CC BY
39O?SIMLIKLAR JAMOASINING O?ZGARISHI (SINDINAMIKA)
Qosimova Muslima Mansurjon qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo?nalishi.
Xomidova Gulsora G�ulomjon qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo?nalishi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7966983
Qabul qilindi: 24.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-119-124
Annotatsiya: Sayyoramizning o�simliklar jamoasi azaldan millionlab yillar davomida turli xil ekologik o�zgarishlarga moslashib, chidamlilik ramzi bo�lib kelgan. Biroq, hozirgi tez global o�zgarish davri yerning bu yashil qo�riqchilari uchun misli ko�rilmagan qiyinchilik tug�diradi. Iqlim o�zgarishi, yashash muhitini yo�qotish, ifloslanish va boshqa antropogen omillar sharoitida o�simliklar o�zgaruvchan sayohatga kirishdi va rivojlanayotgan dunyoda omon qolish va rivojlanish uchun o�z jamoalarini o�zgartirdilar.
Ushbu maqolada, o?simliklar jamoasining o?zgarishi (sindinamika) haqida fikr va mulohazalar yuritiladi.
Kalit so�zlar: o?simliklar, o?simliklar jamoasi o?zgarishi, sindinamika, ekologik muhit, iqlim o?zgarishi, moslashuvchanlik, ekotizim, shakllanish, rivojlanish.
PLANT COMMUNITY CHANGE (SYNDYNAMICS)
Annotation: Since plants have been able to adapt to diverse environmental changes over millions of years, they have served as a metaphor for resiliency. For these eco-friendly Earth Guardians, the current era of fast global change poses an unprecedented challenge. Plants set off on a changing journey and altered their communities in response to manmade influences such as habitat loss, pollution, and climate change in order to survive and flourish in the developing world.
This article provides feedback and insights into the transformation of the plant community (syndynamics).
Key words: plants, plant community change, syndynamics, ecological environment, climate change, flexibility, ecosystem, formation, development.
ASOSIY QISM.
O�simliklar jamoalari, ma�lum bir ekotizimdagi turli xil o�simlik turlarining murakkab o�zaro ta�siri asrlar davomida olimlar tabiat ixlosmandlarini hayratda qoldirdi. Iqlim, tuproq tarkibi va turlarning o�zaro ta�siri kabi son-sanoqsiz omillar ta�sirida shakllangan bu jamoalar doimo o�zgarishlarga uchraydi. O�simliklar jamoalarining dinamik tabiatiga oydinlik kiritadigan qiziqarli tushunchalardan biri bu sindinamikadir. Sindinamika bu jamoalarning uzluksiz evolyutsiyasi va o�zgarishiga olib keladigan o�simlik turlari o�rtasidagi kooperativ va raqobatbardosh o�zaro ta�sirlarni anglatadi. Sindinamika tushunchasini o�rganish va uning o�simliklar hamjamiyati dinamikasini tushunishga ta�sirini o�rganamiz.
Sindinamikani ekotizim ichidagi o�simliklarning murakkab raqsi deb hisoblash mumkin. Bunga o�simliklar mavjudligidan o�zaro foyda ko�radigan kooperativ o�zaro ta�sirlar va quyosh nuri, suv va ozuqa moddalari kabi cheklangan resurslar uchun kurashadigan raqobatbardosh o�zaro ta�sirlar kiradi. Ushbu o�zaro ta�sirlar vaqt o�tishi bilan o�simlik jamoalarining tarkibi, tuzilishi va funksiyasini shakllantiradi.
O�simlik turlari o�rtasidagi hamkorlik sindinamikaning asosiy jihati hisoblanadi. Hamkorlikning eng yorqin misollaridan biri bu o�zaro ta�sir, bu yerda ikki yoki undan ortiq tur o�zaro ta�siridan foyda ko�radi. O�simliklar jamoalarida ko�pincha o�simliklar va changlatuvchilar yoki o�simliklar va mikorizal zamburug�lar o�rtasida o�zaro munosabatlar kuzatiladi. Asalarilar va kapalaklar kabi changlatuvchilar gulchanglarning gullar orasiga o�tishini osonlashtiradi va o�simliklarning ko�payishiga imkon beradi. Buning evaziga o�simliklar bu changlatuvchilar uchun ozuqa sifatida nektar va Polen beradi. Mikorizal zamburug�lar o�simlik ildizlari bilan simbiyotik munosabatlarni hosil qiladi va ozuqa moddalarini qabul qilishga yordam beradi.
