Научная статья на тему 'ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚ МОДДАЛАР МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ'

ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚ МОДДАЛАР МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

36
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
soil / ecological environment / Acorns / agrocenosis / lead / zinc / heavy metals

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Мингжигит Каттабекович Абдурахимов, Нафиса Абдуҳакимова

Тадқиқотларда М-37 Халқаро автомагистралнинг Иштихон тумани чегарасида жойлашган 22 гектарлик ғўза экилган майдонда азотнинг ҳаракатчан шаклари ҳамда қўрғошин ва рухнинг тупроқ таркибидаги ялпи миқдори аниқланган. Ҳудуднинг оғир металлар билан кўп ифлосланган 10 метрдан 300 метргача масофаларда нитрат шаклдаги азотнинг миқдори 4,6 мг/кг (20 метр узоқликда), аммоний шаклдаги азотники эса худди шу масофада 4,8 мг/кг ташкил этди. Автомобил йўлидан 200-250 метргача масофада аммоний ва нитрат кўринишдаги азот миқдори 1 кг тупроқда 10 мг/кг дан кам эканлиги аниқланди. Автомагистралдан 300 метр узоқликдан бошлаб нитрат ва аммоний шаклдаги азотнинг ялпи миқдори кўпайди, бу тупроқ таркибидаги оғир металлар миқдорининг камайиши билан изоҳланади. Бундай зарарланган тупроқлар экологик муҳитини яхшилаш ва зарарли таъсирини камайтириш учун органик ўғитлар, кўкат ўғит (сидерат)лардан унумли фойдаланиш тавсия этилади. Келажакда электромобилларнинг кўпайиши ҳам ушбу муаммонинг ижобий ҳал бўлишига ўз ҳиссасини қўшади. Researcher M-37 on Autohistralning Ishtikhon gegharacid fog joylashgan 22 hectares of the city of ekilgan crushed nitrogen, rolling stock and roll composition of yalp of a certain amount. At distances of 10 meters to 300 meters where the area was heavily contaminated with heavy metals, the nitrogen content in the nitrate form was 4.6 mg/kg (20 meters away), while the nitrogen in the ammonium form was 4.8 mg/kg at the same distance. At a distance of 200-250 meters from the highway, ammonium and nitrate were found to have an apparent nitrogen content of less than 10 mg/kg in 1 kg of soil

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚ МОДДАЛАР МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ»

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

ОГИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТУПРОВДАГИ ОЗЩ МОДДАЛАР

МЩДОРИГА ТАЪСИРИ

Мингжигит Каттабекович Абдурахимов

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети профессори

Нафиса Абду^акимова

Шароф Рашидов Самарканд давлат университети магистранти

Тадкикотларда М-37 Халкаро автомагистралнинг Иштихон тумани чегарасида жойлашган 22 гектарлик гуза экилган майдонда азотнинг харакатчан шаклари хамда кургошин ва рухнинг тупрок таркибидаги ялпи микдори аникланган. Худуднинг огир металлар билан куп ифлосланган 10 метрдан 300 метргача масофаларда нитрат шаклдаги азотнинг микдори 4,6 мг/кг (20 метр узокликда), аммоний шаклдаги азотники эса худди шу масофада 4,8 мг/кг ташкил этди. Автомобил йулидан 200-250 метргача масофада аммоний ва нитрат куринишдаги азот микдори 1 кг тупрокда 10 мг/кг дан кам эканлиги аникланди.

Автомагистралдан 300 метр узокликдан бошлаб нитрат ва аммоний шаклдаги азотнинг ялпи микдори купайди, бу тупрок таркибидаги огир металлар микдорининг камайиши билан изохланади. Бундай зарарланган тупроклар экологик мухитини яхшилаш ва зарарли таъсирини камайтириш учун органик угитлар, кукат угит (сидерат)лардан унумли фойдаланиш тавсия этилади. Келажакда электромобилларнинг купайиши хам ушбу муаммонинг ижобий хал булишига уз хдссасини кушади.

Researcher M-37 on Autohistralning Ishtikhon gegharacid fog joylashgan 22 hectares of the city of ekilgan crushed nitrogen, rolling stock and roll composition of yalp of a certain amount. At distances of 10 meters to 300 meters where the area was heavily contaminated with heavy metals, the nitrogen content in the nitrate form was 4.6 mg/kg (20 meters away), while the nitrogen in the ammonium form was 4.8 mg/kg at the same distance. At a distance of 200-250 meters from the highway, ammonium and nitrate were found to have an apparent nitrogen content of less than 10 mg/kg in 1 kg of soil.

