CC BY
2ЭОЖ 658.1:665.5
0НЕРКЭСШТ1К КЭС1ПОРЫНДАРДА ЦАУ1ПС1ЗД1КТ1 ЦАМТАМАСЫЗ ЕТЕУГЕ АРНАЛГАН АВТОМАТТАНДЫРЫЛГАН БАСЦАРУ ЖYЙЕСI
НАРИМАНОВА АЙЖАН ТЕМ1РБЕЩЫЗЫ
Л. Н. Гумилев атындагы Е¥У 2 курс магистранты, Астана к;., ^азакстан
АБДУГУЛОВА ЖАНАТ КАПАРОВНА
Л. Н. Гумилев атындагы Е¥У э.г.к, доцентi Астана к., ^азакстан
Аннотация: Элемдгк экономикадагы вндгрггш куштердщ дамуыныц цазгргг тенденциялары апаттар мен апаттар саныныц Yздiксiз всугмен цатар журед1. Сонымен цатар, Yлкен материалдыц шыгындарга, цоршаган ортага айтарлыцтай зиян келтгруге жэне квбгнесе цауттшт жогары объектшердщ тургындары мен цызметкерлерг арасында квптеген шыгындарга экелетт аса грг апаттардыц всу урдш байцалады. Осындай шаралардыц бгрг реттде цаут-цатердг талдау мен багалауга неггзделген цаутЫздттг басцарудыц жаца эдгстергне квшу усынылады, бул белгш бгр цауттшк объектшнен халыц пен цоршаган ортага цауттщ сандыц сипаттамасы болып табылады.
Зерттеудщ мацсаты цаутыздттщ ыцтимал цауттерш бацылау жэне оларга жауап беру процестерт автоматтандыратын кешендг ЖYйенi цуру болып табылады. Даму сияцты озыц технологияларды бгрттгрудг цамтиды датчиктер, бейнебацылау ЖYйелерi, жэне деректердi талдау багдарламалыц жасацтамасы. Автоматтандырылган ЖYйе вндiрiстiк процестщ жалпы тшмдшт мен цаутаздтн жацсарта отырып, твтенше жагдайларга жедел ден цоюга мYмкiндiк бередi.
ЮлттЫ свздер: цаутЫз кэсторын, тэуекелдердi багалау, внеркэсттт цаутЫздщ автоматтандырылган бацылау, цоршаган ортаны цоргау, багдарламалыц кешен, мониторинг.
Заманауи кэсшорынды баскару ею мшдетп шешумен тшелей байланысты: заманауи бiлiмдi камтитын жэне жобалау мен eндiрiстщ барлык кезецдершде акпараттык колдау керсететш интеграцияланган акпараттык ортаны куру жэне осы магынада кэсшорынныц каушаздшн камтамасыз ету. коргалатын акпаратты жогалту, закымдау немесе жария ету тэуекелдерш азайту.
Бул мшдеттер eндiрiстiк процестердi автоматтандыру жэне акпараттандыру саласындагы жогары гылыми-техникалык прогрестщ аркасында казiрri кездеп ец езекп мэселелердщ бiрi болып табылады. Осылайша, техникалык каушаздштщ жаца куралдарыныц дамуымен катар, жаца эдютердщ пайда болганын атап еткен жен. акпараттык жуйелердщ жумыс ютеу сапасын багалаудыц алгоритмдерi мен стандарттары болады [1].
Тэуекелдi талдау кэсшорынныц кауiпсiздiгiн кешендi багалаудыц ец мацызды бeлiгi болып табылады. Тэуекел жуйенщ кауiпсiздiгiне байланысты ыктимал закымдануды сипаттайды жэне жуп мэндермен сипатталады: закымдану ыктималдыгы жэне шартты бiрлiктегi закымдану мелшерь Тэуекелдi талдау процедурасыныц нэтижес тэуекелдi сандык немесе сапалык багалау болуы мYмкiн тэуекел децгейлерi; эдетте: жогары, орташа, темен (сурет 1) [2].
