CC BY
14O'QUV JARAYONIDA KAR - SOQOV TALABALARNI PSIXOLOGIK QO'LLAB -
QUVVATLASH
1Soatova Shoxista Abdumusayevna, 2Shohsanamxon Azizbek qizi Mansurova
1Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti, Ta'lim Menejmenti kafedrasi
o'qituvchisi
2Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti, Ta'lim Menejment kafedrasi, 3-
bosqich talabasi 1 soatova78@inbox.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.1080223 7
Annotasiya. Mazkur maqolada ta'lim jarayonida kar - soqov talabalar bilan ishlash, ularnipsixologik qo'llab - quvvatlash to'g'risidagi ma'lumotlar bayon qilingan.
Kalit so'zlar: surdopsixologiya, moslashuv, psixodianostika aqliy rivojlanishi, o'zligini anglashi, qobiliyatlarini namoyon etish, shaxsni rivojlantirish, o'zini - o'zi rivojlantirish.
Аннотация. В данной статье представлена информация о работе с глухонемыми учащимися и их психологическом сопровождении в учебном процессе.
Ключевые слова: психология глухих, адаптация, психодиагностика, психическое развитие, самосознание, проявление способностей, развитие личности, саморазвитие.
Abstract. This article provides information about working with deaf-mute students and their psychological support in the educational process.
Keywords: psychology of the deaf, adaptation, psychodiagnostics, mental development, self-awareness, manifestation of abilities, personality development, self-development.
Hozirgi vaqtda eshitish qobiliyati cheklangan shaxslarning kasbiy ta'limida sezilarli o'zgarishlar kuzatilmoqda. Ular mavjud kasblar va mutaxassisliklar ro'yxatini kengaytirishga, ushbu toifadagi talabalarning kasb-hunar ta'limi darajasini oshirishga va sifatini yaxshilashga qaratilgan.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni ma'naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta'lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish chora-tadbirlari to'g'risida" 2018-yil 14-avgustdagi PQ-3907-son qarorida ham shu masalaga e'tibor qaratilgan.
Qarorda ta'lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini samarali va sifatli tashkil etish, shu jumladan, ish faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo'llash orqali o'quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirish ishlari samaradorligini oshirish, o'quvchilarning qobiliyati, layoqati, qiziqishlari hamda kasb-hunarga moyilliklari asosida to'g'ri kasb-hunar tanlashlariga ko'maklashish, turli yosh davrlarida o'quvchilarning shaxsiy, aqliy va ijtimoiy rivojlanishini psixologik jihatdan kuzatib borish, ta'lim-tarbiyadagi psixologik nuqsonlarni aniqlash, ularning aqliy taraqqiyotida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan har qanday salbiy og'ishlarning oldini olish, o'quvchilar ta'lim muassasasining ijtimoiy muhitiga moslasha olmasligi holatlarini korreksiyalash, ularni ijtimoiy reabilitatsiya qilish bo'yicha tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish, pedagogik jamoalarda sog'lom psixologik muhitni yaratish va qo'llab-quvvatlash, jamoa a'zolarining hissiy-emotsional holatlari, shaxslararo munosabatlar va ziddiyatli xatti-harakatlarni korreksiyalash, ularning psixologik madaniyatini yuksaltirish, iste'dodli va iqtidorli o'quvchilarni aniqlash, ularning individual-psixologik, fiziologik xususiyatlari va qiziqishlarini o'rganish, qobiliyatlarini namoyon etishlari va rivojlantirishlari uchun shart-sharoitlar yaratish, yoshlar tarbiyasiga xavf solayotgan "ommaviy madaniyat"ning kirib kelishi
holatlarining oldini olishga qaratilgan tadbirlarni o'tkazish, pedagog xodimlar, o'quvchilar hamda ota-onalarning psixologik-pedagogik bilimlarini oshirishga ko'maklashish, pedagog xodimlar, ota-onalar va jamoat tashkilotlarining samarali hamkorligini ta'minlash masalalari ilgari surildi.
Surdopsixologiya (lotincha: surdus-kar) — eshitish qobiliyati cheklangan bolalar va kattalarning aqliy rivojlanish qonuniyatlarini o'rganadigan, shuningdek, maxsus ta'lim va tarbiya sharoitida eshitish qobiliyatini tuzatish imkoniyatlarini o'rganadigan maxsus psixologiya bo'limi.
Surdopsixologiyaning vazifalari:
• Eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan odamlarning aqliy rivojlanishining umumiy va o'ziga xos qonuniyatlarini, eshitish qobiliyati yaxshi bo'lgan odamlarga nisbatan farqini aniqlash;
• Eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan odamlarning kognitiv faoliyatining ayrim turlari rivojlanish xususiyatlarini o'rganish;
• Eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan odamlar shaxsiyatining rivojlanish qonuniyatlarini o'rganish;
• Eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan bolalarning aqliy rivojlanishidagi buzilishlarni aniqlash va psixologik tuzatish usullarini ishlab chiqish;
• Eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan odamlarga pedagogik ta'sir ko'rsatishning eng samarali usullarini psixologik asoslash, eshitish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan odamlarni jamiyatga integratsiyalashuvining psixologik muammolarini, xususan, integratsiyalashgan ta'lim muammolarini o'rganish.