АННОТАЦИЯ

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

Starting from 300 meters from the highway, the gross amount of nitrogen in the form of nitrate and ammonium increased, which is explained by a decrease in the amount of heavy metals in the soil. To improve the ecological environment of such damaged soils and reduce their harmful effects, it is recommended to use organic fertilizers, Green Fertilizer (siderates)more efficiently. The increase in electric cars in the future will also contribute to a positive solution to this problem.

Keywords: soil, ecological environment, Acorns, agrocenosis, lead, zinc, heavy metals.

Кириш. Саноат корхоналаридан чикадиган чикиндиларнинг таркибидаги огир металлар тупрок таркибига утиб, тупрокдаги микроорганизмларнинг фаолиятига салбий таъсир килиши аникланган.

Тупрокнинг огир металлар билан ифлосланиш манбалари асосан металл ишлаб чикариш саноати чикиндилари ва турли ёкилгиларнинг ёниш махсулоти, автомобил тутунлари хамда чикинди газлар, кишлок хужалигида ишлатиладиган кимёвий угитлар ва бошкалардир. Автомобил тутунлари ва ташландик газлар оркали тупрок катлами кургошин билан захарланади [2].

Олмаликдаги ОТКМК ва Ангрен шахридаги АИЭС атрофи тупроклари огир металл билан кучли ифлосланганлиги бир гурух олимлар томонидан аникланган. Тадкикотчиларнинг маълумотлари буйича, Олмаликда тупрокдаги огир металнинг ялпи микдори юкори катламида (0-30 см) рух, мис, кургошин, хром, никельнинг микдори куп микдорда булса, Ангрен тупрокларида рух, кургошин, мис, никелъ ва хром куп таркалганлиги аникланган [4, 5].

Шуртангазкимё мажмуаси атрофида таркалган оч тусли буз тупроклар харакатчан шаклдаги кургошин ва никель элементлари билан ифлосланган. Яъни харакатчан кургошиннинг энг куп микдори 1 кг тупрокда 55,2 мг ни (мажмуанинг жануб томонида 850 м узокликда) ни ташкил этган. Мажмуанинг энг куп ифлосланган худудларидан булган жануби-шаркий ва жануби-гарбий йуналишларида кургошин микдори 50 мг/кг дан куп булган майдонлар 1500 м масофада хам кузатилган [3].

Тадкикот услублари. Тадкикотларда "Самарканд-Бухоро-Туркманбоши" М-37 Халкаро автомагистралнинг Иштихон тумани чегарасида жойлашган 22 гектарлик гуза экилган майдонда кургошин ва рухнинг тупрок таркибидаги ялпи микдори аникланган. Тажриба учун тупрок намуналарини олиш В.В.Ковальский ва А.Д.Гололобов

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

томонидан тавсия этилган услуб асосида олиб борилди [1]. Тупрок таркибидаги ялпи огир металлар микдори атом-абсорбцион услубда аникланди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси.

Автомагистралдан 300 метр узокликдан бошлаб нитрат ва аммоний шаклдаги азотнинг ялпи микдори купайди, бу тупрок таркибидаги огир металлар микдорининг камайиши билан изохланади. Усимликлар тупрокдаги азотни нитрат ва аммоний куринишида узлаштиради. Тажриба натижаларига кура, огир металлар билан ифлосланган худудда усимликлар учун зарур булган озик элементлар микдори, яъни аммоний ва нитрат куринишдаги азот микдори кам булади.

Самарканд-Иштихон автомобил йули атрофидаги тупрокларда OFир металларнинг усимлик учун зарур озик элемент микдорига таъсири

(тупрокнинг 0-30 см катламида)

т/р Автомобил йулидан узоклиги, метр Огир металларнинг ялпи микдори, мг/кг Азотнинг харакатчан шаклари, мг/кг

