CC BY
4International scientific journal "Interpretation and researches"
Volume 2 issue 18 (40) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
"O'N IKKI MAQOM"NING SHAKLLANISH TARIXI
Toshboyeva M.
Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek Milliy Musiqa San'ati Instituti
Annotatsiya: "O'n ikki maqom" o'zbek va tojik musiqa madaniyatining asrlar davomida shakllangan eng muhim janrlaridan biri hisoblanadi. Bu maqola "O'n ikki maqom" tizimining tarixi, uning rivojlanish omillari, madaniy va falsafiy asoslarini o'rganishga qaratilgan. Avvalo, maqomlarning xalq musiqasi bilan o'zaro aloqasi, "Yetti maqom"dan "O'n ikki maqom"ga aylanishi va Temuriylar davrida bu tizimning pishib yetilishi tahlil qilinadi. Shuningdek, maqomlarning saroy madaniyati bilan bog'liqligi va bugungi maqomchilik san'atidagi o'rni ham ko'rib chiqiladi.
Kalit so'z: maqom , turkumlilik, saroy musiqasi, yetti maqom ,o'n ikki maqom.
Kirish
Maqomlar asrlar davomida shakllangan murakkab musiqiy tizim bo'lib, o'zining falsafiy, madaniy va ruhiy asoslariga ega. Musiqa nazariyasi, xalq ijodi va turli davrlardagi ijodiy o'zgarishlar natijasida "O'n ikki maqom" o'zbek va tojik musiqa madaniyatining markaziy elementiga aylangan. Uning shakllanish tarixi nafaqat musiqa san'atiga oid, balki xalq madaniyatining, shoirlik va diniy-falsafiy ta'limotlar bilan bog'liqlikda rivojlangan.
"O'n ikki maqom" tizimi asosan O'rta Osiyo va Eron madaniy kontekstida rivojlangan. Bu musiqiy tizimning ildizlari ancha chuqur bo'lib, uning shakllanishida turli omillar — shoirlik an'analari, saroy madaniyati, sufiylik, falsafa va ilohiy ilmlar katta rol o'ynagan. Xususan, XIII—XV asrlarda yashagan olim va bastakorlar tomonidan ishlab chiqilgan nazariy asoslar bu tizimning poydevorini yaratdi.
"O'n ikki maqom"ning shakllanishida asosiy omillar
"O'n ikki maqom" tizimining shakllanishi asosan XIII asrda boshlangan bo'lib, u XVIII asrgacha O'rta Osiyo, Eron va boshqa Sharq xalqlarining musiqa san'atida yetakchi rol o'ynab kelgan. Ushbu tizimning shakllanishi va rivojlanishi bir qator omillar bilan bog'liq:
1. Musiqa va ilm-fan: Maqomlarning rivojlanishida musiqa nazariyasi va ilm-fan muhim o'rin tutgan. XIII—XIV asrlarda yashagan musiqa olimlari — Saifiuddin Urmaviy va Qutbidin Sheroziy kabi olimlar maqomlarning nazariy asoslarini ishlab chiqdilar. Urmaviy maqomlarni to'liq tizim sifatida tasniflab, ularning ilmiy asoslarini ishlab chiqqan. Bu musiqiy tizimlarni ko'plab tovushlar, interval va ohanglar orqali shakllantirish mumkinligini ko'rsatgan.
2. Saroy madaniyati: Saroylarda ijro etilgan mumtoz musiqa va madaniy tadbirlar maqomlarning shakllanishida muhim omil bo'lgan. Xususan, Temuriylar
davrida ijod qilgan bastakor va olimlar maqomlar tizimini takomillashtirib, ularni saroy madaniyatining ajralmas qismiga aylantirganlar.
3. Falsafa va tasavvuf: Tasavvuf va falsafiy qarashlar maqomlar tizimining ruhiy va ma'naviy jihatlarini boyitgan. Maqomlar orqali insonning ruhiy yuksalishi va ma'naviy safarini ifoda etish tasavvufiy she'riyat va musiqaning o'zaro uyg'unlashuviga olib kelgan.
