CC BY
0«MAKTABGACHA TALIM TIZIMI XODIMLARINI RIVOJLANTIRISH: AMALIYOT VA XORIJIY TAJRIBA»
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 2024 YIL 23-24 MAY
NUTQ MADANIYATI LINGVISTIK-PEDAGOGIK HODISA
SIFATIDA
Murodova Farangis G'anisherovna
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish instituti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11273669
Annotasiya. Ushbu maqolada nutq madaniyati pedagogic ahamiyati ochib berilgan. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqiy imkoniyatlarini kengaytirish imkoniyatlari o'rganilgan.
Vatan, til va madaniyat eng muhim tushunchalar bo'lib, ularsiz tsivilizatsiyalashgan mamlakatda yashayotgan xalqning birligini tasavvur qilish qiyin. "Madaniyat" so'zi chuqur tarixiy ildizlarga ega. antik davr (lotincha cultura - etishtirish, qayta ishlash, yaxshilash). Lekin uning mazmuni turli sinfiy va mafkuraviy qarashlar ta'sirida sezilarli darajada o'zgardi . Ushbu tushunchaning ma'nosi endi asl ma'nosidan ancha kengaydi. Bizning fikrimizcha, "Falsafiy entsiklopediya"da shakllantirilgan madaniyat ta'rifini to'g'ri ta'rifga yaqinroq ko'rib chiqish kerak : "Madaniyat - jamiyatning moddiy va ma'naviy rivojlanishidagi yutuqlari yig'indisi bo'lib , u jamiyat tomonidan foydalaniladi, madaniy an'analarni tashkil etadi va unga xizmat qiladi. insoniyatning keyingi taraqqiyoti".
Tarixiy-materialistik nuqtai nazardan qaraganda, madaniyatning ijtimoiy hayot sohasidagi umumiy tushunchasi moddiy va ruhiy hodisalarni qamrab oladi. Shu munosabat bilan madaniyatning umumiy tushunchasi bilan bir qatorda u ham qabul qilinadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq madaniyatini tarbiyalash murakkab va kam o'rganilgan hodisadir. Shu munosabat bilan uni har tomonlama tahlil qilish zarur: "nutq madaniyati" tushunchasining mohiyatini ochib berish , uning didaktik jihatdan mos ta'rifini qabul qilish, nutq madaniyati nazariyasining asosiy qoidalarini aniqlash va ushbu muammoning pedagogik adabiyotdagi o'rnini aniqlang.
D.E. Rozental bu kontseptsiyani nutqning me'yoriyligi, ma'lum bir tarixiy davrda ma'lum bir til hamjamiyatidagi tilga qo'yiladigan talablarga muvofiqligi deb hisoblaydi . U nutq madaniyatini talaffuz , urg'u, so'z qo'llash, so'z birikmasi va gaplarni yasash, yasash me'yorlariga rioya qilishni ham nazarda tutadi.
Nutq madaniyati ostida L.A. Vvedenskaya " muxitlarni hisobga olgan holda qabul qiluvchiga eng yaxshi ta'sir ko'rsatadigan fazilatlar to'plamini tushunadi.
Aniq nutqni o'zlashtirish uchun, B.N. Golovin, quyidagi shartlar talab qilinadi: nutq mavzusini bilish, til tizimini bilish, kuchli nutq qobiliyati.
M.I. Ilyashning ta'kidlashicha, aniqlik tushunchasini soya tushunchasisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Muayyan til odamlarning fikr va his-tuyg'ularining ma'lum soyalarini uzatishga qanchalik sezgir bo'lsa , bu tilning madaniyati shunchalik yuqori bo'ladi. Leksik darajada soyalar polisemantik so'zlar va sinonimlar yordamida yetkaziladi.
Agar intonatsiya og'zaki nutqni ifodalashning asosiy vositasi sifatida tan olinsa , lug'at lingvistik ekspressivlikning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuning uchun tilning majoziy va ifodali vositalarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir, ulardan foydalanish nutqning ekspressivligini rivojlantirishga yordam beradi.
