CC BY
1PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, e-s MAY 2024
O'QITUVCHI FAOLIYATIDA KASBIY DEFORMATSIYATNING SABABLARI, RIVOJLANISHI VA SALBIY OQIBATLARI
Saidova Parvina Mirzo qizi
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o'qituvchisi Sharof Rashidov ko'chasi 360-uy Denov 190507 O'zbekiston
[email protected], ORCID ID: 0009-0008-7109-4426 https://doi.org/10.5281/zenodo.13304213 Annotatsiya: Ushbu maqolada kabiy-pedagogik deformatsiyaning mazmun-mohiyati va kelib chiqish sabablari haqida bayon etilgan. Kasbiy-pedagogik deformatsiya ko'rinishlari, kasbiy deformatsiyaga eng ko'p moyil bo'lganlar odamlar, deformatsiyaning dastlabki shartlari, deformatsiyaning asosiy sabablari, kasbiy deformatsiyaning ijobiy va salbiy oqibatlar xususida ma'lumotlar keltirilgan. Kasbiy deformatsiyaning oldini olish haqida bir necha tavsiyalar ham berilgan.
Kalit so'zlar: kasbiy deformatsiya, shaxs deformatsiyasi monotoniya, hissiy charchash, boshqaruv eroziyasi, "Kuyib ado bolish" sindromi, kognitiv holsizlik.
1 KIRISH
Jahon ta'lim tizimida pedagog xodimlarning kasbiy kompetentligini oshirish, kasbiy o'z-o'zini rivojlantirishi kreativ yondashuvlar asosida malakalarini oshirishga alohida e'tibor qaratiladi. Xususan, kasbiy-pedagogik deformatsiyaning oldini olish, shaxslararo differensial munosabatlar tizimi chuqurroq o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarda ham ta'lim tizimini yangi bosqichga ko'tarish va uning samaradorligini oshirish bo'yicha keng ko'lamdagi o'zgarishlar samarasini ko'rsatmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-80-son 2022-2026-yillarga mo'ljallangan "Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi" to'g'risida"gi Farmonida "pedagog-kadrlarning bilimi va malakasini xalqaro darajaga olib chiqish" [1] kabi muhim vazifalar belgilandi. Bu esa o'qituvchi faoliyatida yuzaga keladigan kasbiy deformatsiyaning profilaktik tizimini takomillashtirishni taqozo qiladi.
2 TADQIQOT METODOLOGIYASI
Kasbiy deformatsiya masalasi XX asrning 20-30-
yillaridanoq o'rganila boshlangan. Bu borada kasbiy intilish, mehnat ishonchliligini ta'minlash, mehnat qobiliyatini oshirish muammolari, shuningdek, kasbiy faoliyatdagi noqulay sharoit bilan bog'liq vaziyatlar tadqiq etilgan ilmiy izlanishlarni ko'rish mumkin. Biroq professional deformatsiyaning profilaktik tizimini takomillashtirish masalalariga bir muncha kam e'tibor qaratilgan. Kasbiy pedagogik deformatsiyaning profilaktik tizimini takomillashtirish uchun esa birinchi navbatda professsional deformatsiyaning mazmun-mohiyati va uning rivojlanishi sabablarini o'rganmoq lozim.
Deformatsiya - (lotincha "deformation" - "buzilish", "o'zgarish") bu tashqi va ichki ta'sirlar natijasida tana shakli va funksiyalarining o'zgarishidir, degan ma'noni anglatadi. Kasbiy deformatsiya - bu kasbiy faoliyatda tashqi va ichki omillar ta'siri natijasida mutaxassisning kognitiv, xulq-atvor va motivatsion sohasida yuzaga keladigan salbiy o'zgarishlardir.
Ko'pincha shaxsdagi salbiy o'zgarishlarni tasniflashda "shaxsning kasbiy deformatsiyasi" (shaxs deformatsiyasi) atamasidan keng foydalanib kelingan.