4. Xalq ijodi va og'zaki an'analar: Xalq orasida ijro etilgan kuylar va musiqiy an'analar maqomlarning shakllanishiga asos bo'lgan. Avloddan-avlodga o'tib kelgan xalq kuy va ashulalari maqomlar tizimiga kirib, uning turkumlarini boyitgan.
"Turkumlilik" janri va uning "Yetti maqom"ga aylanishi
Maqomlarning shakllanishi jarayonida "turkumlilik" janri alohida e'tiborga loyiq. "Turkumlilik" janri Sharq musiqasida lad va interval asosida turli tovushlar va ohanglar orqali musiqiy ketma-ketliklarni shakllantirishni nazarda tutadi. Bu janr, avvaliga "Yetti maqom" tizimi sifatida paydo bo'lib, keyinchalik "O'n ikki maqom" tizimiga aylangan.
"Yetti maqom" tizimi asosan yettita asosiy maqomdan iborat bo'lib, ular o'zaro bog'lanish asosida ijro etiladi. Bu maqomlar o'zaro birikma va murakkab tovushlar uyushmalari orqali shakllanadi. Maqomlar lad asosida o'zaro bog'lanib, turli ohang va melodiya yaratishga imkon beradi. "Yetti maqom" tizimi Sharq musiqasining klassik janri sifatida rivojlanib, keyinchalik boshqa maqomlar ham qo'shilib, "O'n ikki maqom"ga aylangan.
Bu tizimda maqomlarning asosiy birikmalari — ladlar va tovushlar ketma-ketligi alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir maqom o'ziga xos tovush va ritm birikmalariga ega bo'lib, ular ohangda mujassamlanadi. Misol uchun, "Rost", "Dugoh", "Segoh" kabi maqomlar ladlar va ohanglarni shakllantirishda muhim o'rin tutgan.
Temuriylar davrida "O'n ikki maqom"ning shakllanishi
Temuriylar davrida "O'n ikki maqom" tizimining shakllanishi madaniy va ilmiy rivojlanish bilan chambarchas bog'liq. Amir Temur va uning avlodlari hukmronlik qilgan davrda madaniyat va san'at o'zining yuksak rivojlanish bosqichiga chiqdi. Xususan, Temuriylar davri shoirlari va musiqashunos olimlari maqomlar tizimini mukammallashtirishda katta hissa qo'shgan.
Xoja Abdulqodir Marog'iy, XIV asrda yashagan buyuk musiqashunos va bastakor, "O'n ikki maqom"ning nazariy asoslarini ishlab chiqdi. Uning ijodi va ilmiy izlanishlari maqomlar tizimini yanada boyitdi. Marog'iyning asarlari keyinchalik ko'plab bastakorlar va musiqashunoslar uchun asos bo'ldi.
Shuningdek, Abdurahmon Jomiy va Zaynulobidin Husayniy kabi mutafakkirlar ham musiqa nazariyasiga o'z hissalarini qo'shdilar. Ular maqomlarni nafaqat musiqa san'ati, balki falsafiy, ruhiy va ma'naviy jihatlarini ham
rivojlantirdilar. Bu davrda maqomlar nafaqat saroy madaniyati, balki xalq orasida ham keng tarqalgan edi.
Temuriylar davrida maqomlar tizimi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham rivojlangan. Saroylarda o'tkazilgan madaniy tadbirlar, bayramlar va tantanalar maqomlarning ijro etilishiga keng yo'l ochgan. Bu davrda maqomlar tizimi ijrochilarning mahoratini oshirishga, ularning ijodiy imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qilgan.
"O'n ikki maqom" va saroy madaniyati
Saroy madaniyati maqomlar tizimining rivojlanishida muhim omil bo'lgan. Amir Temur va uning avlodlari davrida saroylarda o'tkazilgan bayram va tadbirlarda maqomlar ijro etilgan. Bu tadbirlar nafaqat musiqa san'ati, balki adabiyot va tasavvuf bilan ham chambarchas bog'langan edi.