Sindinamika vaqt o�tishi bilan o�simlik jamoalarining o�zgarishini tushunish vositasidir. Bu turli xil turlarning o�zaro ta�sirini va ularning o�sishi va rivojlanishiga ta�sir qiluvchi atrof-muhit omillarini o�rganishni o�z ichiga oladi. Sindinamika o�simlik jamoalaridagi o�zgarish qonuniyatlarini o�rganib, ekotizimlar qanday ishlashini va ularni biologik xilma-xillik va barqarorlikni targ�ib qilish uchun qanday boshqarish mumkinligini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Sindinamikaga ta�sir qiluvchi muhim omillardan biri bu buzilishdir. Buzilishlar yong�in, suv toshqini yoki kasallikning tarqalishi kabi tabiiy bo�lishi mumkin yoki ular o�rmonlarning kesilishi yoki qurilish kabi inson tomonidan kelib chiqishi mumkin. Buzilishlar yangi turlarning hududni mustamlaka qilishiga imkoniyat yaratishi va mavjud turlar o�rtasidagi raqobat muvozanatini o�zgartirishi mumkin. Ular, shuningdek, ozuqa moddalari, suv va quyosh nuri mavjudligi kabi resurslar mavjudligini o�zgartirishi mumkin.
Sindinamikada muhim tushuncha vorislik g�oyasidir. Suksessiya o�simliklar jamoasida bezovtalikdan keyin sodir bo�ladigan bashorat qilinadigan o�zgarishlarni anglatadi. Ekologlar buzilishning vaqti, chastotasi va og�irligiga qarab o�zgarib turadigan bir necha bosqichlarni aniqladilar. Vorislikning dastlabki bosqichi og�ir ekologik sharoitlarga moslashgan va ko�pincha qisqa umr ko�radigan turlar tomonidan tez kolonizatsiya bilan tavsiflanadi. Ushbu turlar odatda tez o�sib boradi, reproduktiv darajasi yuqori va bezovtalangan joylarga tez tarqalishiga qodir. Vaqt o�tishi bilan bu turlar boshqa turlar, shu jumladan uzoq umr ko�radigan va barqaror atrof-muhit sharoitlarini talab qiladigan turlar uchun qulayroq muhit yaratadi.
Jamiyat rivojlanishi bilan turlarning turi va ko�pligi o�zgaradi va jamiyat yanada xilma-xil bo�ladi. Jamiyat yetuklashganda, dominant turlar uzoq umr ko�radi va ularning o�rnini boshqa turlar egallaydi. So�nggi yillardagi eng ajoyib o�zgarishlardan biri bu o�simlik biomlarining siljishi. Harorat naqshlari va yog�ingarchilik rejimlari o�zgarganda, o�simlik jamoalari tarqalish tartibini o�zgartirmoqda. Ilgari ma�lum mintaqalarda cheklangan turlar endi yuqori kenglik yoki balandliklarga ko�chib, mos iqlimni qidirmoqdalar. Ushbu harakat oraliq kengayishiga olib keldi, bu yerda o�simliklar yangi hududlarni mustamlaka qiladi va yangi jamoalarni o�rnatadi. Ba�zi mahalliy turlar moslashish uchun kurashishi mumkin bo�lsa, boshqalari bu o�zgaruvchan landshaftlarda yangi joylarni topadilar va gullab-yashnaydilar.
O�simliklar fenotipik plastika orqali ekologik signallarga javob berishning ajoyib qobiliyatini namoyish etadi. O�zgargan sharoitlarda ular o�sish naqshlarini, morfologiyasini va reproduktiv strategiyalarini o�zgartirishi mumkin. Ushbu plastika ularga o�zgaruvchan muhitga tezroq moslashishga imkon beradi va ularning hayotini ta�minlaydi. Masalan, o�simliklar o�zgaruvchan changlatuvchi populyatsiyalar bilan sinxronlash yoki quruqroq hududlarda suv manbalariga kirish uchun ildiz tizimlarini sozlash uchun gullash vaqtlarini o�zgartirishi mumkin.
O�zgaruvchan dunyoga javoban o�simliklar jamoasining o�zgarishi Yerning yashil aholisining ajoyib moslashuvchanligi va chidamliligidan dalolat beradi. O�zgaruvchan biomlardan va fenotipik plastika evolyutsion javoblar va kooperativ moslashuvlarga qadar o�simliklar antropotsen muammolarini qondirish uchun o�z jamoalarini faol ravishda qayta tiklamoqda. Sayyoramizning boshqaruvchilari sifatida ushbu o�zgarishlarning muhimligini tan olish, tabiatni muhofaza qilish bo�yicha sa'y-harakatlarni qo�llab-quvvatlash va butun hayot bog�liq bo�lgan o�simliklar jamoasining doimiy hayotiyligini ta�minlaydigan barqaror kelajak sari harakat qilish bizning vazifamizdir.
