CC BY
658
Педагогическая наука и практика
УДК 377.5.02:37.016
ГРНТИ 14.33.09
ӨНДІРІСТІК ОҚЫТУ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРДІ ҚОЛДАНУ
Аңдатпа
Бұл мақалада демонстрациялық емтиханда студенттердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруға
әсер ететін өндірістік оқыту сабағындағы магистрлік жұмыстың көрнекі әдістері егжей-тегжейлі сипатталған.
Аннотация
В данной статье подробно описываются наглядные методы работы мастера на уроке производственного обучения, влияющие на формирование
профессиональных компетенций студентов на демонстрационном экзамене.
Annotation
The article considers in detail the visual methods of
the master's work at the lesson of industrial training,
which affect the formation of students' professional
competencies at the demonstration exam.
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Шеберлік тек практикамен келеді және
нұсқауларды оқығанда ғана пайда болмайды.
Наполеон Хилл
Студенттердің өндірістік процестерді және олармен байланысты объектілерді дұрыс қабылдау қабілетін қалыптастыру олар өндірістік процестер мен
объектілерді өз бетінше және мазмұнды түрде бақылай алғанда ғана мүмкін болады. Оқу процесінде өз
бетінше іздену студенттерден зейінді, табаңдылықты,
шыдамдылықты, ерік-жігерді қажет етеді. Оқыту
процесінде көрнекі әдістер қолайлы бола бастайды.
Өйткені бұл жағдайда оқиға мен қатар көрсету оқу
материалын тереңірек меңгеруге және өндірістік жұмыс дағдыларын меңгеруге қызмет етеді.
Сөз заттар мен құбылыстарды шынайы қабылдауға негізделгенде ғана оқу-тәрбие процесінде ақпарат
тасымалдаушысына айналады. Құрылыс құралдарын
Байтенова А.А.,
өндірістік оқыту шебері,
Қостанай құрылыс
колледжі,
Қостанай қ.
Негізгі сөздер: түсіндіру,
экскурсия, көрнекі құралдар,
демонстрация,
жаттығу,
шеберлік, жұмыс қарқыны,
өндірістік тәжірибе.
Ключевые слова: объяс
нение, экскурсия, наглядные
пособия, показ, упражнение,
навык, темп работы, произ
водственная практика.
Keywords:
explanation,
excursion, audio-visual aids,
show, exercise, skill, pace of
work, production practices.
1(39)/2023
ұтымды пайдалану туралы егжей-тегжейлі түсініктемелер студентке бұл құралдар
мен құрылғылардың, мысалы, беттерді
сылақтауда қалай қолданылатынын ешқашан көрмеген болса, өте аз береді. Екінші
жағынан, бетті сылау кезінде гипс шпателінің үлкен сыланған етіп ұстау керек
екендігі туралы қарапайым түсініктемелермен бірге жүрмейтін демонстрация. Қолдың саусағын төмен қаратып тұрды. Қол
ұстағышқа тимей, тек шпательдің сабын
жабуы керек. Бұл алақанды зақымданудан,
ал саусақтарды шаршаудан қорғайды.
Арнайы психологиялық-дидактикалық
зерттеулер көрсеткендей, демонстрациямен түсіндіру, әдетте, жалпы іс-әрекетті
дұрыс таңдауды жеңілдетеді, жұмыстың
жақсы сапасына ықпал етеді, бірақ тиісті
қарқынды қамтамасыз етпейді [1, б.11].
Көрсету ғана тапсырманы түсінуді және
оның түпкі мақсатына жетуді қамтамасыз
етпейді, сонымен бірге жұмыстың әдістері
мен қарқынына еліктеу үшін жағдайлар
жасайды, сондықтан әрекет негізінде қарағанда тезірек және сенімдірек жүзеге
асырылады, түсіндіру, бірақ жұмыс сапасы
төмен болады [2, б.14].
Түсіндіру мен көрсетудің ұтымды
үйлесімі олардың әрқайсысының артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік
беретіні анық. Сонымен қатар, мүлде жаңа
еңбек әрекеттерін оқыту кезінде, яғни жаңа
көрнекі-қозғалыс байланыстарын дамыту
қажет болғанда, алдын ала егжей-тегжейлі
түсіндірулер мен демонстрациялар ешқандай нәтиже бермейді, өйткені студенттердің
көпшілігі сынақ әрекеттерін бастағанда
оларды мүлдем ұмытып кетеді. Мұндай
жағдайларда іс-әрекеттің міндеттері туралы қысқаша әңгімеден кейін дереу сот әрекеттерін бастап, одан кейін демонстрация
мен түсіндіруге көшкен дұрыс[3, б. 59].