I Тэуекелдшпстщ накты турш
' улгайтатын жэне азайтатын
I шю жэне сырткы факторлар_
. дыаныктау
Аньщталган факторлар ды талдау
Ек амалды пайдалану арцыл ы каржыльщ жагынан тэуекел дщ нацты тYрiн ба
галау
Кдржыльщ жагдай ын аньщтау
Тэуекел децгешнщ мумю
I ■
овательский i
I I
Тавдалган тэуекел децгет бойынша жеке операдияпа рды талдау
Сурет 1. Тэуекелд1 талдаудыц блок -нобайы
Бул функционалдык аппарат ашык алмасу немесе жаца акпараттык технологияларды пайдалану аркылы кэсшорын дамуыныц кажетп децгешн камтамасыз етуге байланысты колайлы тэуекелдердi аныктау кезiнде эсiресе eзектi болып табылады. Акпараттыц купиялылыгын бузудыц формальды процестершщ жагдайларын карастырайык. (2-сурет).
1 2 3 4 5
2-сурет - Акпараттыц купиялылыгын бузудыц ресми процестершщ иллюстрациясы (6ip тоскауылдыц мысалын пайдалану)
Акпараттыц купиялылыгы 2, 3, 5 жагдайларда, бузылган 1, 4 жагдайларда сакталады. Акпараттыц купиялылыгын сактау ыктималдыгы мына формуламен есептеледi:
'к о н ф 1 Пт = 1'п р е о д к о н ф т (!)
мундагы к - акпаратка кол жеткiзу Yшiн зиянкес ецсеруге тшс кедергiлер саны;
Яргеоё сопГ т - Tconf акпаратыныц объективтi купиялылыгыныц мерзiмi бiткенге дешн зиянкестiц m-шi кедергiден ету ыктималдыгы. Бастапкы сипаттамалардыц олардыц тэуелсiздiгiмен Yлестiрiмдерiн экспоненциалды жуыктау Yшiн Рpreod со^ т мынаган тец:
Р _ _^конфх/гга_
'п р е о д к о н ф т — Т х г ,. х г ,. Т (2)
' конфА7гпТ"гпА7гпТ"гп' конф
мундагы /т - m-шi бeгеттiц корганыс параметрлерiнiц кeршiлес eзгерiстерi арасындагы орташа уакыт; ит - m-шi кедергiнi ецсерудiц (корганыс параметрлершщ мэндерiн ашудыц) орташа уакыты;
Тсоп£ - акпараттыц объективтi купиялылыгы кезещнщ орташа узактыгы.
Кедергiлердiц бастапкы саны к жэне модельдеуге кажеттi ит мэндерiнiц шегi косымша модельдеу, коргау жYЙесiнiц ерекшелiктерiн жэне бузушылардыц эрекеттершщ ыктимал сценарийлерiн ескеретiн толык аукымды эксперименттер немесе салыстыру нэтижесiнде аныкталады. аналогтарымен; Tconf мYмкiн мэндерiнiц диапазоны техникалык шарттарда немесе функционалдык тапсырмаларды тужырымдау кезiнде кeрсетiлген.