O?simliklar jamoasi, yillar davomida o?zgarishi va evolyutsiyasi bilan ajralib boradigan bir taxtasi bo?lgan dunyoning eng katta taksonomik guruhi hisoblanadi. Uning o?zgarishi, o?simliklar tarixidagi geologik, iqlimiy, biologik va boshqa o?zgarishlar bilan bog?liq bo?lgan o?zgarishlarga asoslanadi. Evolyutsionar jarayonlar o?simliklarda turli xil darajada o?zgarishlarga olib kelgan bo?lsa ham, bu o?zgarishlarning yirik evolyutsionar tashkil topgan o?simlik gruppalari uchun juda tezroq va katta o?zgarishlarni anglatishi mumkin emas. Bu sababli, o?simliklar jamoasidagi o?zgarishlar katta vaqt davomida sodir bo?lgan qattiq ish va boshqaruv bilan bog?liq hisoblanadi. Bir nechta asosiy o?zgarishlar esa o?simliklar tarixida amalga oshirilgan. Misol uchun, o?simliklar jahonning turli hududlarida asosan ijodiyoti, mamlakat yuzasidagi iqlimning o?zgarishi, o?zaro aloqalar va mamlakat yuzasidagi o?zgarishlar kabi sabablar bilan kengayib kelgan.
O�simliklar jamoalari doimiy tuzilmalar emas, balki vaqt o�tishi bilan doimiy ravishda o�zgarib turadi. Bundan tashqari, o�zgarishlar turli darajalarda sodir bo�ladi:
- individual o�simliklar darajasi,
- senopopulyatsiya darajasi.
- fitotsenotik daraja.
Shunday qilib, o?simliklar darajasida o�zgaruvchanlik o�simliklar xajmining o�zgarishi, ularning fenologik rivojlanishida namoyon bo�ladi. Koenopopulyatsiya darajasida yosh spektri, mo�l-ko�llik, proektsion qoplama, fitomassa va koenopopulyatsiyaning boshqa belgilari o�zgaradi. Jamoa ichida vaqt o�tishi bilan turlarning tarkibi, turlar o�rtasidagi miqdoriy munosabatlar, tuzilishi, turlar orasidagi funktsional aloqalar va boshqalar o�zgaradi.
O�simliklar jamoalaridagi o�zgarishlarning sabablari xilma-xil bo�lishi mumkin. Ular o�simliklarning o�zlari (endogenez) ta�siri ostida yoki fitotsenozga tashqi omillar ta�siri ostida sodir bo�lishi mumkin: ekotopning o�zgarishi, organizm-konsortlar ta�siri, inson (ekzogenez). Qoida tariqasida, o�simlik jamoalarining dinamikasi endogenez va ekzogenez bilan birgalikda belgilanadi, ammo ularning hissasi o�ziga xos sharoitlarga qarab farq qilishi mumkin: biri yoki boshqasi hal qiluvchi rol o�ynaydi.
O�simliklar jamoalarining o�zgarishiga olib keladigan omillar ta�sirning ahamiyati, kuchi va davomiyligi bilan farq qilishi mumkin. Ularning ozgina yoki qisqa muddatli ta�siri bilan fitotsenoz ba�zi chegaralarda o�zgarishi mumkin, shu bilan birga uning xususiyatlarini saqlab qoladi va boshqa fitotsenozga o�tmaydi. Bunday holda, fitotsenozning vaqt o�tishi bilan o�zgaruvchanligi haqida gap boradi. Bunday o�zgarishlar yuz beradigan vaqt shkalasi farq qilishi mumkin: kun, oylar, fasllar, yillar. Xuddi shu holatda, agar omilning fitotsenozga ta�sir qilish kuchi ma�lum chegara darajasidan oshsa, fitotsenoz o�ziga xos xususiyatlarini yo�qotadi va tarkibi, tuzilishi va funktsional aloqalari bilan ajralib turadigan boshqa fitotsenozga o�tadi. Bunday holda, ular o�simliklarning ketma-ketligi haqida gapirishadi.