Оқытушылар шамамен келесідей түсіндіру және көрсету тізбегін жасады. Ең
алдымен, шебер еңсерілетін әсерлердің
1(39)/2023
59
міндеті мен мағынасын түсіндіреді, содан
кейін көрсету процесі басталады. Еңбек
процесін көрсетуде барлық әрекеттердің
әдеттегіден баяу, яғни баяу қарқынмен
орындалуы маңызды. Бұл процесте маңызды болып табылатын нашар дайындалған
студенттің көргенін түсінуге уақыты болмайды. Демек, еңбек процесін баяу бейнелеу студенттерге күрделі еңбек процесінің
құрамдас бөліктерін түсінуге және осы
бөліктерді орындаудың нәзік жақтарын
алуға көмектесетін маңызды әдістемелік
әдістердің бірі болып табылады. Кейде
іс-әрекеттің соңында үзіліп қана қоймай,
оның жеке сәттеріне назар аударған жөн.
Әрекеттердің нәзіктігін көрсету үшін, кейде сылақ процесі кезінде ерітіндіні әртүрлі
позицияларда - солдан оңға және оңнан қарай жағу керек болған кезде тоқтату үшін
сылақпен ерітіндіні лақтыру операциясын
көрсету кезінде пайдалы болады. Еңбек
процесінің барлық әрекеттерін қалыпты
қарқынмен көрсетуді ұйымдастырған жөн,
содан кейін дисплей уақытында қажетті
нүктелерде тоқтаулармен баяу қозғалыста
орындалуы керек, содан кейін ерекше күрделі және маңызды оқшауланған дисплейді
қайталаңыз. Сәттерді (бұл жерде қолдың
жеке бөліктерінің қозғалысын да қолдануға
болады) және, ақырында, процесті қайтадан жұмыс қарқынымен көрсетеді. Кейде
шеберлер іс-әрекетті бір-екі рет көрсетіп,
студенттердің түсінгенін көріп, демонстрацияны аяқталды деп есептейді, студенттер не көрсетілгенін түсініп қана қоймай,
нені есіне түсіргенде ғана тиісті әсерге қол
жеткізілетінін ұмытып кетеді, барлық егжей-тегжейлі көрсетілді. Ал ол үшін әрекетті бірнеше рет көру керек. Сонымен
қатар, мүмкіндігінше, оған студенттердің
өздерін тарту, көрнекі құралдарды пайдалану және т.б. арқылы дисплейді әртараптандыру қажет.
Шебер көрсеткен еңбек әрекетін кейбір
студенттердің бүкіл топ алдында қайтала-
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
60
Педагогическая наука и практика
уы оның ерекшеліктерін қаншалықты анық
түсінгенін, сәтті жүзеге асыруға кірісе
ала ма, қандай кемшіліктер мен қателер
бар екенін тексеруге көмектеседі. Көрнекі
құралдарды қолдануға келетін болсақ, еңбек процестерін көрсету пайдалы, өйткені
ол студенттердің болашақта еңбек функцияларын жаңғырту әрекеттерін үйлестіретін
көрнекі еске салу қызметін атқарады. Зерттелетін іс-әрекеттің ерекшеліктеріне қарай
оны барлық студенттердің сынап көруі не
екі кезеңмен, бірінші және екінші еңбек
үрдісін жұмыс қарқынымен көрсеткеннен
кейін немесе екінші демонстрациядан кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Көрсетілген еңбек әрекеттерін студенттердің қабылдауы ойдағыдай болуы үшін
олардың бақылауына сөз арқылы бағытбағдар беру керек: шебер нені көрсеткісі
келетінін және неге ерекше назар аудару
керектігін ескертіп, түсіндіреді. Бастапқы
демонстрациялар кезінде шебер студенттердің назарын әрекеттің ең шешуші сәттеріне ғана аударады. Студенттердің еңбек
әрекеті туралы жалпы түсінік алғанына
көз жеткізгеннен кейін шебер өзінің әрбір
әрекетін ауызша сипаттайды, оның мақсаты мен ерекшеліктерін түсіндіреді, оны
алдыңғы және кейінгі әрекеттермен байланыстырады. Көрсету кезінде тыңдаушылардың назарын тыңдаушылардың мүмкін
болатын қателіктерін болдырмау үшін әрекеттердің дұрыс емес тәсілдеріне аудару керек. Оның үстіне орындаудың қате әрекеттері жұмыс әдістерінің дұрыс әрекеттерін
түсіндіргеннен кейін ғана көрсетілуі керек.
Тәжірибе көрсеткендей, еңбек процесін
сәтті қабылдауда студенттердің өзі байқаған нәрсені «ішкі» жаңғыртуы маңызды
рөл атқарады. Шебердің еңбек тәсілдерін
көрсетуін мұқият қадағалағанда, студенттер оған ойша еліктейді және бұл еліктеу
саналы болуы өте маңызды, сол арқылы
студенттердің санасында олардың өз бетінше әрекет ету әрекетінде ұстанатын мотор-
лы бейненің қалыптасуына ықпал етеді.