кургошин рух Н-НО3 Н-Щ4

1 10 54 71 5.2 7.0

2 20 54 73 4.6 4.8

3 30 55 74 6.4 8.4

4 40 52 68 6.6 8.8

5 50 48 63 7.4 8.8

6 75 40 59 8.2 9.1

7 100 38 51 8.6 9.3

8 150 36 48 8.6 9.6

9 200 26 48 9.7 10.3

10 250 24 36 10.2 12.9

11 300 15 40 15.3 14.6

12 350 12 38 17.4 15.2

13 400 12 36 18.4 14.6

14 450 15 36 18.2 14.7

15 500 12 37 18.8 15.3

16 ФОН 15 47 18.6 17.3

Масалан, тадкикотларда М-37 Халкаро автомагистралининг Иштихон тумани чегарасида жойлашган худуднинг огир металлар билан куп ифлосланган 10 метрдан

May 12-13

1208

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

300 метргача масофаларда нитрат шаклдаги азотнинг микдори 4,6 мг/кг (20 метр узокликда), аммоний шаклдаги азотники эса худди шу масофада 4,8 мг/кг ташкил этди. Автомобил йулидан 200-250 метргача масофада аммоний ва нитрат куринишдаги азот микдори 1 кг тупрокда 10 мг/кг дан кам эканлиги аникланди.

Тупрокдаги огир металлар таъсирининг камайиши билан харакатчан азот микдори ошиб борди. Бу холат тупрок таркибидаги азот тупловчи микроорганизмларнинг фаолияти билан боглик. Чунки, тупрок таркибидаги огир металлар микдори купайиши тупрокнинг микробиологик фаоллигини сусайтиради хамда азот тупланишига салбий таъсир курсатади. Огир металларнинг таъсири камайиши билан азот тупловчи микроорганизмлар фаоллашади хамда тупрокда усимликлар учун зарур булган озика моддалар, яъни азотнинг микдори купаяди. Автомагистралдан 350-400 метр узокликда нитрат ва аммоний шаклдаги азот микдори фон курсаткичга якинлашган. Тахлиллар натижаларига кура, автомагистралдан 500 метр узокликда нитрат шаклидаги азотнинг микдори 18,8 мг/кг, аммоний шаклдаги азотнинг микдори 15,3 мг/кг гача купайганлиги кайд этилди.

Хулоса. Тадкикотларда автомобил йулидан 300 метрдан узок булган далаларнинг огир металлар билан зарарланиш холати камайганлиги исботланди. Шунинг учун огир металларнинг зарарли таъсирини камайтириш максадида катта йулдан 300 метргача булган оралик майдонларда алохида агротехнологик тадбирлар тизимини жорий этиш максадга мувофик. Бундай зарарланган тупроклар экологик мухитини яхшилаш ва зарарли таъсирини камайтириш учун органик угитлар, кукат угит (сидерат)лардан унумли фойдаланиш тавсия этилади. Автомобил мотор мойларини кургошинсиз ёкилгилар асосида ишлаб чикаришга утиш оркали тупрокка кургошиннинг келиб тушиши хам камаймокда. Кишлок хужалигида захарли пестицидларнинг катъий мёъёр ва муддатида ишлатилиши упрокларнинг кимёвий захарланишининг олдини олмокда. Келажакда электромобилларнинг купайиши хам ушбу муаммонинг ижобий хал булишига уз хиссасини кушади.

REFERENCES

1. Ковальский В.В., Гололобов А.Д. Методы определения микроэлементов в органах и тканях животных, растениях и почвах.- М.: Колос,

1969. -272 с.

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

2. Холикулов, Ш. Т., Неъматов Х. М. (2022). Тупрокнинг огир металлар билан ифлосаниши. Theoretical and Practical Principles of Innovative Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan, SB TSAU Conference, 774-777.

3. Холикулов Ш. Т., Якубов Т. Б. Шуртангазкимё мажмуаси чикиндиларининг оч тусли буз тупроклардаги айрим харакатчан огир металлар микдорига таъсири. Гулистон давлат университети ахборотномаси, табиий ва кишлок хужалиги фанлари серияси. 2021. № 3. Б. 39-44.

4. Шукуров Н.Э., Талипов Р.М., Отабоева Н.А. Тяжелые металлы в почвах Ангрен-Алмалыкского горнопромышленного района (концентрация и формы нахождения). Ангрен истикболли шахар. «Фалсафа ва хукук». Ташкент, 2006. С. 253-255.

5. Shukurov N., ^dirov O., Peitzsch M., Kersten M., Pen-Mouratov S., Steinberger Y. Coupling geochemical, mineralogical and microbiological approaches to assess the health of contaminated soil around the Almalyk mining and smelter complex, Uzbekistan // Science of the Total Environment. 2014. P. 447-459.

May 12-13

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.