CC BY
22INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
O'QUVCHILAR NUTQIDA LEKSIK VA USLUBIY SINONIMLARNI FAOLLASHTIRISH UCHUN MASHQLAR BILAN ISHLASH KO'NIKMASINI HOSIL
QILISH
Rustamova Davlatxon Toyirjon qizi
Farg'ona davlat universiteti o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11058743
Annotatsiya. Ushbu maqolada o'quvchilar nutqida leksik va stilistik sinonimlarni faollashtirish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarni moslashtirilgan mashqlar orqali rivojlantirish o'rganiladi. Tilning asosiy jihati bo'lgan sinonimiya, mohirlik bilan foydalanilganda muloqotda boylik va aniqlikni ta'minlaydi. Biroq, sinonimlarni tanib olish har tomonlama lingvistik kompetentsiyani rivojlantirish uchun yetarli emas. Ushbu tadqiqot o'quvchilarni sinonimlar bilan tanishtiribgina qolmay, balki ularni nutq kontekstida maqsadli va samarali ishlatish uchun epchillikni rivojlantiruvchi pedagogik asosni taklif qiladi.
Kalit so'zlar: sinonimik faollashtirish, leksik sinonimlar, uslubiy sinonimlar, tilni bilish, pedagogik yondashuv, til ta'limi, kognitiv jarayonlar, lingvistik kompetensiya.
Abstract. This article examines the development of skills necessary for the activation of lexical and stylistic synonyms in students' speech through adapted exercises. Synonymy, a key aspect of language, provides richness and clarity in communication when used skillfully. However, recognizing synonyms is not enough to develop comprehensive linguistic competence. This study offers a pedagogical framework that not only introduces students to synonyms, but also develops the skills to use them purposefully and effectively in discourse contexts.
Keywords: synonymous activation, lexical synonyms, stylistic synonyms, language knowledge, pedagogical approach, language education, cognitive processes, linguistic competence.
Аннотация. В данной статье рассматривается развитие умений, необходимых для активизации лексических и стилистических синонимов в речи учащихся посредством адаптированных упражнений. Синонимия, ключевой аспект языка, при умелом использовании обеспечивает богатство и ясность общения. Однако распознавания синонимов недостаточно для развития комплексной языковой компетенции. Это исследование предлагает педагогическую основу, которая не только знакомит студентов с синонимами, но и развивает навыки их целенаправленного и эффективного использования в контекстах дискурса.
Ключевые слова: синонимическая активация, лексические синонимы, стилистические синонимы, знание языка, педагогический подход, языковое образование, когнитивные процессы, языковая компетентность.
Kirish. Tilni o'zlashtirish va bilish sohasida so'z boyligini o'stirish samarali muloqot uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Xususan, sinonimlardan foydalanish qobiliyati nafaqat lingvistik ifodani boyitibgina qolmay, balki nutqni jilo va teranlik bilan singdiradi. Biroq, sinonimlarni yakka holda tanib olish o'quvchilar uchun zarur bo'lgan keng qamrovli lingvistik kompetentsiyaga to'g'ri kelmaydi. Demak, nutq kontekstida leksik va stilistik o'zgarishlar orqali manevr qilish bo'yicha amaliy ko'nikmalarni rivojlantirish imperativi paydo bo'ladi. Bu nafaqat o'quvchilarni sinonimlar bilan tanishtiradigan, balki ularni maqsadli va samarali ishlatish uchun epchillikni singdiradigan ta'lim tizimini talab qiladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
Sinonimiyaning nazariy asoslarini o'rganish, sinonimlarning faollashuvini oshirish uchun mo'ljallangan turli xil mashqlarni o'rganish va bunday pedagogik ta'sirlarning samaradorligini baholash orqali ushbu maqola til ta'limi bo'yicha samarali nutqqa hissa qo'shishga intiladi.
Bizning so'rovimizda asosiy narsa lug'atni o'zlashtirish eslab qolishdan ham ustun ekanligini aniqlashdir; u faol ishtirok etish va amaliyotda qo'llashni talab qiladi. Nazariy tushunchalar va amaliy mashg'ulotlarning strategik uyg'unligi orqali o'qituvchilar o'quvchilarga tilning boy gobelenini ishonch va nafislik bilan o'rganishga imkon beradi. Bundan tashqari, leksik, uslubiy sinonimlarni ham ta'kidlaydigan mashqlarni birlashtirish orqali biz o'quvchilarni nutqini turli registrlar va kommunikativ kontekstlarga moslashtirish uchun ko'p qirrali uslub qo'llashni maqsad qilganmiz.
Asosiy qism. Birinchi bosqich - izlanuvchi-ta'kidlovchi (tashxis va bashorat qilish) bosqichida pedagogik tajriba-sinov ishlarini o'tkazishga tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Olib borilayotgan ilmiy tadqiqotning o'rganish obyektiga boshlang'ich sinf o'quvchilari nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirishning o'quv-uslubiy ta'minotini yaratishga doir huquqiy-meyoriy manbalar, pedagogik va metodik adabiyotlar, darsliklar va ommaviy axborot vositalari orqali yoritiladigan matbuot materiallari o'rganilib tahlil qilindi.