Өндірістік оқыту шебері еңбек тәсілдерін көрсету процесінде студенттердің
зейінін шоғырландыруы, еңбек техникасы мен оның элементтерін талдау және
жеткілікті анық елестету қабілетін қалыптастыру, студенттерді көрсетілген әрекеттерге саналы түрде ойша еліктеуге баулу
қажет. Көрсетілген еңбек тәсілдеріне деген
қызығушылық студенттердің тәжірибелік
маңыздылығын, дереу және дұрыс қайта
өндіру, тәжірибеде және өндірісте қолдану
қажеттілігін түсінгенде ғана шоғырланады.
Еңбек техникасын көрсетудің тиімділігі
айтарлықтай өндірістік оқыту шеберінің
дайындығына байланысты. Көптеген бақылаулар көрсеткендей, өндірістік оқыту шеберлері, әдетте, жеткілікті кәсіби біліктілікке ие болғанымен, олар барлық процестерді
оңтайлы түрде орындамайды. Кез келген
шебердің міндеті - еңбектің ең идеалды әдістері мен тәсілдерін табу, оларды үлгі бойынша ғана емес, сонымен қатар ең жақсы
жұмысшылардың туындыларын тікелей
сіңіру арқылы меңгеру. Өндірістік оқыту
шебері демонстрацияға дайындалу кезінде
еңбек әрекеттерінің кеңістіктік, уақыттық
және қуат параметрлерін, оларды жаңадан
бастағандар дұрыс орындау мәселелерін
нақты түсінуі және олардың іс-әрекетіне
нұсқауларды анықтауы керек.
Тәжірибе көрсеткендей, егер өндірістік
оқыту шебері жұмыстың ең жақсы әдістерін білсе, онда бұл шоуды сәтті көрсету
үшін әлі де жеткіліксіз. Көптеген адамдар
бақылаушыларсыз қалай жұмыс істейтінін
көрсете алмайды.
Еңбек әрекеттері баяу қозғалыста көрсетілгенде айтарлықтай бұрмаланады.
Жаңадан бастаған шебер тәжірибелі шеберінің немесе әрекетті орындаудағы
кемшіліктерді түзететін досының қатысуымен алдын-ала жаттығуларсыз еңбек
әрекеттерін көрсетпеуі керек. Олар жұмыс
және баяу қозғалыста тұтас және ажы1(39)/2023
ратылған әрекеттерді көрсетудің ең сәтті комбинациясын таңдауға көмектеседі.
Олар сәйкес құралдар мен құрылғыларды
жақсырақ пайдалануға, буын ретінде қалай
жұмыс істеуге (жұмысшылардың аз саны)
және бүкіл топқа нақты көрсетуге болмайтын әдістерді жеке студенттерге көмектеседі. Сонымен бірге бүкіл топты нені және
қалай алу керектігін ойластыру керек, демонстрацияны жеке студенттер орындайды.
Өндірістік оқытудың барлық әдістерінің
ішінде жаттығулар ең маңызды орын алады[4, б. 36]. Жаттығулар студенттердің
зерттелген еңбек әрекеттерін саналы, мақсатты және қайталап қайталауына негізделген. Шебердің жетекшілігімен орындалатын әрбір қайталау іс-әрекетті дәйекті
түрде жетілдіру және дағдыларды біртіндеп
меңгеру мақсатын көздейді. Студенттердің
кәсіптік еңбекті білікті маман иесі ретінде меңгеруі үшін оның бойында әртүрлі
білім, білік, дағдыларды қалыптастырып
қана қоймай, оны іс жүзінде қолдана білуге үйрету, бірқатар кәсіби маңызды психофизиологиялық қасиеттерді дамыту қажет.
Сондықтан жаттығулар әрқашан айқын
тәрбиелік және тәрбиелік сипатта болуы
керек.
Еңбек әрекеттерін іс жүзінде жүзеге
асыруды үйренудің екі негізгі жолы бар.
Бірінші жағдайда студенттер еңбек процесін меңгереді, әрбір жиі әрекетті, әрбір
қимылды өздеріне үйретілген үлгіні көшіру
арқылы орындап, мақсаттылығы түсіндіріліп, негізделеді. Әдетте, мұндай жол
қозғалыс дағдыларының салыстырмалы
түрде тез қалыптасуына әкеледі, бірақ олар
икемділікпен ерекшеленбейді, олар тым
стереотиптік және инертті, өйткені әрекеттің психикалық жағы дамымаған.
Екінші жолмен, іс-әрекет арқылы ассимиляция студенттердің практикалық мәселені шешу процесі ретінде жүзеге асады.
Өздеріңіз білетіндей, кез келген тапсырма
1(39)/2023
61
қол жеткізуге тиісті нақты мақсатты және
ескеру қажет шарттарды қамтиды; студенттер мақсаттар мен шарттарға сәйкес
келетін шешімдерді азды-көпті өз бетінше
таңдайды. Студенттерге оқу тапсырмасы
ретінде қоюға болады – қол еңбегінің кез
келген операциясын орындау дағдыларын
меңгеру, мысалы, әртүрлі қол құралдарының көмегімен бетке сәндік өрнек беруді
үйрену. Бұл мәселені шешу тұтынушылардың талаптарын, материалдың қасиеттерін
және құрал мүмкіндіктерін ескере отырып,
құрғақ қоспаларды таңдауды және текстуралы сылану әдістерін үйренуді білдіреді.
