CC BY
18фахрия в таджикской литературе и определяет место Назири Нишапури в процессе становления жанра фахрия в индийском стиле. На основе изучения темы автор статьи приходит к выводу, что хотя Нишапури создал многочисленные фахрия, однако это не означает, что он постоянно восхвалял себя и его фахрия - это проявление его высокомерия и гордыни. Он выбрал этот способ выражения с целью познания своего места в сравнении с другими поэтами, что было распространенным явлением в таджикской литературе.
Ключевые слова: Назири, диван, восхваление, газель, касыда, фахрия, поэзия, индийский стиль, слово.
THE ROLE OF NAZRII NISHOPURIS PANEGYRICS AIMED AT HIS POETRY DETERMINATION IN THE INDIAN STYLE
The article under consideration dwells on the place of panegyrics in Naziri Nishopuri s poetry. Initially, the author pays attention to the background of manifestation of panegyric writing in the Tajik literature and reveals the role of Naziri Nishopuri in the process of the Indian style formation beset with singing the relevant type of poem. Designing on the premise of the conducted research, the author of the article comes to the conclusion that although Naziri has sung a huge considerable number of panegyrics, but it does not mean that he was constantly praising himselfand his panegyrics consider an expression of his pride. One can assert that the poet followed the style in question appertaining to the way of his status enlightenment in comparison with other poets, which was elaborated in the Tajik literature completely.
Key words: Naziri, devon, panegyrics, ghazal, ode, fakhriya (a poem in which the poet enumerates his merits and talent), poem, Hindian style, speech.
Сведения об авторе:
Махмудзаде Обиджони Бекназар - Таджикский государственный педагогический университет им. С. Айни, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры теории и истории литературы таджикского филологического факультета. Адрес: 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 121. Тел.: (+992) 985728101
About the author:
Mahmudzoda Obidjoni Beknazar - Tajik State pedagogical University named after S. Ayni, candidate of philological sciences, lecturer of department of theory and history of literature. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121. Tel.: (+992) 985728101
БАЪЗЕ ХУСУСИЯТ^ОИ ^УНАРИ ^ОФИЯСОЗЙ ВА РАДИФ ДАР РУБОИЁТИ ЧАЛОЛУДДИНИ РУМЙ ВА МАФХУМИ ИШК; АЗ НИГОХД РАВОНШИНОСОН
Саидова Б.Т.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Ч,алолуддини Румй яке аз мутафаккирон ва шоирони бузурги шинохта буда, аз зумраи он шоиронест, ки дар осораш дар баробари дигар навъх,ои адабй рубой чойгох,и муносиб дорад ва он мавкеи шоирро дар назми точик муайян намудааст. Бинобар х,амин тасмим гирифтем, ки доир ба баъзе махсусиятх,ои кофиясозй ва радиф дар рубоиёти ба забони форсй-точикй навишта шудаи Ч,алолуддини Румй баррасй гардад. Инчунин, таносуби маф^уми иш; дар радифсозии рубоиёти шоир ва назариях,ои равоншиносон ба иш; мебошад.
Худи рубой яке аз кадимтарин ва маъмултарин колабх,ои шеърии форсй-точикй буда, сарчашмах,ои пайдоиши он ба замощои пеш аз ислом мерасад. Дар бораи пайдоиши рубой андешах,ои донишмандони таърихи адабиёт гуногун аст. Гурух,е аз донишмандон сарчашмах,ои пайдоиши рубоиро дар адабиёти араб дидаанд ва гурух,и дигар даъво доранд, ки гуё сарчашмаи пайдоиши рубой дар адабиёти узбек будааст. Вале аксари мухдккикон бар он акидаанд, ки рубоии нахуст дар осори шифох,ии форсизабонон пайдо шуда ва ба адабиёти халкдои дигар таъсир кардааст.
Адабиётшинос Брагинский сарчашмаи пайдоиши рубоиро хдтто дар китоби мукаддаси «Авасто» медонад ва дар миёни сурудх,ои 11-х,ичоии Испандмат (Спетаманиё) Авасто ва рубоих,ои форсй монандие мебинад.
Акидае, ки гуё рубой дар адабиёти араб пайдо шуда ва ба адабиёти форсй гузашта бошад, кобили кабул нест ва солх,ои охир комилан рад шуда, касе дигар чунин акидаро тарафдорй намекунад. Дар
радди чунин акида хаминро гyфтaн кофй аст, ки агар ру6ой аз aдaбиëти араб ик;тибоc мешyд, вазни он дар шеъри арабй бояд вучуд медошт. Вале чунин набуда ва вазни pyбоиëти фоpcиpо арабхо баъди ду acpи пайдоиши он, яъне аз acpи XII ва XIII mr^bc кардаанд. Дар бораи capчaшмaи рубой будани aдaбиëти туркй ë узбекй низ хаминро гуфтан кофй аст, ки ин колаби шеърй бо тамоми xycycиятхои xyд дар aдaбиëти узбек дар acpи XV маъмул гаштааст ва маълум аст, ки шоирони туркзабон дар пайравии pyбоиëти фоpcй минбаъд pyбоиëти туркй cоxтaaнд.
Дар бораи он ки рубой пеш аз ташаккули aдaбиëти фоpcй, яъне то замони Рудакй ва мyоcиpони y чй шакле дошт. Хукми катъи изхор кардан душвор аст, зеро аз он даврон намунахои рубой то ба мо нapacидaacr. Факат аз acpи IX минбаъд баъзе порахои шеърй дорем, ки аз чихати cоxтоp ва шакли зохрй то хадде ба рубой монанд аст. Ма^ан, ду байти зерини Ханзалаи БодFиcй:
Ёрам cunaнд œap4u 6ap оташ щмeфuкaнд,
Аз бар чашм то нарасад магберо гaзaнд.
ypo сыпанду оташ н-ояд уаме ба кор,
Бо pyu щмчу оташу бо мyu чун тпанд.