Surdopsixologiya umumiy psixologiya metodlaridan foylangan holda ularni o'z ehtiyojlariga mos ravishda o'zgartiradi. Metodlarga quyidagilar kiradi: kuzatish, psixologik eksperiment, faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish, test, suhbat, so'rovnoma.
Eshitish qobiliyatiga ega nogironlar uchun to'liq kasbiy ta'lim faqat maxsus ta'lim ehtiyojlarini, kar va eshitish qobiliyati past odamlarning kommunikativ va kognitiv faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan sharoitlarni yaratishda mumkin, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi: bilimlardagi bo'shliqlar; barcha kognitiv faoliyatning rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan nutqni rivojlantirishning yetishmasligi; idrok, fikrlash va xotiraning o'ziga xosligining sababidir; tahlil qilish va cheklangan va kechiktirilgan idrok; shaxsni rivojlantirishdagi kamchiliklar (past muloqot, pessimizm, xudbinlik ,o'z-o'zini hurmat qilish bilan bog'liq muammolar, o'ziga ishonchsizlik, axborotni yetishning past tezligi va ortiqcha yuk tufayli charchoqning kuchayishi vizual analizator.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, zamonaviy dunyoda kasbiy ta'lim tizimi, o'qituvchilar bilan mashg'ulotlar o'tkazish usullari, o'quv materiallarining mazmuni, texnik maktablarda texnik vositalar bilan ta'minlash eshitish qobiliyati cheklangan talabalarning maxsus ta'lim ehtiyojlari uchun mo'ljallanmagan. Bundan tashqari, nogironning mutaxassislik va kasbni egallashga tayyor emasligi bilan bog'liq muammolar mavjud: zarur motivatsiyaning yo'qligi, mavjud kasblar va mutaxassisliklar dunyosi to'g'risida bilim, shaxsiy yetuklik, ta'limga rasmiy munosabat, o'qitish uchun zarur bo'lgan o'quv ko'nikmalarining yetarli darajada shakllanmaganligi, umumiy ta'lim fanlari bo'yicha kechikish, kursdoshlar jamoasida yetarli darajada o'zaro aloqada bo'lmaslik.
Bunday muammolar oliy o'quv yurtlarida ta'lim olishda talabalarni psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlashni tashkil etishga alohida e'tibor berishni talab qiladi. Talabalar, ularning ota-onalari va pedagogik xodimlar bilan har tomonlama ishlash zarur. Shu bilan birga, eshitish qobiliyati past bo'lgan talabani psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlash ustuvor yo'nalish bo'ladi.
Psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlash ularning har bir bosqichida o'ziga xos vazifalar va amalga oshirish shakllariga ega: kasbiy yo'nalish va kasbiy tayyorgarlikka tayyorgarlik, kasbiy tayyorgarlikning o'zi (shu jumladan moslashish davri).
Hozirgi kunda bizning oliy o'quv yurtlarimizda kar - soqov talabalar o'qishmaydi. Chunki bizning oliy o'quv yurtlarimizda ularni o'qitish uchun ularga moslashtirilgan o'quv qo'llanmalar mavjud emas. Bizning oliy o'quv yurtlarimizda kamdan - kam hollarda kar - soqov talabalar o'qishadi. Chunki kar - soqov insonlarning sog'lom insonlarga nisbatan bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishlari sustdir. Kar - soqov talabalar bilan alohida shug'illanish yoki shunga o'xshash talabalar bilan birgalikda bir jamoa shaklida dars o'tish lozimdir. Ular uchun alohida o'qitish metodikasini tashkil qilish zarur. Agar kar - soqov talabalar sog'lom talabalar bilan bir guruhda dars olishsa, ular sog'lom talabalardan ortda qolib ketishlari mumkin.
Kar-soqov va eshitish qobiliyati zaif talabaning shaxslararo munosabatlarini sozlashda o'qituvchilar va psixologlar nafaqat eshitish qobiliyatini yo'qotish darajasini, balki bolalarning individual psixologik xususiyatlarini ham hisobga olishlari kerak: xarakter, ish va o'qishga munosabat, boshqa odamning his-tuyg'ularini tushunish qobiliyati, sezgirlik, diqqatlilik, shuningdek, o'quvchining "do'st", "o'rtoq", "kursdosh", "xodim" kabi asosiy aloqa shartlarini tushunishi va boshqalar.