Студент құрал-сайманмен жұмыс істеуді
әлі білмеген бастапқы сәтте жұмыс жағдайына, құралды ұстауға, қозғалыстарды үйлестіруге, қажетті күштерге және т.б. байланысты көптеген нақты мәселелерді шешуі
керек. Біртіндеп жеке дағдылар ретінде
қалыптасады, бұл элементтердің барлығын
саналы түрде іріктеудің қажеті жоқ. Егер
олар өзгеріссіз орындалса, ол тұтастай әдістер мен операцияларды орындау міндеті
болудан қалады.
Өндірістік оқытудың ұтымды құрылған
процесі дағдыларды қалыптастырудың осы
екі әдісін де қамтуы керек: әсіресе икемді
болуы керек және игеруге көп уақытты қажет етпейтін дағдылар, студенттердің дұрыс
құрастырылған оқу тапсырмаларын шешу
арқылы дамытқан дұрыс, ал салыстырмалы
түрде монотонды түрде орындалуы керек
көп еңбекті қажет ететін әрекеттерді меңгеру, бірінші әдіс қолайлы. Алайда, егер шебер студенттердің еңбек әрекеттерін меңгеруге бағытталған күш жігерін басшылыққа
алмаса,
олардың еңбек техникасының
дұрыстығын бағалауға мүмкіндік беретін
критерийлері бар нақты бағдарлармен жабдықтамаса, онда жаттығулардың тиімділігі
төмен болады.
Өндірістік оқыту процесінде студенттердің жаттығулары белгіленген жүйе бойынша жүргізіледі. Алдыңғы жаттығу келе-
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
62
Педагогическая наука и практика
сіге дайындық болды, ал келесісі жаңаны
меңгеруге және сонымен бірге алдыңғыны
бекітуге ықпалетті. Жаттығуларды орындауды мұндай ұйымдастыру кәсіптік дағдыларды саналы және тұрақты меңгеруге
әкеледі, студенттердің кәсіби дербестігін
дамытуға ықпалетеді.
Жаттығулар жүйесін құру, еңалдымен,
дағдылар мен дағдыларды қалыптастырудың жалпы заңдылықтарымен, дағдыларды
меңгерудің негізгі кезеңдерінің ерекшеліктерімен және олардың өзара байланысымен
анықталады [5, б. 56].
Жаттығулар жүйесін құру үшін еңбек
әрекеттерінің нақты мазмұны үлкен мәнге
ие. Қол және машиналық технологиялық
процестерді жүзеге асырумен байланысты
еңбек қызметін жеке операциялар мен техникаларға оңай бөлуге болады. Бұл жаттығулар жүйесін құруға қолайлы жағдай
жасайды. Жоғарыда айтылғандай, кәсіби дағдыларға бірнеше ішінара дағдылар
кіреді: қозғалыс, сенсорлық, көру, есту
және кинестетикалық белгілер, психикалық және т.б. Операцияны орындай отырып, студент оларда әртүрлі еңбек тәсілдері
мен жаттығуларын қолданады. Дегенмен,
операцияны құрайтын әдістердің әрқайсысын игеру үшін жеткілікті қолайлы жағдайлар жасау, қайталанулардың жеткілікті
санын, олардың уақыт бойынша дұрыс
бөлінуін қамтамасыз ету әрқашан мүмкін
емес. Сондықтан өндірістік оқыту шебері
операцияны немесе тұтастай алғанда еңбек процесін орындауды үйрете отырып,
жеке қиын немесе сирек қайталанатын әдістерді орындау үшін бір мезгілде көмекші
жаттығуларды жүргізеді. Бірқатар кәсіптер үшін көптеген операцияларда кездесетін кейбір салыстырмалы түрде тәуелсіз
әдістердегі жаттығулар өндірістік оқыту
бағдарламасының басында жеке тақырып
ретінде алынады (мысалы, сылақ машинасын немесе станциясын басқарудың негізгі
әдістері және оны сылақшылармен реттеу).
Шебер жаттығулардың осындай тәртібін
сипаттайды, онда студенттер бірте-бірте
айтарлықтай жеңіл жағдайларда операциялар мен күрделі жұмыстарды орындаудан оларды әртүрлі өндірістік жағдайларда
орындауға ауысады. Мысалы, тас қалаушыларды оқу шеберханасында кірпішті тез
және дұрыс жасауға үйрету үшін оларды
оң және сол қолдарымен кірпішті ұстауға,
кірпіштерді лақтыруға, таяқшалар мен қасықтарды қатарға салуға, кірпіш кесуге,
кірпіш қабырғаларды қалауға жүйелі түрде
үйретеді, минометсіз және басқа операцияларсыз. Осыдан кейін студенттер құрылыс
жұмыстарының барысында бұл әдістерді
тікелей орындауға жаттығады.