Рубой калимаи арабист, маънои лугавиаш чахоргона, чахортой буда, аз калимаи арабии арбаъа (чахор) гирифта шудааст. Хамчун истилох рубой аз навъхои xеле маъмули aдaбиëти xaira ва шифохии мардуми точик аст. Харчанд рубой калимаи арабист, аммо хамчун шеър аввалин бор аз чониби шоирони точик гуфта шуда, баъд ба aдaбиëти араб ва турк гузаштааст. Рубой чун дубайтй аз ду байт (чор мжраъ) иборат мебошад. Аз чихати маънои лугавй, мазмуну мундарича ва тарзи кофиябандй байни рубоию дубайтй фарки чиддй нест. Агар хамаи мдораъхои рубой хамкофия бошанд, онро рубоии мycapaъ (хамкофия) ва агар мдораъи cеюми рубой аз кофия озод бошад, онро рубоии xacй гуянд. Тафовути рубоию дубайтй факат дар вазн аст. Агар дубайтй дар шаклхои мycaддacи бахрхои Хазачу Мушокил эчод карда шавад, рубой дар шачархои акрабу (- - v) акрами (—) бахри Хазач cypyдa мешавад. Иxтиpоъи вазни рубой ба Хоча Имом Хacaни Каттон (a.XI) таалук дорад. Вай рубоиро дар 24 вазн- 12 вазн дар шачари axpaб ва 12 вазн дар шачараи axapaм чой дод. Сабаби шачари axpaб ва шачараи axpaм номидани авзони рубой дар он аст, ки хамаи рукнхои аввали он ë бо зихофи axpaб (мафулу - - v) ë бо зихофи axpaм (мафъулун —) cap мешавад.
Кофия ва радиф дар каломи манзуми фоpc-точик накши мухим дошта, дар баробари зарбу вазн хамохангии шеърро таъмин менамояд. Рочеъ ба кофияву радиф тадкикоти донишмандон В. Жиpмyнcкий, Б. Гончаров, Мухаммадризо Шафеии Кадканй, Сиpycи Шaмиcо, Бахром Сиpyc, Рacyл Ходизода, Мухаммадчони Шакурй, Талъат Абдучабборов, Рахими Mycyлмониëн, Худой Шарипов, Урватулло Тоиров арзишманд ва кобили таваччух мебошанд. Мухаккик Б. Гончаров оид ба ин мааъала xеле xyб кайд кардааст: «В организации craxa, рифма принадлежит очень важная роль она cвязaнa œ звуком, ритмом, лекcикой, интонацией и cинтaкcиcом, строфикой» [5, с.324].
Хануз аз замони пайдоиши шеъру шоирй ба забони порши дарй истифодаи кофия ва радиф дар каломи манзум мавчуд аст. Корбурди кофия ва радиф дар эчодиëти шоирони давраи Сомонию Faзнaвй бо истифодаи калимахои cодa ва дар хадди эътидол ифода ëфтa, бо мурури замон дар натичаи тагйири caбки cyxaн, ба вучуд омадани хавзахои гуногуни адабй бо caбaбхои гуногун ва пайдо гардидани шоирони caнъaтгapо ycyлхои гуногуни истифода аз кофия ва радиф cypaт мегирад. Чунин тарзи ифодаи каломи манзум ба лутфу назокати бaëн ва фашхату балогати калимахои кофия ва радиф пайваст бошад, як навъ падидаи мycбaт мaхcyб меëбaд. Аз хамин чихат кофия ва радифхо маъмулй нестанд, балки бо чиилвахои хунарй хамрох хастанд, ки он аз махорати баланди шоир дарак медихад. Бинобар ин тacмим гирифтем, то оид ба махорати шоир дар эчоди рубой ва баъзе аз чилвахои хунарии кофия ва радиф дар pyбоиëти ба забони форш-точики навишта шудаи Чалолуддини Румй ба тахккик pacонем.
Уcтод Урватулло Тоиров дар бораи таържи пайдоиши кофия бах^ намуда, перомуни чузъи ашоти шеър ба хиcоб рафтани кофия чунин нигоштааст: «Кофия яке аз рукнхои acоcии каломи мавзун аст, барои хамин cyxaни бекофияро шеър наменоманд.
Донишманди acpи XIII - Шамот Кайш Розй менaвиcaд: «С^ани бекофиятро шеър нашуморанд агарчи мавзун афтад» [8, c.28].
Омузиши pyбоиëти ба забони фоpcй-точикй навишта шудаи Чалолуддини Румй нишон медихад, ки шоир ба мyшaxacоти тамоми коидахои кофия эътибори чиддй дода, аз угеурхои он мохирона иcтифодa кардааст.
Кофия дар шеъри фоpcй-точикй чузъи а^хии шеър ба хиcоб рафта, ба вазн, охангнокии мycикии шеър алокамандии зич дорад. Радиф низ ба мушкии шеър иртибот дорад, зеро шеъри мураддаф xyшоянд буда, корбурди он аз махорати xyшзaвкии шоир вобастагй дорад. Аз нигохи мушкии калом радиф боз xycycrara xоcи xyдpо доpоcт, ки барои такмили кофия истифода мешавад.
