CC BY
134INKLYUZIV TA'LIM JARAYONIDA OILA, JAMOATCHILIKNING O'RNI
Alimova Gulmira Kabuljanovna
O'zbekiston Respublikasi Ta'limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazi,
Ixtisoslashtirilgan pedagogika va inklyuziv ta'limni rivojlantirish bo'limi boshlig'i https://doi.org/10.5281/zenodo.10112912
Annotatsiya. Maqolada alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan o'quvchilarning jamiyatga samarali moslashuvi hamda to'laqonli uyg'unlashuvini ta'minlash, ota-ona yoki ularning o'rnini bosuvchi shaxslarning inklyuziv ta'limdagi o'rni masalalariga qaralgan.
Kalit so'zlar: Inklyuziv ta'lim, alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar, inklyuziv ta'lim sinfi, integratsiya, maxsus pedagog.
Abstract. The article considers the issues of effective adaptation and full integration of students with special educational needs into society, the role of parents or their substitutes in inclusive education.
Keywords: Inclusive education, children with special educational needs, inclusive education class, integration, special pedagogue.
Ta'limdagi inklyuziv jarayonlar fanlararo tadqiqot obyektlariga aylanmoqda. XX asrning 40-yillaridan boshlab chet elda amalga oshirilgan atama, uning mazmuni, amaliyotga bo'lgan qiziqishning kuchayishi mahalliy ilm-fan uchun tasodifiy emas va bu mamlakatda davom etayotgan harakatni davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va ta'lim sohasidagi islohotlarni, odamlar mentalitetidagi o'zgarishlarni va boshqalarni tushunishga o'rganishni anglatadi.
Inklyuziv ta'lim - bolalarning qobiliyatlari va holatidan qat'iy nazar, ularning barchasiga sifatli ta'lim taqdim etishdan iborat. Shu bilan birga, inklyuzivlik tamoyili imkoniyatlari cheklangan bolalar ijobiy-ruhiy ijtimoiy rivojlanishga ega bo'lishlari uchun, oilada yashashlari va o'z tengdoshlari bilan birga oddiy maktabda bilim olishlari lozimligini nazarda tutadi. Inklyuziv ta'lim tizimi maktabga qatnamaydigan nogironlar aravachasidagi bola yoki shunday xatarga uchrayotgan bolalar yaqin atrofda joylashgan har qanday maktabda ta'lim olishi, o'zlashtirishga qiynalayotgan bo'lsa, o'qish va yozishga o'rganishga uchun maxsus yordamga ega bo'lishi, darslarga qatnamay qo'ygan bolaga esa maktabga qaytish uchun tegishli yordam ko'rsatilishini kafolatlaydi.
Odatda inklyuziv ta'lim - bu alohida ehtiyojga ega bo'lgan bolalar uchun ta'lim olish imkoniyatini ta'minlaydigan hamma uchun ma'lumot mavjudligini nazarda tutadigan umumiy ta'limni rivojlantirish jarayonidir.
"Inklyuziv ta'lim" atamasi zamonaviyroq bo'lib, nafaqat ta'lim tizimida, balki insonning jamiyatdagi o'rnida ham yangicha ko'rinishni aks ettiradi. Inklyuziv imkoniyati cheklangan bolalarni o'qitish muammosini har bir bolani ehtiyojiga mos ravishda ta'lim maydonini, maktab muhitini moslashtirish orqali hal qilishni o'z ichiga oladi.
Amerika pedagogikasi inklyuziv ta'limni ommaviy maktabni rivojlanish muammolari bo'lgan oddiy bolalar va bolalarning birgalikdagi ta'lim vazifalari va ehtiyojlariga tubdan o'zgartirish deb qaraydi. Nemis tilida so'zlashadigan mamlakatlarda "inklyuziya" atamasi nisbatan kam qo'llaniladi. Ular "integratsiya", "hamkorlikda o'rganish", "inklyuziya" atamalaridan foydalanishda davom etmoqdalar. Amerika ta'lim modelini boshqaradigan mamlakatlar, shu jumladan Rossiyada "inklyuziya" atamasi tobora ko'proq qo'llanilmoqda.
Inklyuziv o'qitish va tarbiyalash uzoq muddatli strategiya bo'lib, u mahalliy ish maydoni sifatida emas, balki umuman barcha sohalar bo'yicha umumiy ta'lim tizimi faoliyatini tashkil etishda tizimli yondashish sifatida qaraladi.
Inklyuziv ta'lim jarayonida jamoatchilikning bir qismi bo'lgan psixologning faoliyati bola va uning ota-onasi hayotida katta ahamiyatga ega. Ota-onalar, hatto bolaning rivojlanishida biron-bir o'qish yoki tengdoshlari bilan muloqot qilishda muammolarni ko'rsalar ham, ko'pincha unga qanday yordam berishni bilmaydilar. Muammoni payqamaslik-bu imkoniyat emas, bu faqat bolaning axloqiy tushkunligini kuchaytiradi. Jamoada ham har xil muammolar bo'lishi mumkin. Agar o'qituvchilar jamoadagi muhitni qanday yaxshilashni bilmasa, unda inklyuziv ta'limning o'qituvchi-psixologi nafaqat o'quvchilarga, balki ularning ota-onalariga ham psixologik-pedagogik yordam ko'rsatishi shart.