Жеке техникалар мен операцияларды өз
бетінше орындау жаттығуларынан бастап,
шебер студенттерді бұйымдарға қойылатын талаптарды өз бетінше талдауға және
сәйкес жұмыс тәртібін анықтауға, қажетті
материалдарды, құралдарды, құрылғыларды таңдауға үйретеді. Шебер сонымен қатар студенттерге технологиялық процестің
элементтерін, өнім сапасын арттыру, еңбек өнімділігін арттыру, материалдық ресурстарды үнемдеу жолдарын өз бетінше
анықтауға арналған шығармашылық сипаттағы тапсырмалар береді. Дағдыны берік
бекіту үшін мезгіл-мезгіл бұрын орындалған және үйренген жаттығуларға қосу
керек. Тәжірибе көрсеткендей, студенттерде күрделі және меңгеруі қиын дағдылар
дамыған кезде жаттығулардың ұзақтығы
мен олардың арасындағы аралықтарды өзгерту қажет. Дағдыны меңгерудің бастапқы қадамдары энергияның айтарлықтай
шығынымен, студенттердің шаршауының
жоғарылауымен байланысты, сондықтан
бірінші жаттығулардың салдары өте тұрақсыз. Уақыт өте келе қозғалыстар үйлесімді
және сақ болады, шаршау азаяды, үйренген дағды күшейеді. Осыған сәйкес, жаңа,
қиын операцияны орындаудағы жаттығулар
алдымен қысқа және шағын аралықтармен
1(39)/2023
бөлінген болуы керек; дағды игерілген сайын жаттығулар ұзарып, олардың арасындағы интервалдар көбеюі мүмкін. Жаттығуларды уақытында мақсатқа сай бөлу ғана
емес, сонымен бірге уақытты өз мақсатына
толық пайдалану өте маңызды. Жаттығулар
кезеңінде қазіргі уақытта тәрбиелік мәні
жоқ кез келген көмекші жұмыстар мен операцияларды алып тастау қажет. Әрине, бұл
қайталау және бекіту мақсатында жаттығуларға саналы түрде енгізілген бұрын орындалған операцияларға қатысты емес.
Кәсіби дағдыларды меңгеру жоғары
сапалы өнімге ғана емес, сонымен қатар
жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізу,
жеткілікті жылдамдықпен, жоғары қарқынмен жұмыс істеу мүмкіндігін білдіреді. Өндірістік оқыту процесінде жылдамдық дағдылары қалыптаспаса, өз бетінше кәсіби
жұмыс барысында колледжді бітіргеннен
кейін өндіріске келген жас жұмысшылар
ұзақ уақыт бойы өндірістік норманы орындай алмайтынын жүргізілген зерттеулер
көрсетті. Кейде айтарлықтай тәжірибеден
кейін де олар жұмыс қарқынының жоғары
жылдамдығын игере алмайды, жұмыс сапасы төмендейді.
Сондықтан жаттығулар жүйесінің міндетті элементі жұмыстың қажетті қарқынын дәйекті түрде қалыптастыру болып
табылады. Дегенмен, дағдыларды қалыптастырудың бірінші кезеңінде еңбектің дұрыс
әдістерін меңгеруге басты назар аудару керек, өйткені жұмыс қарқынының мерзімінен бұрын жоғарылауы түзетуге болатын
әдістерді енгізудегі қателіктерге әкеледі.
Жылдамдық дағдыларын қалыптастыру
міндеті жұмыстың ұтымды әдістерінің негізгі элементтері игерілген кезде қойылады.
Арнайы зерттеулер жаттығулар кезінде
қарқынды арттыру үнемді, бір типті әдістерді қолдануға ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар жұмыс сапасын одан әрі
жақсартуға ынталандырады, өйткені ол ойлау процестерін, қабылдауды, зейінді және
1(39)/2023
63
өзін-өзі бақылауды белсендіреді[6, б. 201].
Студенттердің игерген қарқынындағы жаттығулар еңбек әдістерін жетілдіруге және
жылдамдық дағдыларын дамытуға кедергі
келтіреді. Жылдамдық дағдыларын дамытуға бағытталған арнайы жаттығулар барлық тыңдаушылар үшін оң нәтиже береді.
Сонымен қатар қарқынды жеделдету мүмкіндігінше студенттердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асырылуы керек; іс жүзінде олар қарқынды біртіндеп
арттыру және бұл жұмыс сапасына қалай
әсер ететінін бақылау арқылы ескерілуі
мүмкін.