Мухаккик М. Низомов caбaби acоcии пайдоиши радифро дар шеъри точикй шарх дода, рочеъ ба: «ниëзмaндии бештаре ба мушкии кофия ва тавгеаи тacвиpхою маонй иcтифодaи радифро ривоч мебaxшидaaнд» [7, c.111].
Бинoбap ^мин x,aнгoми тaнocyби мушкии мyштapaк ;apop гиpифтaни кйфия Ba paдиф дap як шeъp Ma^opaiH бенихрят зиед дoштaни шoиppo нaмoëн мecoзaд.
Яке aз чилвaхoи хyнapии иcгифoдaи кэфия дap шeъp мaъмyлтap aз xaMa ифoдaи ду к£>фия дap шeъp acг, ки 6o yнвoни «^^фия^и» бaëн мeшaвaд, ки дap pyбoии шoиp бa нaзap pacид: Дил аз %аваси ту чун рубоб аст рубоб, Хар пора зи срзи ту кабоб аст кабоб. Дилдор зи дарди мо агар хомуш аст, Дар хомушм дусад цавоб аст цавоб [9, c.17].
Мyвoфики нaзapияи дoнишмaндoн «aap paдифpo мдени ду кэфия opaнд oнpo xo4h6 гуянд» [1, c. 148]. Ин хoлaтpo дap миcoли pyбoии зepини Чaлoлyддини Румй дидaн мумкин acг: Имшаб, ки гами ишщ мудом аст, мудом, Цому маи лаъл бо цавом аст, цавом. Хуни гаму андеша %алол аст, %алол, Хобу %аваси хоб %аром аст, %аром [9, c.52].
Дap ин pyбoй кaлимaхoи «мyдoм», «к;aвoм» Ba «хapoм», ки бa тaкpop oмaдaaнд кэфияи шeъppo тaшкил дoдaacг.
Бaндaки хaбapии (феъли coдaи poбит) «acr» paдифи шeъp бyдa, хaмчyн xo4^ oмaдaacг, ки дap миëни кaлимaхoи к£>фия 4oürap шyдaacг. Уcгoд пpoфeccop Тoиpoв Уpвaтyллo пepoмyни иcгифoдaи xo4h6 чунин нaвиштaacг: «Шeъpe, ки дap oн xo4^ oмaдaacг, мaхчyб мeнoмaнд» [11, c.354].
Х^и^ме, ки к£>фия дap шeъp бa тaкpop иcгифoдa шyдaacг як швъ чилвaи хyнapии к;oфияcoзй бyдa, илoвa бap ин caнъaти тaкpopи мaaлвocитapo хеле мoхиpoнa нaмoиш гapдoнидaacг. Чyнoнчй: Дар бандам аз он ду зулфи банд андар банд, Дар нола-м аз он лабони цанд андар цанд. Эй ваъдаи дидори ту хрц андар хру, Охир гами %ирони ту чанд андар чанд [9, c.33].
Дap pyбoии мaзкyp кaлимaхoи «бaнд», «вдад» Ba «танд» кэфия бyдa, кaлимaи «aндap» xo4^ мeбoшaд.
Иcгифoдaи xo4^ кaлимaи «aндap» дap мдени ду ^фияи тaкpopй шaкли хyшoхaнгию зeбoй Ba мyaccиpй зaм нaмyдaacг.
Рoчeъ бa кйфияи мaъмyлa Ba нaвъхoи oн мo дaхoлaт шмекунем, тaнхo oид бa кopбypди кйфия тaхти yнвoни «к^ф^и xyrap^-po дap pyбoиëти Чaлoлyддини Румй бappacй мeнaмoeм, ки шoиp дap ycyли кoфияcoзй мaхopaти бaлaнди нигopaндaгиaшpo нишoн дoдaacг.
Дap миëни pyбoиëти Чaлoлyддини Румй pyбoиpepo пaйдo ^дем, ки oн aз ce кэфия ибopaт acr
Эй сар, сабаб андар сабаб андар сабабе.
В-эй тан, ацаб андар ацаб андар ацабе.
В-э дил, талаб андар талаб андар талабе
В-эй цон, тараб андар тараб андар тарабе [9, c.75].
Чунин cypaт г^ифтми rç^^By paдиф aз oн шaхoдaт медшдд, ки шoиp дoимo дap эчoди pyбoй бa иcгифoдaи мyвoфики кэфия Ba paдиф кушиш мeкapдaacг, ки уалуби эчoдии хyдpo дopo бoшaд.
Илoвa бap ин, чунин тapзи иcгифoдaи paдиф хyшoхaнгй, чaнбaи мycикaвй Ba pyхи миллии шoиppo aфзyн гapдoнидaacг. Чaлoлyддини Румй pyбoиëтaшpo дap пepoяи нoзyки лaфзy мaънй эчoд нaмyдaacг. Шoиp кушиш нaмyдaacг, ки тaнocyби кэфия Ba paдифpo бa вaзни pyбoй мyвoфикaт нaмoяд.
Эй ày^, ки дил зи ày^ бардоштаи, Некрст, ки дил зи дyст бардоштаи?! Аз шоди%о %аме нагунцад душман Дар п^ст, ки дил зи дyст бардоштаи [9, c.74].
Дap pyбoии зepин шoиp raoBa бap чaнбaи мушк^ии кaлoм, ки дap capocapи coхaтии зш^ии шeъp нaмyдop acг, тaнocyби capaи кэфия Ba paдиф aз нaзapи мyхтaвo Ba тaъкиди мaънoй мyшoхидa мeшaвaд.