O'quvchilar nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirish bo'yicha o'quv jarayonini tashkil etish va o'tkazishning mavjud holati, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar mazmuni hamda yo'nalishlari tahlil qilindi. Tadqiqot ishi doirasida ma'nodosh so'zlarni nutqda faollashtirishni rivojlantirish bo'yicha amaldagi metodik tizimdan foydalanish holatidan kelib chiqib o'quv jarayonini tashkil etish va o'tkazish ilmiy-metodik-tashkiliy muammo ekanligi ko'rsatildi. Shuningdek, ushbu bosqichda qonunlar, qarorlar, farmoyishlar, davlat ta'lim standarti, o'quv peja, o'quv dasturlari va h.k) bilan tanishib chiqildi. Tajriba-sinov ishlari borasida muammolar aniqlandi. O'quvchilar nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirish bo'yicha tajriba-sinov o'tkazish va o'quv jarayonini tashkil etishning ilmiy-metodik ahamiyati ko'rsatildi.
Izlanuvchi-ta'kidlovchi tajriba-sinov ishlari jarayonida quyidagi ilmiy farazlar tekshirib ko'rildi, ya'ni:
- boshlang'ich sinf ona tili darslarida "Ma'nodosh so'zlarning elektron o'quv lug'ati" dan foydalanish asosida o'quvchilarning ma'nodosh so'zlarni o'zlashtirishi;
- ona tili darslarida boshlang'ich sinf o'quvchilari nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirish jarayoni maxsus o'rganilib, unda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda maxsus ishlab chiqilgan dars ishlanmalaridan foydalanish;
- ta'lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlar natijalari asosida elektron o'quv lug'atlarni takomillashtirishning o'quvchilar nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirishdagi axamiyati va bu jarayonda elektron o'quv lug'atlarning didaktik imkoniyatlarini anglagan holda metodik jihatdan to'g'ri tatbiq etish;
- ona tili darslarida o'quvchilar nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirishning mazmuni va takomillashtirilgan metodikasini boshlang'ich sinf ona tili darslari jarayonida qo'llash kabilar.
O'quvchilar nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirishning rivojlanganlik darajasini aniqlash uchun nazorat guruhlariga kompetensiyaviy yondashuv asosida ishlab chiqilgan topshiriqlarning bajarish natijalari, nazorat guruhlaridan odatdagidek o'tkaziladigan nazorat ishlar natijalari bilan solishtirildi va natijalar asosan bir-biriga mos keldi.
Nazorat va tajriba guruhlarini shakllantirishda parallel sinflar tasodifiy usulda tanlab olindi. Boshlang'ich sinf o'quvchilaridan tajriba-sinov ishlariga jalb etiluvchi respondentlar tanlandi va ular tasodifiy tanlov yo'li bilan tajriba hamda nazorat guruhlariga biriktirildi. Bunda tanlab olingan
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
ta'lim muassasalaridan tajriba - sinov ishlarida boshlang'ich sinflarning 1-4 sinf o'quvchilari qatnashdi. Tajriba-sinov ishlariga umumiy o'rta ta'lim maktablarining boshlang'ich sinf o'quvchilaridan jami dastlab 262 nafar, yakunlovchi bosqichdagi tajriba - sinov ishlarida 263 respondent - o'quvchilar jalb etildi.
Birinchi-izlanuvchi-ta'kidlovchi bosqichda boshlang'ich sinf o'quvchilari nutqida ma'nodosh so'zlarni faollashtirishni takomillashtirishga doir psixologik-pedagogik, metodik adabiyotlar o'rganilib tahlil qilindi. An'anaviy va innovatsion ta'lim (elektron o'quv lug'atlari bilan ishlash) jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilariga ma'nodosh so'zlarni o'rgatish va ularning nutqida ma'nodosh so'zlardan faol qo'llash malakasini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari belgilab olindi.
Tajribaning 1-bosqichida o'quvchilar ma'nodosh so'zlarning ta'rifi va ma'nodosh so'zlar qatori va ular ifodalagan ma'nolarni tahlil qilish uchun topshiriqlar bilan tanishadilar. Bu bosqichda qo'llanilgan mashqlar matndagi ma'nodosh so'zlarni aniqlash, ma'nodosh so'zlar qatorini shakllantirishga qaratilgan edi. Ushbu bosqichda oxirida quyidagi vazifalarni o'z ichiga olgan test sinovi o'tkazildi.
- boshlang'ich sinf o'quvchilarining ma'nodosh so'zlar sohasidagi bilim darajasini aniqlash;
- boshlang'ich sinf o'quvchilarining nutqda ma'nodosh so'zlardan foydalanish qobilyatini tekshirish;
- ma'nodosh so'zlardan qatorini belgilash va ulardan foydalanishda yo'l qo'yiladigan xatolarni aniqlash.