Pedagogik faoliyatning o'ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, biz "pedagogik kasbiy deformatsiya" atamasini taklif qilamiz, chunki har bir kasbda bo'lgani kabi o'qituvchilik kasbining ham o'ziga xos deformatsiyalari mavjudligi bunga asos sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun, biz o'qituvchi faoliyatida yuzaga keladigan kasbiy deformatsiyani kasbiy faoliyat ta'sirida shaxsiy xususiyatlardagi o'zgarishlar, pedagogik faoliyat mazmunining buzilishi, kasbiy sifatlar va pedagogik qobiliyatlarni salbiy o'zgarishiga olib keladigan hodisa sifatida talqin etilgan [2].
1930 yillarda psixotexnik S.G.Gallershteynning yozishicha, kasbiy faoliyatning mazmuni xodimlarning u yoki bu vazifani bajarishlari bilan emas, balki organizmni kasbning ma'lum jihatlariga moslashishi bilan bog'liqdir. Ishchi xodim organizmi va tashqi ta'sirlar o'rtasida to'xtovsiz o'zaro ta'sirlashuv sodir bo'ladi. Shu tufayli xodimning faqat tanasida emas, balki psixikasida ham deformatsiya kuzatiladi. Deformatsiya tushunchasi, odatda, organizmga ta'sir etuvchi va unda muhim xarakter xususiyatini hosil qiluvchi o'zgarish sifatida talqin qilinadi.
3 MAVZUGA OID ADABIYOTLAR RO'YXATI
Kasbiy deformatsiya dastlab inson tomonidan ishlab chiqilgan professional stereotiplarning hayotining boshqa sohalariga, shu jumladan, tarqalishi bilan bog'liq edi. Keyinchalik esa, professionaldan tashqari xulq-atvor (kasbdan tashqari xatti-harakatlar) va muloqotda ko'rina boshladi. Ko 'pgina tadqiqotchilar "Inson-inson" tipidagi kasblarda kasbiy deformatsiyaning paydo bo'lishi va shakllanishini ta'kidlaydilar. Birinchi marta "professional deformatsiya" atamasi Pitirim-Sorokin tomonidan salbiy ta'sir belgisi sifatida kiritilgan. Kasbiy deformatsiyani S. G. Gellershteyn (1930), A. K. Markova (1996), E. F. Zeer (1999, 2003), S. P. Beznosov (2004), R. M. Granovskaya (2010), S. A. Drujilov (2013) kabi olimlar o'z asarlarida tasvirlab berganlar. Tadqiqotchilar shaxsning kasbiy deformatsiyasini, faoliyatning kasbiy deformatsiyasini, mehnat xulq-atvorining kasbiy deformatsiyalarini ajratib ko'rsatishadi.
4 TAHLIL VA NATIJALAR
Psixologik adabiyotlarda kasbiy deformatsiyaning paydo bo'lishiga olib keladigan omillarning uchta guruhi
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, e-s MAY 2024
mavjud: huquqni qo'llashning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan omillar, shaxsiy xususiyatdagi omillar, ijtimoiy-psixologik xarakterdagi omillar.
Deformatsiyaning dastlabki shartlari quyidagilarda namoyon bo'ladi (1-rasm):
oxir-oqibat
odamni psixologik to'siqqa olib keladigan monoton funktsiyalar va harakatlar
kasb tanlash motivlariga e'tibor berish
super umidlar
1-rasm. Deformatsiyaning dastlabki shartlari. M oxir-oqibat odamni psixologik to'siqqa olib keladigan monoton funktsiyalar va harakatlar: agar u o'zini yangi sharoitda topsa, unga moslashish qiyin bo'ladi;
M kasb tanlash motivlariga e'tibor berish: bu
o'zining muhimligini isbotlash, ma'lum bir ijtimoiy mavqega ega bo'lish, hokimiyatga erishish istagi bo'lishi mumkin;
M super umidlar oxirida haqiqatga mos kelmaydigan kasbiy faoliyatning boshlanishi.
Bu omillar faqat oldingi shartlar bo'lib, oxir-oqibat, ertami-kechmi ishchi (xodim)ning kasbiy deformatsiyasiga olib keladi.
