CC BY
37O'QITUVCHIDA ZAMONAVIY KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH YO'LLARI
B.Aminov M.Meliqo'ziyeva Qo'qon davlat pedagogika instituti
Annotatsiya: Hozirgi vaqtda milliy ta'lim tizimi modernizatsiya qilinmoqda va uni qayta tashkil etishning asosiy yo'nalishlari belgilanmoqda: ta'limning global raqobatbardoshligini ta'minlash, uning zamonaviy ijtimoiy va jahon tendentsiyalariga muvofiqligi, barkamol va ijtimoiy mas'uliyatli shaxsni tarbiyalash. Shu munosabat bilan o'qituvchining modeli yuqori darajadagi mas'uliyat, kompetensiya, muloqot moslashuvchanligi, ijtimoiy ahamiyatga ega qadriyatlar va ijtimoiy ongning axloqiy me'yorlari bo'yicha mutaxassis sifatida o'zgartirilmoqda.
Kalit so'zlar: kompetensiya, axborot texnologiyalari, zamonaviy tizim, ta'lim, malaka
WAYS OF FORMING MODERN COMPETENCES IN THE TEACHER
B.Aminov M.Melikoziyeva Kokand State Pedagogical Institute
Abstract: Currently, the national education system is being modernized and the main directions of its reorganization are being established: ensuring the global competitiveness of education, its compliance with modern social and world trends, the upbringing of a harmonious and socially responsible person. In this regard, the model of the teacher is being modified as an expert on a high level of responsibility, competence, communication flexibility, socially significant values and moral standards of social consciousness.
Keywords: competence, information technology, modern system, education, qualification
Zamonaviy o'zbek jamiyatida milliy loyihalar doirasida ta'lim tizimi modernizatsiya qilinmoqda. Yangilangan maqsad va vazifalar yagona ta'lim makonini birlashtirishga, uning mazmunini rekonstruktsiya qilish, zamonaviy infratuzilmani yaratish va kadrlar siyosatini modernizatsiya qilish kontsepsiyasini birlashtirishga qaratilgan. Ta'lim tizimini o'zgartirish mutaxassisning pedagogik vakolatiga juda yuqori talablarni qo'yadi, axborot makonini qayta qurish, ta'lim resurslarini
takomillashtirish sharoitida uning faoliyatini belgilaydi. Agar pedagogika tarixiga nazar tashlasak, klassiklarning ilmiy g'oyalari salohiyati qanday tug'ilganini, K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy, tarjribali pedagog S.T.Shatskiy, XX asrning gumanist o'qituvchisi A.S.Makarenko, O'qituvchi ma'naviy boy, barkamol va baxtli shaxsni shakllantirishda ta'lim yetakchi o'rinni egallaydi, deb hisoblardi. Zamonaviy ta'lim tizimida o'qituvchining ajralmas sifati uning kasbiy kompetensiyasi bo'lishi kerak, ya'ni "o'z faoliyatining u yoki bu sohasidagi bilim va kompetensiyaga" ega bo'lishi kerak. (V.I.Dahl lug'ati). Psixologik lug'atda kasbiy pedagogik kompetentsiya "o'qituvchining pedagogik faoliyatini, pedagogik muloqotini va o'qituvchi shaxsini shakllantirishni belgilaydigan, ma'lum qadriyatlar, ideallar tashuvchisi sifatida zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi" deb ta'riflanadi.
O'qituvchi rivojlanishning yangi traektoriyasiga kiradi, fundamental va amaliy bilimlarni kengaytiradi, kasbiy va shaxsiy fazilatlarni o'zgartiradi, o'zini yaratuvchi, innovator, tadqiqotchi sifatida anglaydi, jamiyatdagi ijtimoiy axloqiy va estetik qadriyatlarning tashuvchisi bo'lib xizmat qiladi. Bunday jarayonlar uning rivojlanishining "gorizontal" vektori deb ataladigan, o'z imkoniyatlarini, ongli ehtiyojlarini amalga oshirish yo'lini yaratadi, bu professional kommunikatorni oqilona fikrlash, natijaga yo'naltirilgan aks ettiruvchi madaniyat asoslari bilan aks ettiradi. Vazifalar murakkablashgani sayin o'qituvchining kasbiy malakasi yaxshilanadi. D.M.Ivantsevich va A.A.Lobanovning so'zlariga ko'ra, bu "tajriba va mas'uliyat to'plash bilan birga iste'dodning o'sishi"dir.