Студенттерді техниканы орындауда қол
техникасының жаттығуларына дайындай
отырып, өндірістік оқыту шебері түсіндіреді және көрсетеді, ал студенттер бұл
әдістемені бақылап, түсінеді. Шебер студенттерге техниканың барлық ерекшеліктерін түсінуге көмектеседі, ол олардың
жадында кейінгі жаттығуларға негіз болуы
керек ең жарқын және дәл бейнені бекіту
үшін тиісті еңбек әрекеттерін ойша жаңғыртуға шақырады.
Алдыңғы қатарлы шеберлер студенттердің ұтымды әрекет ету қабілетін қалыптастырады. Оларға қолданылатын процестің нұсқаулық схемасы беріледі және
озық жұмысшылардың тәжірибесін ескере
отырып, оған түзетулер енгізу ұсынылады. Тапсырманы орындау уақыты студенттер бірге кәсіпорын мамандарынан кеңес
ала алатындай етіп беріледі. Шебер студенттерге тапсырманы орындау кезінде ең
білікті жұмысшылардың жұмысына тәуелсіз бақылау жүргізуді және осы мәселе бойынша техникалық әдебиеттермен танысуды
ұсынады. Жақсартудың ұсынылған нұсқаларының ішінде ең сәтті екі немесе үшеуі
қабылданады. Содан кейін шебер студенттерге - үздік ұсыныстардың авторларына жұмысқа дайындалуды, қажет болған
жағдайда белгілі бір әдістерді орындау техникасын жаттықтыруды тапсырады. Жаңа
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
64
Педагогическая наука и практика
жұмыс әдісін ұсынған студенттер оны жеткілікті табыспен көрсете алатынына көз
жеткізгеннен кейін, шебер демонстрация
ұйымдастырады, оның барысында студенттер инновацияларды пайдалана отырып
жұмыс жасайды. Жұмыстың нәтижесін
(сапа, стандарттарға сәйкестік, жұмысты
жеңілдету) студенттер қайтадан ұжымдық
түрде талқылайды. Қажетті түзетулер енгізіліп, технологиялық процестің ең жақсы
нұсқасы қабылданады.
Содан кейін топтың барлық студенттері
берілген жұмысты жаңаша орындап, жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуге шақырылады. Өндірістік оқытуда мұндай тапсырмаларды қолдану студенттердің өз бетінше
жұмыс істеу қабілетін, технологиялық процестерді ұтымды етуде шығармашылық бастамасын дамытуға ықпал етеді, техникалық әдебиеттерге қызығушылықты оятады,
оларды тәжірибелік түрде қолдануға және
білімдерін жетілдіруге итермелейді.
Студенттердің кәсіби даярлығының
маңызды құрамдас бөлігі оқудың соңғы айларында оқу орны ұйымдастырған құрылыс
ұйымдарындағы өндірістік тәжірибе болып
табылады. Соңғы өндірістік тәжірибенің
негізгі міндеті – студенттердің жоғары
өнімді еңбек әдістерін және осы ұйымдағы
озық жұмысшылардың тәжірибесін қолдануды жетілдіру, заманауи жабдықтарды,
өндірістік процестерді механикаландыру
және автоматтандыру құралдарын игеру, еңбекті меңгеру, өнімділік нормалары, кәсіпорынның белгілі бір орындарында студенттерді еңбек жағдайларына бейімдеу. Білім
алушылардың өндірістік тәжірибесінің
көлемі, мазмұны және мерзімі техникалық
және кәсіптік білім беру бағдарламалары
бойынша әрбір кәсіп пен мамандық бойынша белгіленеді. Мамандығы мен мамандығына, сондай-ақ өндіріс сипатына
қарай студенттер өндірістік тәжірибеден
арнайы бөлінген жұмыс орындарында, өндіріс орындарында, құрылыс алаңдарында,
әдетте, оқуды бітіргеннен кейін жіберілетін
кәсіпорындар мен ұйымдарда өтеді. Негізінде білім беру ұйымдары жұмыс істейтін кәсіпорындарда немесе ұйымдарда оқу
жоспары мен қауіпсіздік техникасының
талаптарына сәйкес келетін жұмыс орындарының саны жеткіліксіз болған кезде
колледждерге студенттерді басқа кәсіпорындарда өндірістік тәжірибеден өткізуге
рұқсат етіледі.
Тәжірибеден сәтті өту үшін студенттерді
заманауи технологиямен жабдықталған жұмыс орындарымен қамтамасыз ету, оларды
осы мамандыққа тән тиісті күрделіліктегі әртүрлі жұмыс орындарымен үздіксіз
қамтамасыз ету қажет. Тыңдаушылар озық
командалардың құрамында немесе кәсіпорынның үздік жұмысшыларының жетекшілігімен жұмыс істеуі өте маңызды. Бұл
олардың еңбектің озық әдістерін меңгеруіне мүмкіндік беріп, еңбекке деген шығармашылық көзқарасын одан әрі дамытады.
Студенттер өндірістік бригаданың озат
адамдарының үлгілері мен тәжірибелері
бойынша білім алады.