Deformatsiya rivojlanishining asosiy sabablari: M bu sohada ishlashni istamaslik - ba'zilar bu ish ular uchun emasligini darhol tushunishadi, kimdir yillar kerak;
M ish yillari davomida to'plangan professional charchoq;
M yoshga bog'liq o'zgarishlar - yoshligingizda bu kasb sizga mos edi va endi siz o'z vazifalaringizni avtomatik ravishda bajarasiz, garchi maqsadlar yosh bilan o'zgargan bo'lsa ham; M o'z ishining maqsadlarini noto'g'ri tushunish; M monotoniya - doimiy monoton ish; M ortiqcha ish yuki; M yuqori o'ziga ishonch; M yuqori darajadagi asabiylashish, charchoq; M doimiy stress; M noto'g'ri intizom;
M sizning xizmatlaringiz hamkasblar tomonidan tan olinmagan taqdirda o'zingizni ishlashga bag'ishlash; M keskinlik, hamkasblar o'rtasidagi nizolar; M ijodkorlik va yangi g'oyalar muhokamasiz rad etilganda, o'zini namoyon qilish uchun sharoit yo'qligi; M qo'shimcha ta'lim, malaka oshirish, kasbiy o'sishning mumkin emasligi.
Muayyan odamda deformatsiyaning sabablari biroz boshqacha bo'lishi mumkin - har birimiz individualmiz. Umumiy sabablar orasida ishning monotonligi, monoton funktsiyalari, yuqori darajadagi stress, charchoq, professional charchoq asosiy sabablarga kiradi. Professional deformatsiya ham foydali, ham jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Ba'zida deformatsiya haqiqatan ham foydalidir, chunki ba'zi sof professional ko'nikmalar kundalik hayotda ko'p yordam berishi mumkin. Misol uchun, xo'jayin lavozimini egallagan kishi o'z qobiliyatlarini qandaydir oilaviy tadbirni tashkil qilish uchun ishlatishi mumkin. Shifokor har doim birinchi yordamni qanday ko'rsatishni biladi. Eng muhimi, ish va hayot o'rtasidagi chegara haqida unutmang. Siz qisqacha kiritishingiz
mumkin professional ishchi normal sharoitda, lekin faqat qisqa vaqt uchun.
Kasbiy deformatsiyaning salbiy oqibatlar ko'proq:
O Ma'muriy zavqlanish hissi - ozmi-ko'pmi muhim mavqega ega bo'lgan odam atrofdagilarga past nazar bilan qarasa;
O Hissiy charchash - ish shunchalik ko'p singib ketganda, psixologik himoya to'sig'i tushib qolsa, odam yonib ketadi va hayotning ma'nosini ko'rmaydi;
O Boshqaruv eroziyasi - deformatsiya natijasida rahbar samarasiz va tez jazolanadigan zolimga aylanganda;
O Shaxsning moslashuv qobiliyatining pasayishi -
inson o'z kasbida yangi narsa qidirmaganda;
O Boshqalar bilan munosabatlarning yomonlashishi
- ishdagi aloqa shakllari oddiy hayotga o'tkazilganda.
Deformatsiyaning bunday oqibatlarini oldini olish uchun uning birinchi belgilarini o'z vaqtida sezish va ularni yo'q qilish kerak. Muammo psixologik xususiyatga ega bo'lganligi sababli, uning barcha sabablari o'zimizda yotadi va shuning uchun uni faqat biz o'zimiz yenga olamiz.