"Kompetensiya" tushunchasi jamiyatda keng qo'llaniladigan atama, shu jumladan psixologik-pedagogik adabiyotlarda bir necha bor ko'rib chiqiladi. Biroq, mualliflar bitta izoh bermaydilar. N.N.Lobanov kompetentsiyani belgilaydi: "shaxsning tizimli xususiyatlari sifatida" va qismlarni ajratib turadi: kasbiy-ta'lim, kasbiy-faoliyat va kasbiy-shaxsiy [1]. A.K.Markova konsepsiyani belgilaydigan quyidagi tarkibiy qismlarni aniqlaydi: motivatsion - irodaviy, funksional, kommunikativ va refleksiv [2]. A.G.Asmolov quyidagi formula shaklida taqdim etadi: "kompetensiya - faoliyat -kompetensiya". Faoliyatda amalga oshiriladigan kompetensiya, uning tushunchasida, shaxs sifatiga, kompetensiyaga o'tadi.
Ta'limning zamonaviy tendentsiyalariga muvofiq, pedagogik kompetensiyalarga quyidagilar kiradi:
- mustaqil o'rganish;
- malakangizni oshiring yoki butunlay qayta tayyorlang;
- vaziyatni va ularning imkoniyatlarini tezkor baholash;
- qarorlar qabul qilish va ular uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olish;
- o'zgaruvchan yashash va mehnat sharoitlariga moslashish;
- ishlashning yangi usullarini ishlab chiqing yoki ularni optimallashtirish uchun eskilarini o'zgartiring.
Mutaxassislarning fikriga ko'ra, kompetentsiyalarni shakllantirishning birinchi qadamlari bu "hayotiy ko'nikmalar" (shaxsiy muammolar, stressni yengish; vaqtni boshqarish; ko'rsatmalarni tushunish, qoidalarga rioya qilish; hujjatlarini rasmiylashtiris, hmatn va raqamli ma'lumotlarni qayta ishlash va tizimlashtirish; matnlarni yozish va gapirish; ishbilarmonlik aloqalarini amalga oshirish; faol bo'lish, nostandart yechim taklif qilish, o'z nuqtai nazarini aql bilan himoya qila olish) va o'z fanini o'rgatishdir.
Ta'lim jarayonining vazifalari shaxslararo darajada, yaqin muloqot jarayonida hal qilindi: o'quvchi - o'quvchi, o'quvchi - jamoa, o'quvchi - o'qituvchi.
V.A.Suxomlinskiy ta'limning mohiyati muloqotda, dialogda, bola bilan muloqotda, deb hisoblagan:
- o'qituvchi va o'quvchi teng sharoitda bo'lishi kerak, ustuvorliklar yo'q, muloqot teng asosda;
- o'quvch bilan muloqot uning asosiy ruhiy o'zagi, ongli ruhiy afzalliklarini bilishga asoslangan bo'lishi kerak;
- muloqot jarayonida o'qituvchi o'quvchning shaxsiy fazilatlarini o'rganishi va mustahkamlashi, keyin esa o'zini o'zi baholashga o'rgatishi kerak;
- o'quvch va o'qituvchi o'z his-tuyg'ularida doimo samimiy bo'lishi kerak.
Bu kompetensiyalarni shakllantirish nazariy darajada amalga oshiriladi, lekin ularning aksariyati amaliyotda shakllanadi.
Maktab uchun kadrlar tayyorlashni takomillashtirish muammosi O'zbekiston jamiyatidagi iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy o'zgarishlar bilan bog'liq. O'zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta'lim fan bilan uzviy bog'liq holda iqtisodiy o'sish, milliy iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishning tobora kuchli harakatlantiruvchi kuchiga aylanmoqda.