Бiркатар жоспарланган iс-шараларды эзiрлеу нэтижесiнде орнатылган кол жетюзу кедергiсi зиянкестiц де (А окигасы) да, осы акпарат арналган к¥Pметтi кызметкердiц де (окиганыц) алдын алады деп есептеймiз. Бiз бузушыныц m-шi кедергiнi жецу окигасын Aovercoming conf т деп белгiлеймiз. Осылайша, пайдаланушыныц акпаратка кол жеткiзу ыктималдыгы РН бузушы болып табылады жэне бул жагдайда коргалган акпаратты сактау ыктималдыгы мына формула аркылы есептелуi мYмкiн:
Р _ 1 _ ГГ^ ^преод конф гга
'ко н ф — 1 Пт= 1 А (3)
^аушаздшт Yш параметрдщ тiркесiмi бойынша баскару Yшiн бiз жогарыда сипатталган Yлгiнi келесiдей кецейтемiз. Акпараттык объектiлердiц жиынын аныктайык О —{ Од} _ _ _ (4)
мундагы к=1..К, К - барлык акпараттык объектiлердiц саны. Эрбiр акпараттык объект1ге Од атрибуттарыныц жиынын орнатуга болады жэне Й Од косылымдары, ягни кэсiпорынныц бYкiл акпараттык кецiстiгi семантикалык желi болып табылады. Акпараттык объектiлердiц жиынтыгы да акпараттык объект болып табылады. Осыган байланысты акпараттык объектi Yшiн тэуекелдер жинагын тeмендегiдей етiп орнатудыц мэш бар: Й Од — {П — (р ^ ,й ¿Дь) } _ _ (5)
мундагы i=1..NR, КК - барлык берiлген тэуекелдердiц саны. р I - i-шi тэуекелдщ пайда болу ыктималдыгы,
йI - i-шi тэуекелдiц пайда болуы нэтижесiндегi залал (шартты бiрлiктермен eлшенедi), ^ь - тэуекелдi аныктау уакыты. Эрбiр тэуекел тэуекелдi тудыратын факторлар болып табылатын СЙ ^ ыктимал кауiптердiц белгiлi бiр сценарийлерi Yшiн аныкталуы мYмкiн. ^ауш-катер сценарийлерi уакыт бойынша семантикалык желiдегi eзгерiстер ретшде сипатталады жэне окигалар тiзбегi ретшде усынылуы мYмкiн [3]. Тэуекелдi азайту Yшiн шаралар тобын енпзуге болады:
М;— { ( Й Од^р^С;) } (6)
мундагы j=1..NM, КМ - барлык жоспарланган iс-шаралар саны, 5 М| - окиганы белсендiру жалаушасы, егер окига белсендiрiлсе 1 -ге, ал баска жагдайда 0-ге
тец,
Р; - окига iске косылганда тэуекел ыктималдыгыныц eзгеруi,
й; - окига юке косылган кездегi залал мeлшерiнiц абсолюттi eзгеруi,
С; - ю-шараныц куны.
t уакытында белсендiрiлген эрекеттердi М;, t тYрiнде аныктайык. Мэселеш осы тужырымдау аркылы каушаздшт баскару уакыттыц эрбiр нYктесiнде тэуекелдi тeмендетуге экелетiн белсендiрiлген шаралардыц белгш бiр санын аныктаудан турады. Тэуекелдi толыгымен жою мYмкiн болмагандыктан, егер тэуекел мэш руксат етiлген тэуекел мэншен аспаса, шараларды белсендiру максатына кол жеткiзiлдi деп санауга болады.
Й йор — { (рй Ор й йор ¿)} (7)
Рй ор;- i-шi тэуекелдiц ыктималдыгы, й йОр(- ^ тэуекелдiц зиянын багалау.
Белсендiрiлген шараларды эзiрлеу контекстiнде кэсiпорын кауiпсiздiгiнiц агымдагы жагдайын сипаттайды. Тэуекелдердi баскару жYЙесiнiц максаты калдык тэуекелдердi колайлыдан аз немесе оган тец болганша азайту болып табылады. Кэсшорынныц кауiпсiздiгiн кешендi багалау Yшiн жалпы калдык тэуекелдi сипаттайтын бiркатар интегралды параметрлердi аныктауга болады. Бул параметрлердiц руксат етшген тэуекел мэндерiнен аз акпарат жYктемесiне карамастан, оларды кэсiпорынныц кауiпсiздiгiн жалпы багалау Yшiн пайдалануга болатынын ескерщз. Тэуекелдi пессимистiк багалау жалпы зиянныц ыктималдыгын жасауга мYмкiндiк бередi:
Рост — П?= 1Р о Ст£ х ^ (8)
жэне жалпы залалдыц накты сомасы:
70
d 2CT = I i=id 0 CT . x ^ (9) Мундагы:
Po CT . = P i - ZJL i Py x ¿>f, d о CT . = d i - Ef= i dy x ¿>f, (10)
pM _ егеР Рост; ^ Pdopj' ^ocTj ^ ^dopj) /1 i \
°y "l о } (11)
Бул параметрлерд1 пайдалану кэсшорынныц каушаздшн камтамасыз ету мэселесш шешу ушш залалды азайтуды жэне тэуекелдш ыктималдыгын ескерумен аныкталады, ейткеш 61р тэуекелд1 жою залалды жалпы багалау тургысынан екшшюш азайтуга тец жэне залалды багалау барлык тэуекелдер бойынша 61рыцгай журпзшед1 [4]. Тэуекелд1 темендету шараларыныц куны келесщей аныкталады:
CM=Zf= i CjXSf (12)
^аушс1з тэуекелдерд1 азайтуга багытталган белсенд1ршген шаралардыц куны каушс1зд1к шыгындарын азайту мумкшдшн сипаттайды:
с^зб = 1М= i9x<5Mx<5f6 (13)
гизб _ (1,егер VRОкрОк Пр i = 0 dОк. = 0V £di = 0
5из6 -"-кг-к iiri ----к (13)
^андай да б1р ыктималдыгы бар актер шабуылдаушы болуы мумкш, ягни оныц 1 ыктималдыгы бар жуйеге к1ру1 б1р немесе б1рнеше тэуекелдерд1 тудырады. Бул жагдайдагы шаралар мундай субъектшердш жуйеге юруше жол бермеуге экелу1 керек. Екшш1 жагынан, белгш б1р шаралар кешеш мумкш, олардыц юке косылуы шабуылдаушы болып табылмайтын актерлерге кол жетюзуден бас тартуга экеледь Бул ретте акпараттык объектшерге кол жетюзуге мумкшдш бермеуден келт1ршген залалды багалауга болады, ол акпарат объекпсш эз1рлеуге уакытты квдртуден жэне шектеулерден турады.
Енпзшген параметрлердш езгеру тенденциялары туралы деректерге суйене отырып: закымдану каутнщ ыктималдыгы мен шамасы, олардыц езгерютершш сипаты 3-суретте б1р тэуекелдш ыктималдыгыныц тэуекел аныкталган сэттен бастап уакытка тэуелдшп керсетшген.Тэуекелдш езгеру динамикасы мынадай сипатка ие: ыктималдык езектшгш жогалтуга байланысты уакыт ете келе темендеу1 мумкш 3, 4 кисыктары, сырткы жагдайлардыц эсершен жогарылауы (1) немесе узак уакыт бойы туракты болып калуы мумкш (2).
3-сурет - Тэуекел ыктималдь^ыныц езгеру динамикасы: ок^аныц эрекетше байланысты ыктималдыкты езгерту (оц жакта) жэне езгерту нускалары (сол жакта)
Б1з тэуекел ыктималдыгы б1ркелк1 езгеред1 деп есептейм1з. ^олданыстагы деректерд1 талдау стандартты параметрлш модельдерд1 - бершген типтеп функцияларды пайдалана отырып, тэуекелдш уакытка тэуелдшгш жуыктауга болады. Модель параметрлер1 ыктималдык мэншщ шект мэндерге жакындау жылдамдыгын сипаттайды [5].
Тэуекел ыктималдыгын темендететш шаралар, уксас тэуелдшктерд1 кутшетш залалдыц мелшерш багалау ушш куруга болады. Закымдану ыктималдыгы мен шамасыныц езгеру динамикасын кадагалау кэсшорынныц жумыс ютеу1 кезшде шаралар кабылдау
кажeттiлiгiн аныктайды. Бакылау катeлiгiнe тэуeкeлдeрдщ зиян телтсру ыктималдыFы мeн шамасын баFалаудьщ дурыс eмeстiгi, сoндай-ак кызмeт бoйынша тэуeкeлдeрдщ ыктималдыFы мeн закымдануыныц eзгeруi эсeр eтeдi; шаралардыц eзeктiлiгiн жэ^ oларды iскe кoскан кeздeн бастап oлардьщ эсeр eтуiнщ кeшiгуiн аныктайды. ^аушаздшт баскару алгoритмi кeлeсiдeй:
• ^нфигурациялау кeзeщ - баскару жYЙeсiн кoнфигурациялауFа жэнe eвдeудi сипаттайтын автомат куруFа арналFан эрeкeттeрдi камтиды
• Жeдeл мoнитoринг кeзeщ аныкталFан тэуeкeлдeр жай-^шнщ eзгeруiн туракты бакылауFа жэ^ кажeт бoлFан жаFдайда шараларды бeлсeндiругe баFытталFан iс-шараларды камтиды. Бул алгoритмдe eкi эрeкeт erç Yлкeн кYPдeлiлiккe иe: тэуeкeлдщ шамасын баFалау жэ^ oкиFаны тацдау. Эрбiр тэуeкeл Yшiн дайындык кeзeщндe эртYрлi тиiмдiлiгi бар ыктимал шаралар тiзiмi аныкталады.
