл-и 1 * + rï 1Л +-глт т /-J г»1 г» 1л i |-ч тт /ч -»-*1 /ч л ' /-il--» 1 1 ггг» 1Л /ч i * 1 1ЛЛ г» 1л ni il гч ^ I г»
ishlab chiqarish bo'yicha 630 million dollarlik loyihalar tashabbusi bilan chiqqan.
Shunday loyihalar uchun joriy yilda hududlarga 170 milliard so'm ajratilishi qayd etildi. Viloyat hokimlari boshqa hududlarga borib, bir-birining tajribasini o'rganishi muhimligi ta'kidlandi.
Samarqandda 300 gektar maydonda yangi maxsus sanoat zonasi tashkil etilishi aytilar ekan, u yerda biznes uchun qulay sharoitlar yaratish, import o'rnini bosuvchi va eksportga yo'naltirilgan loyihalarni shakllantirish bo'yicha ko'rsatmalar berildi.
Davlatimiz rahbari sanoat zonalarida ish boshlashdagi byurokratiyaga alohida to'xtalib o'tdi. Bu boradagi tartibni soddalashtirish choralari belgilandi. Unga ko'ra,
СЬ-гЛгЛ n 1 nllOAnn Г Г7А1ЛП1ПГ/1П О m 01 ГГ О Arnlflln/1irtnt1 1 ГЛЛ Г11л n I О ГП 1 ШАШЛаИ"! ТО П1Мг1л Trolrrvlri+1
erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshiriladigan loyihalarni ekspertiza qilish vakolati
>
investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga o'tkaziladi.Importda imtiyozlarni qo'llash uchun loyihalarni va import kontraktlarini kompleks ekspertiza qilish markazining xulosasini olish tartibi bekor qilinadi.
»
Shu paytgacha sanoat zonalaridagi yerlar auksionga hokimlik tomonidan qo'yilar edi. Endi investitsiya majburiyatlari belgilanib, mazkur zonalarning direksiyalari tomonidan chiqariladi. Shuningdek, investitsiya majburiyatlari to'liq bajarilganidan keyin, auksion orqali olingan ob'ektlarni xususiylashtirishga ruxsat beriladi.
Bularning hisobiga sanoat zonalariga loyihalarni joylashtirish jarayonidagi bosqichlar soni kamayib, bunga ketadigan vaqt 3 oydan 1 oygacha qisqaradi.
Prezidentimiz kichik sanoat zonalarida uzoq yillardan beri faoliyat yuritib kelayotgan tadbirkorlarning yer va bino-inshootlari bilan bog'liq masalalarini hal qilish bo'yicha ham topshiriq berdi. Mahsulotlarning eksport bopligini, xalqaro standart va iste'molchi talablariga mosligini ta'minlash uchun ayrim sanoat zonalarini xorijiy kompaniyalarga boshqaruvga berish, ulardan investorlarni jalb qilish zarurligi ta'kidlandi.
1 éw
V^lll /ЛПГ> а'1ЧЛ1/1Л r>T Г+1 nil 1 1 г-ж I Г1 il 1*1 П 11 1 А+1ПА/11ТГ Г7 /ЛП r> I ni- Til /Л Ii*
Xulosa o'rnida aytish joizki,erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini rivojlantirish
ш
bugungi kunda mamlakatimizning oldiga qo'ygan ustuvor vazifalardan biri bo'lib
turibdi.Sababi hozirda respublikamizga yuqori investitsiyalar oqimini olib
<r 1 > JL' i "i>
kirish,shuningdek sharoiti og'ir bo'lgan hududlarni kompleks rivojlantirish,ish
! !>»
o'rinlarini ko'paytirish hamda iqtisodiyotimizni jadal sur'atda rivojlantirish va YaIM da mazkur zonalarda yaratilgan mahsulotlar(ishlar,xizmatlar) ulushini oshirish zarur.Shuning uchun ham bu hududlarni rivojlantirish uchun hozirda mamlakatimizda
• ui_______1____и- -1_____и_____-i- ____ •
qator ishlar amalga oshirilmoqda.Fikrimizcha,bu yo'nalishda hali qilinadigan ishlar
a j
m
к*
m »
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
talaygina va sohada kuzatilayotgan muammo va kamchiliklarni iloji boricha tezroq bartaraf etish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 — 2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risidagi Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son
2.O'zbekiston Respublikasining maxsus iqtisodiy zonalar to'g'risidagi Qonuni, 17.02.2020 yildagi O'RQ-604-son
jW^ У
q ж**
!>3*:
Ш >
m
*<b> >*
-^¡fV-TiT }»--^SfV-^ï f.—
22
№4Ъ
jT I J>
K»~
. J
q > >
u
щ>
1>5*:
»v>
з> и*-
q
Ы >
Ш >
Ш >
m > *
>
q
>
q > >
q щъ q
*4>