Keling, o'qituvchining kasbiy kompetensiyasi tushunchasining bir nechta ta'riflarini ko'rib chiqaylik (bir nechta ta'riflar ko'rgazmali taxtada joylashtirilgan, o'qituvchi ularni hech qanday baho bermasdan o'qiydi):
1. Kompetensiya - bilim, qobiliyat, ko'nikma, shuningdek, ularni faoliyatda, muloqotda, shaxsning rivojlanishida (o'zini-o'zi rivojlantirishda) amalga oshirish usullari va usullari. (Mitina L.M.)
2. Pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot yetarli darajada yuqori saviyada amalga oshiriladigan, o'qituvchi shaxsi ro'yobga chiqadigan, maktab o'quvchilariga ta'lim va tarbiya berishda yaxshi natijalarga erishiladigan o'qituvchining ishi malakali hisoblanadi. Shu bilan birga, o'qituvchining malakasi, bir tomondan, uning kasbiy bilim va ko'nikmalari, ikkinchi tomondan, kasbiy pozitsiyalari, psixologik fazilatlari nisbati bilan ham belgilanadi. (Markova A.K.)
3. Kompetentlik - bu xodimning normal va ekstremal sharoitlarda o'z vazifalarini sifatli va aniq bajarishi, yangi narsalarni muvaffaqiyatli o'rganishi va o'zgaruvchan sharoitlarga tez moslasha olish qobiliyatidir. (Vesnin V.R.)
4. Kompetensiya - ta'lim jarayonini qurishda o'zgaruvchanlik, optimallik va samaradorlikni ta'minlaydigan, shaxsning bilim, ko'nikma, xususiyat va fazilatlar majmuasini o'z ichiga olgan murakkab shakllanishdir. (Adolf V.A.)
Fan mutaxassisligi bo'yicha fan kompetensiyasi:
- o'qitiladigan fan sohasidagi bilimlar, uni o'qitish metodikasi.
- boshqaruv kompetensiyasi, ya'ni pedagogik tahlil o'tkazish, maqsadlarni belgilash, faoliyatni rejalashtirish va tashkil etish ko'nikmalariga ega bo'lish.
- reflektiv kompetentsiya, ya'ni o'z pedagogik faoliyatining jarayoni va natijasini ko'rish qobiliyati.
- IR texnologiyalari sohasida ishlash qobiliyati bilan bog'liq axborot-kommunikatsiya kompetensiyasi.
- o'qituvchini eksperimentator sifatida tavsiflovchi innovatsiyalar sohasidagi kompetentsiya.
- ijodiy kompetensiya, ya'ni o'qituvchining faoliyatni ijodiy, tadqiqotchilik darajasiga olib chiqish qobiliyati.
Hozirgi vaqtda o'qituvchining kasbiy mahoratini va uning kasbiy mahorat darajasini baholashning eng dolzarb muammosini hal qilish uchun ma'lum darajada qo'llaniladigan turli diagnostika usullari mavjud. Bir tomondan, o'qituvchilarni "bilim-mahorat-mahorat" formulasiga undab bo'lmaydi, o'qituvchi qalbining barcha olijanobligini, uning ijodining betakror lahzalarini takroriy ta'lim-tarbiya jarayonida o'lchay oladigan vosita yo'q. Hech narsa o'qituvchining mehnati va idroki bilan o'lchanmaydi, ular yo'qdan va yo'qdan paydo bo'lmaydi, balki o'qituvchining barcha oldingi tajribasi, o'zi bilan cheksiz muloqotlari bilan tayyorlanadi.
Zamonaviy talablardan kelib chiqib, o'qituvchining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning asosiy yo'llarini aniqlash mumkin:
- uslubiy birlashmalarda, ijodiy guruhlarda ishlash;
- tadqiqot faoliyati;
- innovatsion faoliyat, yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish;
- pedagogik yordamning turli shakllari;
- pedagogik tanlov va festivallarda faol ishtirok etish;
- o'z pedagogik tajribasini tarjima qilish;
- AKTdan foydalanish va boshqalar.