Кaлимaхoи «дуст», «некуст» Ba «пуст» ^фия бyдa, шнч кaлимaи бoкимoндa: «ки дил зи дуст бapдoштaй» бa хукми paдиф oмaдa чaнбaи мушк^ии кaлoмpo тaквият бaхшидaaнд.
Сaнъaти лaфзии мypaддaф иcтифoдa m^aaCT, ки ycгoд Тoиpoв У. хеле хуб тaъкид кapдaacг: «Шeъpe, ки дap oн caнъaти мypaддaф oмaдaacг, хеле дилкaшy хyшoянд мeбoшaд» [13, c.289].
Аз чумгаи нaкшхoи мyaccиpи к£>фия Ba paдиф дap шeъp тaъcиpи orao» дap тaкмили тaъкиди мaънoй мeбoшaд. Мacaлaн, дap шeъpи зepин paдифи oн илoвa бap oн ки «чaнбaи му^^ию вaзнй дopaд», дap иpoaи вaзнй хaм шкш дopaд Ba oн шкш дap тaъкиди мaънoй зoхиp мeшaвaд [6, c.2516]. Сарсабзтар аз ту ман надидам шацаре, Пурнуртар аз ту ман надидам цамаре. Шабхезтар аз ту ман надидам са%аре,
Пурзавцтар аз ту ман наддам шaкape [9, c.80].
Дар ин рубой як навъ шакли зухури чилваи хунарии кофия ва радиф дида мешавад, ки танхо аз кофияву радиф cоxтa шyдaacт.
Шоир дар корбурди кофия ва хам радиф имконияти xyшохaнгй ва чанбаи мушкавй доштани pyбоиëтaшpо афзун нaмyдaacт.
Дтдор за^ф аст, гуно^аш ш аст, Зeбoву лamuф аст, гуно^аш ш аст. Oxup ба чи айб мeгуpeзaнд аз у?! Аз айб aфuф аст, гуноуаш ш аст [9, c.24].
Шоир дар эчоди pyбоиëтaш бо кофияхои пурмазмуну дилчаш ифода намудааст, ки ин хунари кофияшзй мохирона ба дacт омадааст.
Таъкиди маъноиро дар шеъри зерин кофия ба ухда дорад аз ин лихоз кофияи ин рубой аз навъи кофияхои таъкидй мебошад.
Гар дар maлaбu мaнзuлu цонй, цонй, Гар maлaбu лу^ит нони, нони. Ин нуцтт рамз агар б^онй, дони, Хар чш, m дар ^уcmaнu они, они [9, c.85].
Дар ин рубой таъкиди маъноиро кофия ба ухда дорад, аз ин лихоз кофияи шеър аз навъи кофияхои таъкидй мебошад.
Гузашта аз ин дигар аз шевахои ба намоиш гузоштани чилвае аз чалвахои хунарии кофия дар бaхcи кофияи бадей ва гектори хунарии он кобили мушохида аст, гараз аз кофияи бадей дар махаллй кофия овардани яке аз caнъaтх,ои бадей мебошад, ки ин навъи кофия бо истилохи „кофияи маънавй» хам ифода карда мешавад.
Мухаккики шиноxтa Сиpycи Шaмиcо перомуни кофияи бадей чунин акида дорад: «Maкcyд аз кофияи бадей, кофияеcт, ки дар он яке аз caraarn бадей, аз кабили иъноту тaчниcy навоварй ва ибдоъе» риоят шуда бошад [14, c.99].
Дигар аз истифодаи хунарии кофияро мухаккикон „кофияи маъмула» ном бурдаанд [14, c.100]. Чи тавре, ки аз баррашхои Алишер Авгонов маълум мешавад манзур аз таркиби „кофияи маъмула» мувофики гуфтахои Сиpycи Шaмиcо ва Шахр^р Хacaнзодa кофияеcт, ки шоир дар «жюри зохирии калимахои кофия ба амале ибтикорй дacт зада «харферо чуз равии acлй равии кофия карор дода бошад» [14, c.100].
Мувофики акидахои мухаккик Алишер Авгонов чунин бар меояд, ки на хамаи caнъaтхои адабй «дар иртиботи наздик ба кофия карор гирифта, дар cоxтмони кофияи бадей накше ифо» карда метавонанд [2, c.85]. Инчунин, рочеъ ба кадом навъхои caнъaтхои бадеиро хангоми кофияшзй дар шеър истифода мебаранд мухаккики номбурда чунин кайд менамояд: «Шоирони мyтacaннеъ, -менaвиcaд мухаккик, - танхо аз баъзе caнъarхои бадей ба монанди тaчниc ва анвои он, илтизом, зукофиятайн, раддулкофия, хочииб, иpcол ва тафхим, тазод ва гайра дар махалли кофия истифода кардаанд» [2, c.85].
Ба ибораи дигар, шоир дар махалли калимоти кофия калимаи мураккабро бо вожаи шда кофия намуда, «бо махорат ва тадбири шоирона» харферо равй шзад [3, c.227]. Чойи дигар шоир мохирона кофияи хунарй cоxтaacт, ки чунин acт: Эй он-т сал^дору щм тарсои, Пайваста ба зулф a^apu тар сои. Лаб бар лaбu ман ба буса камтар сои Н-ои барpu ман, чу ои, бо тарс ои [9, c.89].
Дар мдораъи якуми рубой калимаи кофия «таршй» буда, дар мжраи дуюм «тар шй» мебошад. Равии кофия харфи «й» acт, ки аз чинcи ^<чуз равии acлй» мaхcyб меëбaд.