^орытынды: Бул прoцeстi автoматтандыру ю-шаралардыц дeрeктeр кoрын жYргiзудeн жэнe oларды пайдалану статистикасын жинактаудан турады. Бул дeрeктeр базасы нeгiзiнeн кауiпсiздiк маманыныц ^Изи куралы бoлып табылады, oл oрындалFан жумысты тiркeу Yшiн KOлданылады. Зeрттeу нэтижeлeрiн кауiпсiздiк мэсeлeлeрi шeшушi рeл аткаратын эртYрлi eнeркэсiптiк кэсiпoрындарда кoлдануFа бoлады. Ыундай жYЙeнi iскe асыру тeтeншe жаFдайлардыц алдын алуFа ыкпал eтiп кана кoймайды, сoнымeн катар eндiрiстeгi кауiпсiздiк саласындаFы автoматтандыру мeн тиiмдiлiк дeцгeйiн арттырады. Жумыс нэтижeлeрi бoйынша eсeптeрдi куруды автoматтандыру жэ^ жасалFан eсeптeрдi жYЙeлi тYPдe тeксeрудi камтамасыз eту, шeшiм кабылдауды ^лдау Yшiн кэсiпoрынныц бiрыцFай акпараттык мoнитoринг пeн кауiпсiздiктi баскарудыц шю жYЙeлeрiн eнгiзу кажeт. Шeшiм кабылдауды ^лдау жYЙeсiнiц функциoналдыFы кызмeттiц дeрeктeр базасын жYргiзу жэнe кэсiпoрынныц каушаздшн камтамасыз eтeтiн бeлiмшeлeрдiц кызмeткeрлeрiн жeдeл жумыс куралдарын камтамасыз eту мYмкiндiгiн камтуы кeрeк. ^аушаздшт баскару парамeтрлeр жубымeн усынылFан тэуeкeлдeрдiц eзгeру динамикасын талдау нeгiзiндe уйымдастырылуы кeрeк залалдыц пайда бoлу ыктималдыFы жэнe баFалауы бoлып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI:
1. Рeзникoв Г.Я., Бабин C.A., Кoстoгрызoв A.И., Рoдиoнoв В.Н. Руксат eтiлмeгeн кoл жeткiзудeн автoматтандырылFан жYЙeлeрдiц каушаздшн сандык баFалау // ЖoбалаудаFы жэ^ eндiрiстeгi акпараттык тeхнoлoгиялар, № 1, 2004 ж. 11-22
2. Кoстoгрызoв A.^, Hистратoв r.A. ЖYЙeлiк жэ^ баFдарламалык инжeнeрия саласындаFы стандарттау, матeматикалык мoдeльдeу, утымды баскару жэнe сeртификаттау. M. Ed. «^ару, саясат, кoнвeрсия», 2004, 395 б .
3. Mалафeeв, С.И. Aвтoматика нeгiздeрi жэ^ автoматты баскару жYЙeлeрi / С.И. Mалафeeв, A.A. Mалафeeва. - M.: Academia, 2017 ж. - 240 б
4. Схиртладзe, A.r. Бiрiктiрiлгeн жoбалау жэнe баскару жYЙeлeрi / A.r. Схиртладзe. -M.: Academia, 2018. - 201 c.
5. Wallacea C.J., Costelloa J.A., Westa G.M., McArthura S.D.J., Coghlanb M. 0сiмдiктeрдi бoлжау Yшiн кeшeндi жаFдайды бакылау // Химиялык инжeнeрия транзакциялары. 2013. V. 33. DOI: 10.3303/CET1333144