Өндірістік оқыту шебері студенттердің
оқу-өндірістік қызметін басқаруды жалғастырады. Ол әрбір студентке білім беру
мақсаттарына сай келетін жұмыс орнын
таңдайды, кәсіпорынның әкімшілік-техникалық қызметкерлері арқылы студенттерді
олардың біліктілігін арттыруға көмектесетін жұмыс орындарымен үздіксіз қамтамасыз етуді ұйымдастырады. Шебер студенттердің білікті жұмысшылар өндірісінің
нормаларын әзірлеуін күнделікті бақылауды жүзеге асырады, студенттерге нұсқау
береді, олардың бастамасын дамытады,
ерекше қиын жағдайларда көмек көрсетеді,
өз студенттері бірге жұмыс істейтін кәсіпорынның білікті жұмысшыларымен жүйелі
жұмыс жүргізеді, жоғары білім беру және
білім беру нәтижелеріне қол жеткізеді. Студенттердің тұрақты жұмыс орындарында
тәжірибесі негізінде өндірістік оқыту ше1(39)/2023
берлеріне көмек көрсету кәсіпорындардың
немесе ұйымдардың инженерлік-техникалық қызметкерлеріне жүктеледі.
Өндірістік тәжірибенің басталуына бір
ай қалғанда оқу орны кәсіпорындармен немесе басқа ұйымдармен бірлесіп тәжірибеге жіберілетін студенттердің санын мамандықтары бойынша анықтайды. Олар оның
шарттарын, өту орындарын келісіледі және
әрбір студент оқу жоспарында және біліктілік сипаттамаларында қарастырылған
барлық жұмыстарды өз бетінше орындауға
үйрену үшін студенттерді бір жұмыстан
екіншісіне ауыстыру кестесін белгілейді.
Оқу орны білім алушылардың оқу бағдарламаларының талаптарына сәйкес келетін
өндірістік тапсырмалармен уақытылы
қамтамасыз етілуін, білім алушылардың
тәжірибелік сабақтарға бөлінген уақытын
толық пайдалануын қадағалайды, олардың
өндірістік нормаларға сәйкестігін, орындалған жұмыстардың техникалық шарттарға сәйкестігін тексереді. Кәсіпорынмен
бірлесіп студенттерге оқытуды, олардың
жаңа технологиялық процестерді және
озық жұмысшылардың тәжірибесін меңгеруді ұйымдастырады.
Жұмыс орнында қауiпсiз еңбек жағдайлары қамтамасыз етiлмеген кезде оқу орындарының басшылары мен өндiрiстiк оқыту
шеберлерiне бұл туралы кәсiпорынның
немесе ұйымның әкiмшiлiгiне хабарлай
отырып, студенттердi жұмысқа жібермеу
құқығы берiледi. Кәсіпорындар мен ұйымдар өз тарапынан өндірістік тәжірибенің
қалыпты жүргізілуін қамтамасыз ететін
жағдайлар жасауға міндетті:
• өндірістік базасында жұмыс істейтін
студенттерді ақылы жұмыс орындарымен
және жұмыс орындарымен қамтамасыз ету,
қажет болған жағдайда білім сапасын арттыру үшін дербес өндірістік объектілерді,
учаскелерді және т.б. бөлуге және студенттерді тәжірибе бойына оқу бағдарламаларының талаптарына сәйкес келетін өн1(39)/2023
65
дірістік жұмыстармен қамтамасыз ету;
• қауiпсiз еңбек жағдайларын жасауға
және студенттердi оқытылатын кәсiп пен
мамандыққа байланысты емес жұмыстарға
пайдалануына жол бермеу;
• студенттерге тапсырылған жұмыстарға уақытылы тапсырмалар (бұйрықтар)
шығару және олардың бос тұрып қалуына
жол бермеу;
• студенттерді өндірістік тапсырмаларды орындауға қажетті материалдармен,
техникалық құжаттамалармен, құрал-жабдықтармен, құрылғылармен қамтамасыз
ету және студенттердің жаңа техника мен
жоғары өнімді еңбек әдістерін игеруіне
жағдай жасау;
• студенттерге нұсқау беру және техникалық басшылық жасау, қажет болған
жағдайда оқу орындарының өндірістік
оқыту шеберлеріне студенттерге тәжірибелік сабақтар өткізуде көмек көрсету үшін
жоғары білікті жұмысшылар мен инженерлік-техникалық қызметкерлерді бөлу;
• осы өндіріске белгіленген тәртіппен орындалған жұмыстарды техникалық
бақылауды, қабылдауды және есепке алуды
жүзеге асыру;
• өндірістік тәжірибеден өту және олар
үшін жаңа және қиын жұмыстарды орындау алдында студенттерге қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқау беру;
• тиісті кәсіптер мен мамандықтардағы жұмысшыларға арнайы киімдер мен
қауіпсіздік аяқ киімдерін, жеке қорғану
құралдарын жасау арқылы студенттерге
тәжірибе кезеңіне беру.