Saroy musiqasi, asosan, shohlar va amaldorlar oldida ijro etiladigan mumtoz kuylar va maqomlardan iborat edi. Bu musiqiy asarlar, ko'pincha, adabiy va diniy mazmunlar bilan boyitilgan. Shuningdek, saroy madaniyatida ijro etilgan maqomlar xalq orasida ham keng tarqalgan. Saroy musiqasi orqali maqomlar tizimi yanada rivojlanib, uni ijro etuvchi musiqachilar ham o'z san'atlarini takomillashtirib borganlar.
Saroylarda ijro etilgan maqomlar adabiyot va tasavvuf bilan ham bog'liq bo'lgan. Ko'plab maqomlar sufiyona mazmun bilan boyitilgan bo'lib, ularning nomlari ham tasavvufiy an'analardan kelib chiqqan. Misol uchun, "Ushshoq", "Navro'z", "Busalik" kabi maqomlar insonning ruhiy va ma'naviy yuksalishi jarayonini ifodalaydi.
Shuningdek, maqomlar orqali shohlarning ruhiy va ma'naviy hayoti ham ifoda etilgan. Saroylarda o'tkazilgan tantanalar va diniy marosimlarda maqomlar ijro etilishi musiqaning ruhiy va ma'naviy ahamiyatini yanada oshirgan.
Maqomlarning tasavvuf bilan aloqasi
Maqomlarning ruhiy va ma'naviy jihatlari tasavvuf bilan bog'liq. Tasavvuf — insonning ruhiy yuksalishi va Allohga yaqinlashish jarayonini ifoda etuvchi ta'limot bo'lib, maqomlar orqali bu jarayon musiqiy shaklda ifodalangan. Ko'plab maqomlar tasavvufiy nazariya va falsafaga asoslangan. Misol uchun, "Navro'z", "Busalik", "Rohaviy" kabi maqomlar insonning Allohga yaqinlashish yo'lidagi bosqichlarini ifoda etadi.
Tasavvuf musiqasi orqali insonning ruhiy holati ifodalanadi. Maqomlarning ijro etilishi esa inson ruhiyatini yuksaltiradi. Bu musiqiy asarlar orqali tasavvufiy tajriba nafaqat adabiyot, balki musiqa orqali ham ifoda etilgan. Tasavvuf va maqomlarning musiqiy uyg'unligi inson ruhiyatini ko'taruvchi san'atga aylangan.
"O'n ikki maqom" o'zbek va tojik madaniyati tarixida katta ahamiyatga ega bo'lib, bugungi kunda ham o'z o'rnini saqlab kelmoqda. Bu musiqiy tizim xalq musiqasi, saroy madaniyati, tasavvuf va ilm-fan bilan uzviy bog'langan. "O'n ikki
maqom"ning shakllanishi jarayoni xalqning ruhiy va madaniy merosi bilan chambarchas aloqador bo'lib, bu tizimning musiqa nazariyasida ham katta o'rni bor.
Bugungi kunda ham "O'n ikki maqom" musiqa san'ati ijrochilari tomonidan ijro etilib, xalqning ma'naviy merosini saqlab qolishga xizmat qilmoqda. Bu tizim o'zining murakkabligi, ruhiy ma'nosi va madaniy ahamiyati bilan nafaqat o'zbek, balki butun dunyo musiqa madaniyati uchun qimmatli san'at namunasi bo'lib qoladi. Maqomlar san'ati kelajak avlodlarga ham ruhiy va madaniy boylikni etkazishda davom etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "O'zbekiston Adabiyoti va San'ati" gazetasi, 2020-yil (10-yanvar). No.2
2. "Maqomlar", Is'hoq Rajabov, 2006-yil.
3. "Maqom Asoslari", Ibrohimov Oqiljon Akbarovich, 2018-yil.
4. "O'zbek Maqomari", Ravshan Yunusov, 2018-yil.