Ta'limning inklyuziv shakli ta'lim jarayonining barcha subyektlariga tegishli: alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolalar va ularning ota-onalari, odatda rivojlanayotgan o'quvchilar va ularning oilalari, o'qituvchilar va ta'lim sohasidagi boshqa mutaxassislar, ma'muriyat hamda qo'shimcha ta'lim tuzilmalari. Shu sababli umumiy o'rta ta'lim muassasasi faoliyati nafaqat alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolani o'qitish va tarbiyalash uchun maxsus sharoitlarni yaratishga, balki o'qituvchilar o'rtasida ham, alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan o'quvchilar va ularning sog'lom tengdoshlari o'rtasida ham o'zaro tushunishni ta'minlashga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Inklyuziv ta'lim muhiti - bu alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolalarning ta'lim muammosini har bir bolaning ehtiyojlariga mos ravishda ta'lim maydonini moslashtirish, shu jumladan o'quv jarayonini isloh qilish, uslubiy moslashuvchanlik va o'zgaruvchanlik, qulay psixologik iqlim, barcha bolalar ehtiyojlarini istisnosiz qondiradigan va imkoni boricha ta'minlaydigan sinflarni qayta jihozlashni o'z ichiga oladi hamda bolalarning ta'lim jarayonidagi to'liq ishtirokidir.
Turli qobiliyatlarga ega bolalarning ta'lim ehtiyojlariga mos keladigan moslashuvchan va o'zgaruvchan, tashkiliy-uslubiy tizimni yaratish maktabgacha va maktab ta'limi tizimlarining uzluksizligi bilan ta'minlanadi.
Hamkorlik quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: kelajakdagi 1-sinf o'quvchisining maktabida pedagogik kengashlar va yig'ilishlarni, ota-onalar yig'ilishlarini, tarbiyaviy tadbirlarni, mashg'ulotlarni birgalikda o'tkazish.
Ushbu ta'lim tizimida bolalarni nuqsonlarini aniqlash ularni muolaja-reablitatsiya qilish, korreksion-pedagogik omillarni amalga oshirish bo'yicha tegishli mutaxassislar (maxsus resurs pedagoglar, psixologlar, tibbiyot xodimlari, ota-onalar va boshqalar) muntazam ravishda maktab pedagoglariga yordam berishlari kerak.
Ta'lim jarayoni ishtirokchilarini har tomonlama va ko'p bosqichli qo'llab-quvvatlash: o'qituvchi (rahbar, ma'muriyat), bolalarni o'qitish (defektolog, psixolog, ota-onalar) va bolalarni ijtimoiylashtirish (psixolog, ota-onalar, ko'ngillilar).
Ta'lim jarayonida ishtirokchilarni kuzatib borish quyidagi innovatsion texnologiyalar orqali amalga oshiriladi, ular birgalikda pedagogik jarayon ishtirokchilarini ko'p darajali qo'llab-quvvatlash xususiyatini amalga oshiradi.
Muntazam ta'lim jarayoni imkoniyati cheklangan bolaning shaxsiy xususiyatlariga ko'ra yakka tartibda korreksion metod va moslashtirilgan o'quv reja, dasturlar va boshqa omillardan foydalanib, atrofdagi jamoatchilik bilan birgalikda o'qitishning turli shakllarini tashkil qilish
hamda maxsus yordamchi apparatlar,(eshitish apparatlari, linza, lupa, nogironlar aravachasi) turli xil texnik vositalar va maxsus ko'rgazmali qurollarni qo'llash asosida amalga oshirishni nazarda tutadi. O'z navbatida maxsus ta'lim muassasalari pedagoglari joylarda umumta'lim o'quvchilari, ota-onalar, davlat va nodavlat jamoa tashkilotlari uchun maslahat bo'limlari va resurs markazlari bo'lib faoliyat ko'rsatish kerak.
Inklyuziv ta'lim maydonini barpo etish tamoyillari orasida, asosiysi, quyidagicha:
Inklyuziv ta'limga erta qo'shilish. Bu ijtimoiy o'zaro munosabat qobiliyatlarini dastlabki shakllanishini ta'minlaydi.
Tuzatish yordami. Rivojlanishida alohida ehtiyoji bor bola kompensatsiya qobiliyatiga ega, ularni "yoqish", ta'lim-tarbiya jarayonini qurishga ularga tayanish muhimdir. Bola qoida tariqasida tezda ijtimoiy muhitga moslashib boradi, ammo u qo'llab-quvvatlovchi makon va maxsus yordamni tashkil qilishni talab qiladi.
Ta'limning individual yondashuvi. Alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bola hamma uchun umumiy bo'lgan o'quv dasturini o'zlashtirishi mumkin, bu uning bolalar jamoasi hayotiga qo'shilishining muhim shartidir. Agar zarur bo'lsa bolaning xususiyatlari, nuqsoni chuqurligi va imkoniyatlariga qarab individual ta'lim ishlab chiqiladi.