Macaлaн, риояи тaчниcи мафрук дар кофияи ин рубоии Чалолуддини Румй мушохида мешавад: Ё дuлбapu ман бояду ё дuл бapu ман, He дuл бapu ман бошаду не дuлбapu ман, Эй дuлбapu ман, мабош бе дт бapu ман Як дuлбapu ман бе:, m ду сад дт бapu ман [9, c.68].
Калимаи «дил бари» мжраи якум ва «дилбари» мжраи дуюм кофия буда, ки яке аз навъхои тачн^ мебошанд. Талаффузи калимахои кофия як буда, дар навишт кофия мжраи якум: «дил бари» ва кофияи мжраи дуюм: «дилбари» аст.
Калимаи кофияи мжраи дуюми байти аввал ^«дилбар» дар cypaти чамъ овардани таркиби «дил бар»-и миcpaи нaxycтин хоcил шyдaacт. Дар кофияхои ин рубой ду тарзи истифодаи кофияи хунарй ба назар меpacaд, ки онхоро «чамъ кардан»-у «пароканда кардан» ном бурдан мумкин acт.
Шоир бо истифодаи ин навъи хунари кофияшзй тавонистааст, ки тaноcyб ва охангнокии pyбоиëтaшpо таъмин cозaд. Дар таркиби pyбоиëти Чалолуддини Румй дapëфт намудани ин навъи
cam^ имконияти боз хам нaмоëнтapy возехтар фахмидани олами ботинй ва гехри каломи шоир мегардад.
Чои дигар рубоихое ба назар меpacaнд, ки ба хам омадани кофияи мyxтacapи caбyк, ки аз радифи чорчузъаи равон: «накунад, ман чй кунам?!», беш аз дигар ужурхои назарии кофия ва чанбаи мycикоии каломро таквият бaxшидaacт:
Лайлам, ru нщорй накунад, ман чи кунам?! Бахтам, ru савори накунад, ман чи кунам?! Гуфтам, ku ба давлате уауонро быxypaм, Ицбол чу ёри накунад, ман чи кунам?! [9, c.69]
Радифхои эчодкардаи Чалолуддини Румй ба маънии байт, ба вазни он робитаи мустахкам доранд, дар cypaти аз байн гирифтани онхо маънии миcpaъхо ва хам вазни рубой нодypycт мешавад.
Донишмандон дар бораи шеъре, ки бо радиф эчод шyдaacт мураддаф номидаанд (10, c.88). Шеъри мураддаф xyшоянд буда, иcтифодaи он хунари шоирй мебошад.
Чалолуддини Румй барои боз хам зебою xyшохaнг шудани pyбоиëтaш ба гуногунпахлуии радиф ахамияти мaxcyc додааст, чунончй:
Сунбул чу ср ыmoбы зулфы ту надошт, Дар oлaмu :усн o6u зулфu ту надошт. Харчанд, ku лoфы обдори мезад, Печuô басеву moбu зулфы ту надошт [9, c.26].
Рубоихое, ки радиф доранд, аз нигохи охангнокй маргуб мебошанд, чунончй: Харчанд ku цaôôu бебадал дорад сарв, Пешп vaàu ёрам чи мащл дорад сарв? Гщ-гщ гуя0, ku цaддu ман чун ^aàu yem, Ё раб, чи ôuмoгы бохалал дорад сарв [9, c.71].
Радиф дар рубой аз як калима иборат набуда, вай метавонад аз якчанд калимаи пайи хам иборат бошад ва ë к^ми здеди мдораи шеърро дар бар гирад: Эй бе ту щром зuндaгoнй, эй цон, Худ бе ту кадом зuндaгoнй?! Эй цон. Савганд ХРрам, ku зuндaгoнй бе ту Марг аст ба ном зuндaгoнй, эй цон! [9, c.65]
Дар оxиpи хар як мдораи рубои к^мата «зиндагонй, эй чон» ба вазифаи радиф омадааст, ки мурочиаткунон ба махбуба ифшо гардидааст, хунари шоирро дар cоxтaни радифхои зебои pyбоиëти ошикона боз хам барчастатар нишон медихад.
Мафхуми ишк дар лугату фархангхо биcëp дуст доштани чизе бо мухаббати том ва шигифти дуст acт ба хуши махбуб. Ва гуфтаанд, он мaъxyз аз ашака acт, ки xyд наботе acт, ки чун бар дараэте печид, онро xyшк кунад. Ва хамин холат аст ишкро, ки бар хар диле торй шавад, cохибaшpо xyшкy зард гардонад» [12, c.2304].
Дар илми paвоншиноcй бошад мафхум ва маънои ишк дилбастагии биcëp шадид ва шлибан номаъкул ба чизе аст, ки гох хаячоноти кудуратангезеро бож мешавад ва аз чумлаи мазохири он тамоюли ичтимоъй acт. Ин алока чузви шахавот ба шумор меравад ва шахавотро бо xохишхои нaфcонй низ aмëле acт, ки шиддати онхо дар инcон аз хадди маъмул тачовуз кунад ба тавре ки xохишхои дигарро тахти шуъо карор дихад ва тамоми таваччухи шaxcpо мyнхacиpaн ба xyд чалб намояд [11, c.386-389].