Fitotsenoz (fito va senoz), o?simliklar jamoasi � nisbatan bir xil sharoitda bir-biriga moslashib, jamoa bo?lib yashaydigan o?simliklar majmui. Har bir Fitotsenoz o?ziga xos tarkib va tuzilmaga ega. Flagi o?simliklar hayvonlar va tashqi muhit bilan o?zaro bevosita bog?langan. Ba?zi Fitotsenozlar inson ta?sirida yoki uning bevosita ishtirokida mavjud bo?ladi. Fitotsenozni tashkil qiluvchi o?simliklar o?z hayot faoliyatida muhitga katta ta?sir ko?rsatadi va uni o?zgartira oladi. Har xil o?simlik guruxlarining Fitotsenozdagi roli bir xil emas.
O?simliklar tashqi muhitdan o?zi uchun zarur bo?lgan moddalarni o?zlashtiradi (q. Assimilyatsiya), tashqi muhitga esa moddalar almashinuvi mahsulotlarini chiqaradi (q. Dissimilyatsiya), Fitotsenoz tuprog?i va uning sirtida o?simlik qoldiqlari chirib, tuproq tarkibini o?zgartiradi; o?simliklar va transpiratsiya ta?sirida o?ziga xos fitoiqlim hosil qiladi. Fitotsenoz biotsenoz va biogeotsenoznint eng faol qismi hisoblanib, quyosh nuri energiyasi va atmosferadagi azotni o?zlashtiradi; hayvonlar bilan birgalikda energiya o?zgarishi va moddalarning aylanish jarayonlarida qatnashadi. Fitotsenoz organik moddalarning asosiy yaratuvchisi bo?lib, geteroshrof organizmlar, shu jumladan, inson uchun oziq moddalar va energiya manbai hisoblanadi.
XULOSA.
O?simliklar jamoasining o?zgarishlari orasida o?zgaradigan o?simliklar turlari soni, o?simliklarning tabiiy turli va g?ishtlari, o?simliklarning tartiblanishi va taqsimlanishi kabi asosiy o?zgarishlar kiritiladi. Bu o?zgarishlar, o?simliklarning iste�mol qilingan taksonomik tizimlari va ob�ektlari bo?yicha ham o?zgarishlar oqibatida sodir bo?lishi mumkin. Barcha bu o?zgarishlar va ulardagi munosabatlar o?simliklar fanining o?zining o?ziga xos sohasidir va bu sohada so?nggi yillarda ham ilmiy tadqiqot va kengaytirilgan hisoblanmoqda. O?simliklar jamoasining kengayishini va o?zgarishlarini tushunish uchun o?simliklar fanining ilmiy tadqiqotlariga qiziqish bildirishingiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO?YXATI:
1. Alekseenko V. A. Bir qator ekologik muammolarni hal qilish uchun geobotanik tadqiqotlar foydali qazilmalar konlarining vazifalari va qidiruvlari: darslik / Davlat
Naumova, L. G. fitotsenologiyaga kirish: darslik / L. G. Naumova. Ufa: M. Akmulla nomidagi BGPU, 2017. � 125 p. - matn: elektron / / Lan: elektron- kutubxona tizimi.
2. https://e.lanbook.com/book/99951
3. Fitotsenologiya asoslari: darslik / tuzuvchi A. P. Polyushkin. Irkutsk: Irkutsk GAU, 2010 yil. � 166 p. - matn: elektron / / Lan: elektron- kutubxona tizimi.
4. https://e.lanbook.com/book/143207
5. O�.Pratov, L.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X.Axunov, k.Ibodov, V.Mahmudov. Botanika (morfologiya, anatomiya, sistematika, geobotanika). Ta�lim nashriyoti Toshkent-2010.
6. S. M. Mustafayev Botanika (anatomiya, morfologiya, sistematika). Toshkent ??O?zbekiston?? 2002.
7. B.S.Islomov, M.A.Hasanov Botanika (darslik). Samarqand 2020.
8. O�. Pratov, A.S. To�xtayev, F.O�. Azimova. Botanika Toshkent - 2005.
9. I.Xamdamov., I.Shukrullayev.,Y. Tarasova. va boshqalar. Botanika asoslari.T., "Mehnat'', 1990-yil.
10. Lavrenova G. V., Lavrenov V. K. Dorivor o�simliklar entsiklopediyasi. 2-jild. - Donetsk: Donechchina, 1997. 422.
11. Tursunboeva Gulbahor Sultanovna, Komilova Shoira Rafiqovna. Botanika asoslari (o�quv qo�llanma). Toshkent 2009.