1-4 sinf o'quvchilari ilmiy jihatdan qulay, tizimli va didaktik tamoyillarga asoslangan topshiriqlarni bajarishi lozim edi. Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darsliklarida berilgan ma'nodosh so'zlarga doir ma'lumotlar va ma'nodosh so'zlar ishtirokidagi matnlardan kelib chiqib, har bir topshiriqqa nutqning o'ta muhim qismlari (ot, sifat, fe'l) bilan bog'liq sinonim so'zlar kiritilgan.
Matndagi ma'nodosh so'zlarni toping.
1-topshiriq.
Kun chiqqaniga ancha bo'lgan bo'lsa ham, uxlab yotgan qizaloq onasining ovozini eshitib dik etib o'rnidan turdi. Onasi bergan hadyani ko'rgandan keyin Saida quvonchdan sakray boshladi. Uning quvonchi olamga sig'mas edi.
1. quvonch, ovoz.
2. qizaloq, Saida.
3. kun, hadya, olam.
2-topshiriq. Ma'nodosh so'zlar qatorini davom ettiring.
1. O'rtoq
2. Surat
3. Osmon.
3-topshiriq. Berilgan so'zlarning har biri uchun ma'nodosh so'zlar qatorini yozing.
Ahil, dunyo, o'rtoq, vatan, ovoz.
O'tkazilgan tajribalardan ma'lum bo'lishicha, an'anaviy tarzda ma'nodosh so'zlar haqida ma'lumotlar olgan sinf o'quvchilarining aksariyati berilgan ma'lumotlarni o'zlashtirish va topshiriqlarni xatosiz bajarishni uddalay olmadilar. O'quvchilarning aksariyati topshiriqni bajarish davomida ma'nodosh so'zlar qatorini davom ettira olmaganligi sababli topshiriqlarni to'liq bajara olmadi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga ma'nodosh so'zlarni innovatsion usulda, ya'ni elektron o'quv lug'ati yordamida o'rgatilgandan so'ng o'quvchilar xotirasida ma'nodosh so'zlar deyarli to'liq saqlanib, deyarli barcha o'quvchilar berilgan topshiriqni juda tez va xatosiz bajardilar. Elektron o'quv lug'atlarida rasm va topshiriqlar bilan berilgan ma'nodosh so'zlar qatori qatorlarga mos tarzda rasmlar bilan birga berilganligi sababli ma'lumot tarzida olingan berilgan ma'nodosh so'zlarni esda saqlab qolish va ularni tanlashdan ko'ra osonroqdir. Ma'nodosh so'zlarni o'rgatish uchun taqdim etilayotgan elektron o'quv lug'atlari o'quvchilarga ma'nodosh so'zlar qatori va ularning semantikasini yaxshiroq tushunishlari va eng asosiysi sinonimik qator tushunchasiga ega bo'lishlari uchun muhim manba bo'lib xizmat qiladi.
Xulosa. Boshlang'ich sinf o'quvchilariga ma'nodosh so'zlarni innovatsion usulda, ya'ni elektron o'quv lug'ati yordamida o'rgatilgandan so'ng o'quvchilar xotirasida ma'nodosh so'zlar deyarli to'liq saqlanib, deyarli barcha o'quvchilar berilgan topshiriqni juda tez va xatosiz bajardilar. Elektron o'quv lug'atlarida rasm va topshiriqlar bilan berilgan ma'nodosh so'zlar qatori qatorlarga mos tarzda rasmlar bilan birga berilganligi sababli ma'lumot tarzida olingan berilgan ma'nodosh so'zlarni esda saqlab qolish va ularni tanlashdan ko'ra osonroqdir. Ma'nodosh so'zlarni o'rgatish uchun taqdim etilayotgan elektron o'quv lug'atlari o'quvchilarga ma'nodosh so'zlar qatori va ularning semantikasini yaxshiroq tushunishlari va eng asosiysi sinonimik qator tushunchasiga ega bo'lishlari uchun muhim manba bo'lib xizmat qiladi.
REFERENCES
1. Cruse, D. A. (1986). Leksik semantika. Kembrij universiteti matbuoti.
2. Halliday, M. A. K. (1978). Til ijtimoiy semiotik sifatida: til va ma'noning ijtimoiy talqini. Edvard Arnold.
3. Lyons, J. (1977). Semantika (1-jild). Kembrij universiteti matbuoti.
4. MacLeod, C. M. (2005). Idrokda inhibisyon tushunchasi. D. S. Gorfein va C. M. MakLeodda (Tahrirlar), Kognitivlikni inhibe qilish (3-23-betlar). Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi.
5. Oxunjonova O., Ta'lim bosqichlarida sinonimlar mavzusini o'qitish metodikasi. , ped. f. n. dissertasiya, -T.: 2009.
6. Jumanazarova G, Boltayeva B, Kulboyeva D. Boshlang'ich sinflarda iboralarni o'rganish metodikasi. -Toshkent: Turon zamin ziyo nashri, 2017-15 b.