Афкори донишмандони paвоншиноc, ки дар ин чо бappacй гардид, гарчи барои хама ошикон якcон ва меъëp неcт, дар хар cypaт xолй аз ишки инcон ба иншн мебошад, ки иртиботе ба нaфc дорад, зеро дар ишки заминй ошик маъшукро барои xyд меxохaд. Лекин аз нигохи тacaввyф бошад, мафхуми ишк тамоман чизи дигаре аст. Дар ин чо ишк ошик на маъшукро бахри xyд, балки xyдpо барои маъшук меxохaд ва хacтияшpо дар роху ризои У курбон кapдaниcт. Ошик и^г^ри маъшукро бар иxтиëpи xyд тарчех медихад. Аз назари тacaввyф ва ирфон ишк падидаест рухонй ва латифаест илохй, ки Ахмади Faзолй чунин менaвиcaд: ^<хaдиcи он дар хуруф наояд ва дар калима нагунчад, зеро маъонии он абкор аст ва дасти хитаи хуруф бар домани хазри он абкор нapacaд. Ва иборот дар он хадж ишорот acтбa маъонии мутафовит ва онхоро чуз ба ба^рата ботин натвон дид» [4, c.1].
Рубоиёти Чалолуддини Румй дар осори гаронарзишаш чойгохи махсусро ишFOл намудааст. Мафхуму мазмунхои ирфонй дар рубоиёташ бо шеваи бисёр дилнишин бозгу шудааст. Шоир рубоиёташро дар перояи нозуки лафзу маънй ифода кардааст.
Шоир х,ам дар истифодаи кофия ва х,ам радиф махорати бенихоят зиёд доштааст. Тавассути чанбахои хунарии корбурди кофия ва радиф шоир хушох,ангй ва чихати мусикавй доштани рубоиёташро афзун намудааст. Инчунин, як навъ таъкиди маъноии махсусеро тачассум намудани хунари кофиясозй ва радиф дар рубоиёти шоир ба мушохида мерасад.
Тадкики рубоиёти Чалолуддини Румй нишон дод, ки шоир ба мушаххасот ва тамойили коидахои кофия эътибори чиддй дода, аз унсурхои он мохирона истифода кардааст.
АДАБИЁТ
1. Абдулкахори Чурчонй. Асор -ул-балога / Ч. Абдулкахори // Тарчумаи Чалили Тачлил. - Техрон, 1370.-302 с.
2. Авюнов А.Ф. Искуственная поэзия и начало ее развития в персидско-таджикской литературе (Х-ХП вв.): дис... канд. фил. наук: 10.01.03. / Авюнов Алишер Файзуллоевич. - Душанбе, 2018.-203 с.
3. Авюнов А.Ф. Инхичор аз меъёр дар мизони кофия ва радиф (дар мисоли шеъри Катрони Табрезй, Рашиддадини Ватвот, Абдулвосеи Чабалй ва Адиб Собири Тирмизй) / А.Ф. Авюнов // Маводи конференсияи байналмилалии илмию амалии «Тахсилот ва илм дар асри XXI: тамоюлоти муосир ва дурнамои рушд бахшида ба 70-солагии Донишгохи миллии Точикистон», -Душанбе: Матбааи ДМТ, 461с. -С.227-234.
4. Ахмади Fазолй. Савонехулушок. Ба тасхехи Д. Риттер. / F. Ахмади - Техрон: Бунёди фарханги Эрон, 1359.-189с.
5. Гончаров Б. Рифма // Словарь литератураведчиких терминов. / Б. Гончаров - Москва: Просвещение, 1974. - С.324-
326.
6. Кадканй, Мухаммадризо Шафей, Мусикии шеър / Мухаммад Ризо Шафеии Кадканй. Чопи сенздахум. - Техрон: Огох, 1391. - 679с.
7. Низомов М. Масъалахои поэтикаи газалиёти Фаридуддини Аттор, / М. Низомов Рисолаи номзадй. - Душанбе, 2002. -185с.
8. Розй, Шамс Кайс. Ал-муъчам фи маъойири ашъори -л- Ачам. Бо эхтимоми Мударрис Разавй. - Техрон, 1338х.
9. Румй, Чалолуддин. Рубоиёт / Ч. Румй (Мураттиб ва муаллифи сарсухан З. Зарифов.). - Душанбе: Ирфон, 1984. - 96с.
10. Сабзворй. Мирзохусайн Воизи Кошифй Бадоеъ ал афкор фи саноеъ ал ашъор (Мирзо хусайн, Воизи Кошифи Сабзворй веростор Мирчалолуддин Казозй.). -Техрон, 1369. - 377с.
11. Сафипур ибни Абдулкарим. Фарханги арабй-форсй. - Техрон: Саной.-Ч.3.-1012с.
12. Сиёсй, Алиакбар. Равоншиносии тарбиятй. - Техрон, 1374.-721.
13. Тоиров У., Ибодов Бахрулло ва Тоиров Шухрат. Каломи манзум. / У. Тоиров, Б. Ибодов, Ш. Тоиров - Душанбе: Шарки озод 2005. - 455с.
14. Шамисо Сирус. Ошной бо аруз ва кофия / Сируси Шамисо. - Техрон, 1378. - 128 с.
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ МАСТЕРСТВА В СОЗДАНИИ РИФМ И РЕФРЕНОВ В
РУБАЯТАХ ДЖАЛОЛУДДИНА РУМИ
Исследование рубаятов Джалолуддина Руми показало, что поэт, серьезно обратив внимание на законы и особенности рифмовки, мастерски использовал их в своем творчестве.
Рифма и рефрен в поэтической речи персидско-таджикской литературы, как в прочем и во всех литературах мира, играют важную роль и наряду с ударением, метрикой обеспечивают звучность, музыкальность стиха. О роли и значении рифмы и рефрена имеются интересные и ценные исследования таких ученых, как В. Жирмунский, Б. Гончаров, Мухаммадриза Шафеъи Кадкани, Сирус Шамисо, Бахром Сирус, Расул Хадизаде, Мухаммадджан Шакури, Талъат Аюдуджаббаров, Рахим Мусульманиён, Худаи Шарипов, Урватулла Таиров. Исследователь Б. Гончаров очень точно высказался по этой проблеме.