O'quv sharoitlariga moslashish har qanday talaba uchun muhim bosqichdir. Moslashuv -bu dinamik jarayon bo'lib, uning davomida talaba yangi ta'lim muhitiga, yangi qilinadi. Moslashuvning asosiy vazifasi tengdoshlar jamoasida shaxslararo aloqalarni o'rnatishdir. Talaba yana g'alaba qozonishi va guruhdagi mavqeini himoya qilishi kerak. Maqomdan norozilik tashvish, o'ziga ishonchsizlik holatiga olib kelishi mumkin.
Eshitish qobiliyati past bo'lgan talabaning moslashuvi jismoniy nuqsonlar va surunkali somatik kasalliklar, shuningdek, yangi faoliyat va ijtimoiy munosabatlarni o'zlashtirishdagi muvaffaqiyatsizliklar tufayli juda qiyin bo'lishi mumkin (ko'pincha eshitish qobiliyati og'ir bo'lgan talabalar faqat o'zaro ta'sirlashadi).
Kasbiy ta'limga moslashish bosqichida kar va eshitish qobiliyati past talabalar duch keladigan ikki xil qiyinchiliklar mavjud:
- o'quv faoliyatini tashkil etish bilan bog'liq (jadval, darslarga qatnashish, yangi ta'lim muassasasiga yo'naltirish va boshqalar).;
- o'quv faoliyatining mazmuni bilan bog'liq (sinfda material berish, mustaqil o'quv faoliyatini tashkil etish, axborot manbalariga kirish).
Ushbu bosqichda psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlash maxsus ta'lim ehtiyojlarini aniqlash, nogiron talabalarga yuzaga keladigan muammolar bo'yicha maslahat berishdan iborat. Muhim yo'nalishlardan biri o'qituvchilarga inklyuziv ta'lim bo'yicha maslahat berish, shuningdek nogironligi bo'lgan talabalarga mutaxassislar berishdir.
Bundan tashqari, eshitish qobiliyati cheklangan talabalarni barcha moslashish tadbirlariga faol jalb qilish zarur. Afsuski, tajribashuni ko'rsatadiki, eshitish qobiliyati og'ir bo'lgan talabalar kamdan-kam hollarda turli, ularda faqat rasmiy ravishda qatnashadilar. Ularning o'zini o'zi qadrlashi, muloqotchanligi va qobiliyatlarini ochib berishga yordam beradi. Shu sababli, yoshlarni ushbu faoliyatga jalb qilish ular uchun alohida ahamiyatga ega.
Kar va eshitish qobiliyati past talabalarning psixodiagnostikasi aqliy rivojlanish qonuniyatlarini o'rnatishga imkon beradi. O'qituvchi-psixologga ma'lum bir o'smirning murakkab bilim dunyosini, o'zini qanday idrok etishini, tengdoshlari va kattalar jamoasida qanday
munosabatda bo'lishini, rivojlanishda qanday qiyinchiliklar va buzilishlar borligini aniqlash vazifasi yuklatilgan.
O'qish davridagi asosiy muammolardan biri bu ishlash muammosidir. Uni hal qilish uchun psixodiagnostika yordamida olinishi mumkin bo'lgan muvaffaqiyatsizlik sabablarini bilish kerak. Nogironga o'z muammolarini tushunishga yordam berish va ta'lim faoliyatini shakllantirish bo'yicha tavsiyalar olish muhimdir. Fan o'qituvchilarining yelkasiga tushadigan qo'shimcha tayyorgarlik yordamida bilimlarning sifati va hajmini oshirish bir xil darajada muhimdir.
REFERENCES
1. Bogdanova, T. G. Surdopsixologiya / T. G. Bogdanova.- M.: Yurayt nashriyoti, 2019. 235 s.
2. A. I.Nazirov, D. M. Yulanova // Fan va ta'limning zamonaviy muammolari, 2016.- № 3. 98102 betlar
3. Bogdanova T. G., Antonova G. A. Kar o'rta maktab o'quvchilarining shaxslararo munosabatlarining xususiyatlari. // Eshitishda nuqsoni bo'lgan bolalarni o'rganish, o'qitish va tarbiyalashni faollashtirish yo'llari. M., 2019 yil.
4. Boskis R.M. - kar va eshitish qobiliyati zaif bolalar. M., 2020 yil.
5. Viitar E. A. Eshitish qobiliyati past odamlarda do'stlikni tushunishning o'ziga xos xususiyatlari. // Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning shaxsiyatini o'rganish. M., 2022 yil.
6. Gerasimenko Yu. A., Karpova G. A. Eshitish qobiliyati buzilgan talabalarning shaxslararo munosabatlari: diagnostika va tuzatish: Monografiya / Ural. 2021 yil.
7. Kolominskiy Ya.L. Kichik guruhlardagi munosabatlar psixologiyasi.- Mn.: Tetra Systems, 2022.
8. Tsukerman I.V. Karlik va muloqot muammosi. L., 2021 yil.