«MAKTABGACHA TALIM TIZIMI XODIMLARINI RIVOJLANTIRISH: AMALIYOT VA XORIJIY TAJRIBA»
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 2024 YIL 23-24 MAY
Ekspressivlikni yaratishning eng keng tarqalgan usullaridan biri qiyoslashdir (u solishtirilayotgan narsani nomlaydi; nima bilan solishtirilayotganini; solishtirilayotgan atribut); epithet (badiiy ta'rif ) va metafora (yashirin taqqoslash semantikasiga ega ibora).
M.I. Ilyash "nutq madaniyati" terminologik iborasida uchta asosiy ma'noni aniqlaydi:
1) muloqot sharoitlari va maqsadlarini hisobga olgan holda lingvistik stilistik vositalar va usullardan foydalana olish;
2) nutq madaniyati - bu nutqning mazmunini optimal tarzda ifodalovchi va muloqot shartlari va maqsadlarini qondiradigan odamlarning muloqot amaliyoti tomonidan ishlab chiqilgan normativ nutq vositalarining tartibli to'plami;
3) Nutq madaniyati hozirda mustaqil tilshunoslik fani deb ataladi.
M.I. nutqining kommunikativ sifatlari qatorida. Ilyosh to'g'rilik , aniqlik, mantiqiylik, soflik, boylik va rang-baranglik, ifodalilik va tasviriylik , qisqalik va o'rinlilikni ta'kidlaydi.
Biz B.N.ning ta'rifidan chiqdik. "Til", "nutq", "nutq faoliyati" tushunchalarini ilgari o'rgangan Golovin nutq madaniyatini kommunikativ sifatlar majmui va tizimi sifatida belgilaydi. U kommunikativ fazilatlarni turli nisbatlarda ko'rib chiqadi:
1) "nutq-til" munosabatida to'g'rilik, soflik va boylik hisobga olinadi;
2) "nutq - fikrlash": aniqlik va mantiq;
3) "nutq - ong": ekspressivlik, tasviriylik, dolzarblik, ta'sirchanlik ;
4) "nutq - haqiqat": aniqlik va mantiq;
5) "nutq - uning manzili": mavjudlik, samaradorlik;
6) "nutq - aloqa shartlari": dolzarblik.
Madaniy jihatdan rivojlangan nutqning muhim sifatlaridan biri mantiqdir. Bu sifat nutqdagi til birliklarining semantik bog'lanish xarakterini ularning mantiq qonunlariga muvofiqligi va to'g'ri fikrlash nuqtai nazaridan baholaydi.
M.I. Ilyosh mantiqning namoyon bo'lishini so'z va iboralarning to'g'ri qo'llanishida, gaplarning to'g'ri tuzilishida, super-iboralar birligi va katta matnda, bayonning semantik va kompozitsion to'liqligida ko'rib chiqadi.
REFERENCES
1. 1. Abdullayeva N. Maktabgacha ta'limni variativ yondashuv asosida takomillashtirish. Pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD). dis.-T.:2020.-135 b. 17w
2. Abdurahimova D.A. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy ruhda tarbiyalashda xalq ertaklaridan foydalanish. Ped. fan. nomzodi ... diss. - T., 1998. -165 b. 11w
3. Abdurahimova D.A. Xalq og'zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirish. Ped. fan. doktori ... diss. -T., 2020. - 278 b. 12w
4. Azizova Z. "Qo'g'irchoq teatri vositasida maktabgacha katta yoshdagi bolalarda axloqiy-estetik sifatlarni shakllantirish". // Pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati . - Toshkent. - 2019. 18w
5. Kalmuratov T.N. Issues of Improving the Management of Family Non-Governmental Preschool Education Organizations. International Journal of Social Science Research and Review, http://ijssrr.com editor@ijssrr.com Volume 4, Issue 4 November, 2021
6. F.R. Valiyeva The importance of educational content in preparation of competative personnels// 2nd International Conference BRIDGE TO SCIENCE: RESEARCH WORKS San Francisco, USA February 28, 2018