Рифма в персидско-таджикской поэзии, считаясь основным элементом стиха, тесно связана с его метрикой, музыкальностью. Рефрен также связан с музыкальностью стиха, ибо стих, имеющий рефрен, более приятен на слух, он более звучен. Необходимо отметить, что его использование связано с талантом и эстетическим вкусом поэта. С точки зрения музыкальности речи, рефрен имеет свою особенность, которая используется для дополнения рифмы.
Одним из бросающихся в глаза мастерски использованием рифмы в стихе, более распространенным и обычным , чем другие её виды - это стих, построенный с двумя рифмой и в персидско-таджикской просодии называется «зукофиятайн» - «сдвоенная рифма» или «удвоенная рифма». В рубаятах Руми она встречается достаточно часто.
В данной статье мы не касаемся обычных рифм и её видов, исследуем только использование так называемой «мастерской рифмы» или «талантливой рифмы» в рубаятах Джалолуддина Руми, потому что поэт в создании рифм показал высокое поэтическое мастерство.
Рубаяты Джалолуддина Руми в его ценном литературном наследии занимают особое место. Суфийские понятия и тексты в его рубаятах переданы очень приятным, сладкозвучным стилем. Свои рубаяты поэт написал тонким, содержательным языком.
Поэт в использовании рифмы и рефрена обладал неимоверно высоким мастерством. При посредстве мастерского использования разных аспектов рифмы и рефрена, поэт увеличил и усилил музыкальность и приятную звучность своих рубаятов. Так, наблюдается утверждение особого смысла, отображающее мастерство поэта в создании рифмы и рефрена в рубаятах.
Ключевые слова: Мавлана Джалолуддин Руми, поэзия, рубаи, рифма, рефрен, поэтическая строка, содержание, «зукофиятайн», мастерство, музыкальность, благозвучность, особый смысл.
SOME FEATURES OF THE ART OF RHYMING AND RHYTHM IN RHYMES OF JALALUDDIN RUMI
An examination ofJaloliddin Rumi's rhyme showed that the poet paid close attention to the specifics and tendencies of the rules ofrhyme and skillfully used its elements.
Rhyme and rhythm has an important role in the Persian-Tajik verse, and along with the beat and weight, they ensure the harmony of the poem. Scholars V. Zhirmunsky, B. Goncharov, Muhammadrizo Shafeii Kadkani, Sirusii Shamiso, Bahrom Sirusi, Rasul Khodizoda, Muhammadjon Shakuri, Talat Abdujabborov, Rahimi Muslimonij, Khuvaji Sharipov, and Khudoi Sharipov are the authors of the study. Researcher B. Goncharov made a very goodpoint on this issue.
Rhyme is the main component of Persian-Tajik poetry and it had closely related to the weight and music of the poem. Rhythm is also related to the music of the poem, as it is a pleasant poem, and its use depends on the skill of the poet. From the point of view of the music of the word, rhythm has a special character, which is used to improve the rhyme.
One of the most common expressions for the use of rhyme in poetry is the expression of two rhymes in the poem, which is expressed under the title «zuqafiyatayn», which appeared in the poet's rhyme.
As for the rhyme and its types, we will not interfere, we will only discuss the use of rhyme under the title «artistic rhyme» in the narrations of Jaloliddin Rumi, where the poet showed great care in the method of rhyme.
Jaloliddin Rumi's rhymes have a special place in his valuable works. The concepts and contents meanings are recited in a very heartfelt way in his rhyme. The poet expressed his rhymes in a delicate sense of words and meanings.
The poet was extremely skilful in the use of both rhyme and rhythm. Through the artistic aspects of the use of rhyme and rhythm, the poet has increased the beauty and musicality of his poems. There is also a special emphasis ofmeaning on the art ofrhyming and rhythm seemed in the poems of the poet.
An examination of the rhyme of Jaloliddin Rumi showed that the poet paid close attention to the specifics and tendencies of the rules of rhyme, and skillfully used its elements.
The artistic aspects of the use of the following elements can be seen in the following types: bringing two rhymes in one rhyme is «zukofiyatayn», the art of similar and repetition in rhyme, the expression of artistic rhyme, and its participation of a rhythm in rhyme.
The compliance ofrhyme, it is rhythm and content are in the rhyme of the poet, in addition to providing a pleasant, the musical aspect of speech, which is reflected in the four verses of the rhyme, emboded a kind of special semantic emphasis.
Keywords: Mavlono Jaloluddini Rumi, poetry, rhyme, weight, (rhyme science) , rhyme, rhythm, content, zukofiyatayn, artistic rhyme, pleasante.