Ammo sanab o'tilgan usullarning hech biri samarali bo'lmaydi, agar o'qituvchining o'zi o'z kasbiy mahoratini oshirish zarurligini anglamasa. Pedagogik o'sish uchun motivatsiya va qulay shart-sharoitlarni yaratish zarurati shundan kelib chiqadi. O'qituvchi o'z kasbiy fazilatlari darajasini oshirish zarurligini mustaqil
ravishda anglab etadigan sharoitlarni yaratish kerak. O'z pedagogik tajribasini tahlil qilish o'qituvchining kasbiy o'zini-o'zi rivojlanishini faollashtiradi, buning natijasida tadqiqot qobiliyatlari shakllanadi, keyinchalik ular pedagogik faoliyat bilan birlashtiriladi. O'qituvchi maktab taraqqiyotini boshqarish jarayonida ishtirok etishi kerak, bu uning kasbiy mahoratini oshirishga yordam beradi.
Kasbiy kompetentsiyani rivojlantirish - bu doimiy rivojlanish va o'z-o'zini takomillashtirishni o'z ichiga olgan individual kasbiy fazilatlarni rivojlantirishga, kasbiy tajribani to'plashga olib keladigan kasbiy tajribani o'zlashtirish va modernizatsiya qilishning dinamik jarayoni.
Kasbiy kompetentsiyani shakllantirish bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
- introspeksiya va ehtiyojni anglash;
- o'z-o'zini rivojlantirishni rejalashtirish (maqsadlar, vazifalar, yechimlar);
- o'zini namoyon qilish, tahlil qilish, o'z-o'zini tuzatish.
Albatta, ilmiy arboblarning pozitsiyasi o'qituvchining kompetensiyasi masalasi ilmiy hamjamiyatning diqqat markazida ekanligini aniq ko'rsatib turibdi. Shaxsning kasbiy vakolatlari ehtiyojlarni qondirish, yuqori natijalarga erishish, moddiy yoki ma'naviy shaklda yaxshilikka erishishga qaratilgan o'z mahoratining ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini aniq biladigan shaxsning hayotiy strategiyasi sifatida muvaffaqiyatli pedagogik faoliyatning boshlang'ich nuqtasi bo'lib xizmat qiladi. Shubhasiz, pedagogik kompetentsiyaning tabiatiga taqdim etilgan nuqtai nazar, o'zini, atrofdagi dunyoni uyg'un qiyofasini aks ettirishga faol ta'sir ko'rsatadigan aqliy operatsiyalarning maxsus usuli bo'lib, shu bilan amaliy ko'nikmalar va dunyoqarash g'oyalarini ta'lim makonining o'ziga xos xususiyatlarida tubdan o'zgartirishga undaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Лобанова Н. Н. Профессионально-педагогическая компетентность преподавателей системы повышения квалификации и переподготовки специалистов как условие совершенствования их образования // Проблемы, поиски, опыт. СПб. 1992. С. 12-19.
2. Маркова, А. К. Психология труда учителя. — М.: ЭКСМО, 2003. 395 с.
3. Кухарев Н. В. На пути к профессиональному совершенству: книга для учителя. М.: Просвещение. 1990. 159 с.
4. Компетенции в образовании: опыт проектирования: сб. науч. тр. / под ред. А. В. Хуторского. — М.: Научно-внедренческое предприятие «ИНЭК», 2007.
5. Ушинский К. Д. Собрание сочинений Т.8, 1950 — Изд-во Академии педагогических наук.
6. Кузьмина Н. В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся // Вопросы психологии. 1984. № 1. 27 с.
7. Борытко Н. М. В пространстве воспитательной деятельности: моногр. Волгоград: Перемена, 2001.
8. Педагогический энциклопедический словарь / Б. М. Бим-Бад, М. М. Безруких, В. А. Болотов [и др.]; гл. ред. Б. М. Бим-Бад. М.: Большая рос.энцикл., 2002.
9. Пушкин Н. В. Некоторые проблемы современной психологии мышления. М.: Знание, 1971.
10. Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Академия, 2005. 352 с. Митина Л. М. Учитель как личность и профессионал. М.: Изд-во: «Дело», 1994. 216 с.
11. Teaching creative thinking to secondary school students through independent education is a pressing issue S Mirkhayitova, G Shodiyeva, M Irmatova ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal 10 (8), 26-31
12. Aminov B., Mirkhayitova S. Interactive Education Is a Guarantee of Quality //Eurasian Journal of History, Geography and Economics. - 2021. - Т. 2. - С. 20-23.