Тәжірибе аяқталғаннан кейін кәсіпорындар мен ұйымдар студенттерге әрбір студентке оның жұмысының сапасын, техникалық нормалардың орындалуын, жұмысқа
деген көзқарасын көрсететін өндірістік
сипаттама береді. Осы мінездемемен, сонымен қатар күнделікпен (жұмыстың күнделікті орындалуы мен жұмыс әдістерінің
жазбасы) студенттер директордың оқу-өн-
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
66
Педагогическая наука и практика
дірістік тәжірибе жөніндегі орынбасарына ауызша толық есеп береді. Тәжірибені
қорғағаннан кейін бітірушілер тобы демонстрациялық емтихан тапсырады.
Демонстрациялық емтихан – біліктілік
емтиханы немесе жаңа форматтағы қорытынды аттестаттау, бітірушілерді даярлау
сапасын тәуелсіз бағалау (аттестаттау) үлгісі. Тұтастай алғанда, демонстрациялық
емтихан нақты қызметтер мен өндірістік
процестерді модельдеу жағдайында практикалық дағдыларды, білім мен дағды деңгейін көрсету және тәуелсіз сараптамалық
бағалау тәртібін қарастырады. Көрнекілік
емтиханды өткізуге Қазақстан Республикасының білім мен ғылымды дамытудың
2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, білім берудің мемлекеттік білім стандарты және оқу үлгеріміне
ағымдағы мониторинг жүргізудің үлгілік
қағидалары негіз болып табылады.
Көрнекілік емтиханды техникалық және
кәсіптік білім беру ұйымдарында (ТжКБ)
немесе оқу орталықтарында кәсіптік модульдерді меңгерген білім алушылар мен
түлектер тапсыра алады. Демонстрациялық
емтиханға тапсырманы ТжКБ ұйымдарының немесе оқу орталықтарының сарапшылар тобы әзірлейді. Бағалауға қатысуды
студенттің немесе бітірушінің дайындық
сапасын және оның емтиханда көрсетілген
мүмкіндіктерін анық көре алатын кәсіпорынның тиісті бейіндегі қызметкерлері немесе сарапшылары қабылдайды.
Тәжірибелік
дағдыларды
көрсету
ұзақтығы бір емтихан алушыға 12 сағаттан
аспайды. Бағалау критерийлерін мамандар
алдын ала әзірлейді. Бағалау критерийлері
50-ден 300-ге дейін аспектіге мүмкіндік береді және олар нәтижелерді бағалау үшін
ТМД жүйесіне енгізіледі. Кәсіпорындар
мен колледж қызметкерлерінің сарапшылар тобы ТМД жүйесінде өңделетін критерийлер бойынша ұпай беріп, нәтижесін
жасайды.
CIS (Жарыстың ақпараттық жүйесі) – демонстрациялық емтихан немесе WorldSkills
чемпионаты кезінде ақпаратты өңдеуге
арналған арнайы бағдарламалық құрал.
Жүйеге кіруді WorldSkills ұлттық трафик
операторы белгіленген талаптарға сәйкес
қамтамасыз етеді. Студенттер/түлектерге
біліктілік паспорты беріледі. Бұл дипломға
қосымша, яғни кәсіби электрондық төлқұжат. Жұмыс берушілер бітірушінің қанша
балл және қандай кәсіптік дағдылары үшін
алғанын көре алады[6].
Қорытындылай келе, оқытудың көрнекі
әдістерін жақсы ұйымдастыру үшін сөздік
әдістерді еңбек функцияларын орындау
кезіндегі еңбек әрекеті процесін көрсетумен біріктіру қажет екенін атап өткім
келеді, осылайша пәнді зерттеу, оның тараулары мен тақырыптары студенттердің
білім, білік, дағдыны толық меңгеруіне сәйкес келеді.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Федотова Л.Д., Рыкова Е.А., Малышева В.А. Бастауыш кәсіптік білім беру сапасын бағалау. - М., 2000. - 82 б.
2.Конкова Н.В. Өндірістік оқыту сабағын
ұйымдастырудың ерекшеліктері:
әдістемелік ұсыныстар. - Курск: КАТК,
2012. - 28 б.
3.Кругликов Г.И. Өндірістік оқыту шеберінің анықтамалығы: кәсіптік білім беру
студенттеріне арналған оқу құралы.- М.:
Академия, 2013.- 272 б. 4.Отабаев И.А.
Оқу шеберханаларында өндірістік оқыту
сабағын оңтайландыру // Заманауи инновациялар. 2016 ж. No 10 (12). 35-37 б.
5.Чебышева В.В. Жұмыс қарқыны мен
сапасы арасындағы байланыс туралы. //
КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясының материалдары. 1968. Шығарылым.
- 144. Б. 197-207.
6.https://worldskills.kz/?p=2457 (қарал
ған күні: 21.01.2023 ж.)
1(39)/2023