Jamoa bilan ishlash. Mutaxassislar, o'qituvchilar, ota-onalar har bir bolaga nisbatan faoliyatning maqsad va vazifalarini birgalikda qurish, bolaning xususiyatlarini, uning imkoniyatlarini, ijtimoiy-pedagogik makonini rivojlantirish va rivojlanishda uning harakatlanish jarayonini birgalikda muhokama qilishni o'z ichiga olgan o'zaro aloqada ishlash kerak.
Ijtimoiylashishning ustuvorligi inklyuziya jarayoni va natijasi sifatida. Ishdagi asosiy maqsad, tarkibiy qism-bu bolaning ijtimoiy ko'nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy munosabatlar tajribasini o'zlashtirish. Bola har xil bolalar faoliyatida faol ishtirok etishni o'rganishi, o'zini ifoda etishdan qo'rqmasligi, o'z fikrini bildirishi va do'st topishi kerak. Shaxslararo munosabatlarni rivojlantirib, boshqa bolalarni boricha qabul qilishga o'rgatish.
Ta'sirchan ta'lim muhitining asosiy xususiyatlaridan biri bu uning xavfsizligi (jismoniy va psixologik). Psixologik jihatdan xavfsiz muhitni ishtirokchilarning aksariyati unga ijobiy munosabatda bo'lgan muhit deb hisoblashi mumkin. Alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolalari bor ota-onalarga konsultatsiyalar o'tish.
Ishtirokchilar maslahatchi va ota-onalarga bo'linadilar. Ota-onalar bolalarning rivojlanish xususiyatlari va ta'lim ehtiyojlarini bildiradilar, maslahatchilar bolalar ta'limining modelini tanlash bo'yicha tavsiyalar berishadilar. Ota-onalar tavsiyalar asosida bolalar bilan ijtimoiy faoliyatni tashkillashtirib borishadi.
Inklyuziv ta'lim jarayonida ish variantlari:
- shaxsni diagnostika qilish usullarini aniqlash;
- inklyuziv ta'lim muhiti diagnostikasi;
- guruh ichidagi munosabatlarni o'rganish diagnostikasi;
- inklyuziv guruhda ishlaydigan o'qituvchining kasbiy mahorati diagnostikasi;
- ota-onalarning malakasi diagnostikasi.
Pedagogik kuzatuv usullaridan bola shaxsini tashxislash usullaridan va guruh ichidagi munosabatlardan foydalanib, alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bola inklyuziv ta'limda rivojlanish xususiyatlarini aniqlash lozim.
Tashxis natijalari asosida xabarlar tayyorlanib, bolalarning yutuqlari va qiyinchiliklarini yoritib berish usullarini taklif qilish kerak. Alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolalarning inklyuziv
sharoitida ta'lim olishiga hamroh bo'lgan ota-onalarning qiyinchiliklarini aniqlash, ota-onalarni qo'llab-quvvatlash usullarini aniqlab to'g'ri tavsiyalar berib borish lozim.
Alohida ta'limga ehtiyojlari bo'lgan bolaning oilasi bilan tarbiyaviy ish. Bolani birlashtirish jarayonida ota-onalarning rolini sifat jihatidan o'zgartirish: bolalar jamoasining hayotida bir guruh o'qituvchilar jamoasini kiritish, farzandi to'g'risida to'liqroq ma'lumot olish, individual ishlash dasturlarini tuzish bo'yicha qaror qabul qilishda ishtirok etish imkoniyatini qo'lga kiritish.
Maxsus yordamga muhtoj bolalarning ayrimlari doimiy ravishda tibbiy xizmatga muhtoj bo'ladi. Inklyuziv ta'lim muassasasi shifokor-pediatr har bir bolaning ruhiy asab holatini doimiy ravishda tekshirib boradi. Zarurat bo'lganda davolash muolajalarini tavsiya etadi, korreksion pedagogik ta'lim jarayonida bolalar sog'ligini nazorat qiladi, aqliy va jismoniy yuklamaning me'yorini belgilaydi, ota-onalarga bolaning somatik hamda ruhiy salomatligini saqlash yuzasidan tavsiyalar berib boradi.
Xulosa qilib aytganda, Inklyuziv ta'limning asosiy qismi-bolalarga bilim olish uchun do'stona munosabat va o'qishga imkon beruvchi muhitni yaratish lozim. Bolalar maktabga bexatar, qiyinchiliklarsiz yetib borish imkoniyatiga ega bo'lishlari lozim.
REFEREBCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida" 2019-yil 29-apreldagi PF-5712-son Farmoni.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" 2020-yil 13-oktabrdagi PQ-4860-son qarori.
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 12-oktabr "Alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim berishga oid normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to'g'risida"gi №-638-sonli Qarori.
4. "Inklyuziv ta'limning dolzarb masalalari: muammo va ularning yechimlari" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to'plami. "Lesson-Press" nashriyoti, Toshkent-2021.