5 XULOSA VA TAKLIFLAR
Konkret metod va metodikalarni chuqur ozlashtirish shaxsning kasbga doir deformatsiyasini oldini olishga yordam beradi. Bunday shaxsga doir deformatsiyalarga "kuyib ado bo'lish" sindromini kiritish mumkin. "Kuyib ado bo'lish" sindromi o'z ishida xususiy, shaxsga doir zaxiralardan foydalanuvchi turli toifalardagi mutaxassislarda uchraydi. U kasbdagi zoriqish sababli yuzaga kelib, emotsional, jismoniy va kognitiv holsizlik bilan xarakterlidir. Bunday sindromni vujudga kelishiga: mutaxassisning shaxsiy yechilmay qolgan muammolari; hamkasblari tomonidan kam qollab-quvvatlangan holda ular tomonidan yuqori talablar qoyilishi; motivatsiyasi past guruhlar bilan ishlash oqibatlari; ish samaradorligining pastligi; turg'unlik; professional bilimlarining oshkor bolishidan qorqish; ish tajribasini o'rgatish va targ'ib etishga yol qo'yilmasligi kabilar sababchi bo'lishi mumkin.
Kasbiy deformatsiyaning oldini olish - bu kasbiy deformatsiyaning dastlabki shartlari va namoyon bo'lish ehtimolini kamaytirishga qaratilgan profilaktika choralari majmui. Aqlni boshqarish usullarini
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS ID THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, e-8 MAY 2024
o'zlashtirish, faoliyatning bir turidan boshqasiga o'tish qobiliyatini rivojlantirish, irodani kuchaytirish, eng muhimi, stereotiplarga, standartlarga, naqshlarga berilmaslik va vaziyatga qarab, real vaqt rejimida harakat qilishga asoslanadi.
Har bir inson shaxsiyatning kasbiy deformatsiyasini rivojlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun, uning mehnatga munosabati uning ruhiy holatiga yanada ta'sir qilishini bilishi kerak. Uning yelkasiga qanday vazifalar yuklanganligini tushunish va bu asoslarga qat'iy rioya qilish muhimdir. Shu bilan birga, har doim o'zgarishlarga tayyor bo'ling. Kasbiy pedagogik deformatsiyaga oldini olish uchun biz quyidagilarni tavsiya etamiz:
1. Muntazam profilaktika ishlarini olib boring - yiliga kamida 2-4 marta. Ya'ni: o'z-o'zini rivojlantirish haqida unutmang, madaniyat markazlariga tashrif buyuring, ortiqcha ishlamang va o'zingizga dam olish imkoniyatini bering, bir vaqtning o'zida ham qattiq, ham mehribon bo'ling. Shaxs sifatida bularni anglang va rivojlaning.
2. Energiyangizni hayotning sizga eng kichik quvonch keltiradigan sohalariga yo'naltiring. Buning uchun siz kitob o'qishingiz, sog'ligingizni unutmang, keraksiz narsalardan voz kechishingiz va mahoratingizni oshirishingiz mumkin. Aks holda, professional deformatsiya siz uchun haqiqiy muammo bo'lib, to'liq hayot kechirishingizga to'sqinlik qiladi.
3. Pedagog (xodim)lar kasbiy deformatsiyaning oldini olish uchun o'z-o'zini tashxisini tez-tez o'tkazadi: o'z-o'zini tanqid qilish qobiliyatini rivojlantiring;
4. Ishingizdagi hissiy charchashlar darajasini kamaytirishga harakat qiling. Faoliyatingiz yuzasidan belgilangan ishlar hamda shaxsiy hayot uchun ham ma'lum bir me'yorda alohida-alohida vaqt ajrating;
Kasbiy faoliyatga differentlik xususiyatini kiriting, xususan, kreativ g'oyalar bilan yangi loyihalar yarating, kasbiy faoliyatga yangilik olib kirish.
ADABIYOTLAR:
1. O'zbekiston Respublikasining Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son Farmoni 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida.
2. Abdusamiyev Dilmurod Abdunabi o'g'li "O'qituvchi faoliyatida yuzaga keladigan kasbiy deformatsiyani oldini olishning pedagogic imkoniyatlari". Pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) diss.Avtoref. - Namangan 2023
3. Mynbayeva A.K., Anarbek N., Akhmetova G.K. Diagnosis of pedagogical professional deformations: a view from Kazakhstan. International Conference on Education and Educational Psychology (ICEEPSY 2012) Procedia - Social and Behavioral Sciences. Volume 69, 24 December 2012, Pages1289-1294. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877 042812055243