Сведения об авторе:
Саидова Барно Турахоновна - кандидат филологических наук, старщий преподаватель кафедры психологии Таджикского государственного педагогического университета
имени Садриддина Айни. Адрес: г.Душанбе, улица Рудаки 121, почтовый индекс: 734023. E-mail: [email protected] Тел.: (+992) 917777403
About the author:
Saidova Barno Turakhonovna — Candidate of Philology, Senior Lecturer of the Department of Psychology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Addres: Dushanbe, Rudaki street 121, postal code: 734023. E-mail: [email protected] Phone: (+992) 917777403
УДК: 891.550
ШАХСИЯТИ УСТОД БОЦЙ РАХИМЗОДА АЗ НАЗАРИ МУЪМИН ^АНОАТ
Солихрв Н.Ш.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Устод Муъмин Каноат хамчун шоир, фарди пешсаф ва фаъол аз солхои шастуми асри XX то вопасин лахзахои умри бобаракати хеш дар баркарорсозй ва пешрафти Точикистон, рушду равнаки адабиёт, илм, хунар ва идома бахшидани мактаби адабй, парвариши навкаламон ва ба дурустй анчом бахшидани ворисияти адабй дар адабиёти муосир сахми арзанда ва мондагор гузоштааст. У дастпарвари бевоситаи мактаби адабии устодон М. Турсунзода ва Б. Рахимзода буда, чун шогирди бовафо, содикона хамрохашон кор кардааст. Баъди даргузашташон корхои бузургу мондагор кард ва рисолати бар душаш гузошташударо ба дурустй ичро намуд. Робитаи карин доштан ба устодон ва дар якчоягй кору фаъолият намудан боиси он гардидааст, ки истеъдод, хунар ва махорати М. Каноат аз тарафи устод Б. Рахимзода кашф гардад ва рохи минбаъдаи пешрафти эчодиёти ин адиби навчую навпардоз ба кумаку дастгирии чунин шахсиятхои бузурги адабй ва фархангй уро барои расидан ба куллахои болотару болотар рахнамун намояд. Аз ин нуктаи назар лозим ба таъкид аст, ки М. Каноат аз маслихат ва машварати устодон кор шрифта ва тавониста осори арзишманд дар адабиёт офарад. Аз ин хотир аст, ки давра ба давра назари М. Каноат дар шинохти шахсияти Б. Рахимзода бештар ва фарохтар мегардад.
Устод Бокй Рахимзода шоири махбубу ширинкаломест, ки бо эчодиёти баландмазмуну чаззоб дар рушду равнак ва гановати адабиёти муосирамон сахми арзанда дорад. Дар мавриди шахсияти устод Б. Рахимзода мухаккикон ва адабиётштносон Р. Хошим, Рахим Мусулмониён, М. Шукуров, А. Сайфуллоев, Х. Шарифов, Х. Асозода, Х. Отахонова, М. Бобоев Ю, С. Нурзода, ва дигарон дар китобу маколахояшон изхори андеша намуданд. Тахкикоти онхо хамчун маводи бунёдй ба хисоб меравад.
Бо вучуди он ки дар навиштахояшон ба чандин масъалахо дахл намудаанд, вале бо вучуди ин масъалахои хануз хам баррасишаванда зиёд аст, ки албатта, як амри табиист. Пахлухои гуногуни осору мероси адабии устоди назми оламгир, аз он чумла хусусиятхои хоси фардй, коргохи эчодй, кашфи эчодкорони нав, парвариши онхо ба вучуд овардани неруи нав ба адабиёт, давом додани мактаби адабй ва хунарии назми хазорсолаи ниёгон ба кадри имкон анчом додани ворисияти адабй хануз хам ба таври бояду шояд аз назари имрузй тахкик нашудааст. Бо баррасии андешахои М. Каноат ба шахсияти устоди бузург Б. Рахимзода метавон то чое ба масъалахои мавриди назар равшанй андохт, ки боиси бештари шинохти шахсият ва осори у мегардад.
Назару дидгохи М. Каноат дар мавриди шахсияти муаллим Бокй Рахимзода дар зимни баёни андеша ва мулохизахояш равшан аён аст, ки кобили баррасии махсус мебошад. Бо такя ба маълумотхо ва тасдики худи М. Каноат равшан аст, ки шиносой бо устод Б. Рахимзода хануз аз даврони мактабхониаш дар вилояти Гарм (холо нохияи Рашт) огоз гардидааст. Он замон Б. Рахимзода шахсияти бонуфуз дар вилоят ба хисоб мерафт ва мардум дар бораи хислатхои начиби инсонй ва зарофатгуии устод наклхои ширин мекарданд. Аз эхтимол дур нест, ки хамин чихатхои шахсияти муаллим барои М. Каноати чавон ва чанд тан хамдарсонаш ормон (идеал) карор гирифт. Аз ин чост, ду-се нафар аз хонандагони мактаби № 1-и вилояти Гарм ба навиштани шеър майл намуданд. Албатта, дар бораи таърихи таълифи навишти аввалин шеъраш фикрхои мухталиф мавчуд аст. Назари мухаккик ва адабиётшинос Х. Шарифов ба ин тарз баён шудааст: «Муъминшо дар хакикат аввалин шеърашро соли 1949 дар ситоиши руди Панч гуфтааст, ки дар он рузгор 17 сола буд» [11, с. 22]. Пасон барои тасдики андешааш сухани М. Каноатро далел меорад: «Нахустин шеъре, ки навиштам соли 1949 дар ситоиши руди Панч буд...»[11, с. 33_1]. Дар китоби «Ёддоштхо ва бардоштхо» ин навъ андешахоро бо такмилу тасхех дучор меоем: У менигорад: «Соли 1948 аввалин шеъри худро дар синфи хаштум тахти таъсири достони «Панчи ноором» - и муаллим Миршакар, ки бисёр машхур буд навиштам»[6, с.183]. Ба назари мо фикри баённамудаи Х. Шарифов ба андешаи баъдии М. Каноат мутобикат намекунад, зеро аввалин шеърашро дар синфи хаштум, ки ба соли 1948 рост меояд, навиштааст, ки вай дар ин вакт на 17 сола, балки 16 сола буд. Ин духурагии андеша аз он сар задааст,
