CC BY
0UOT 801.73
NAXÇIVANA AiD B9ZÎ ARXEOQRAFiK S9N9DL9R F9RMAN XaLiLOV
Filologiya elmlari doktoru, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Naxçivan Bolmasi. Naxçivan,
Azarbaycan
AMEA Naxçivan Bolmasi dlyazmalar Fondunda 300-dan çox Naxçivana aid arxeoqrafik sanad saxlanilir. 2021-ci ilin sonunda Naxçivan Dovlat Tarix Muzeyindan daimi muhafiza uçun fonda koçurulan bu sanadlar indiyadak tadqiq olunmami§dir.
Muallif ilk dafa olaraq hamin sanadlari tadqiqata calb etmi§ va muayyanlaçdirmiçdir ki, onlar XVII-XIX asrlarda Naxçivanda tartib olunmuç va yazilmiç qabala (alqi-satqi sanadi), hibanama (bagiçlama sanadi), çahadatnama, vasiyyatnami, borc sanadlari, mulkiyyat sahibliyi, varasalik, amr va sarancamlar, muxtalif mazmunlu maktublar va baçqa nadir tarixi sanadlardir.
Muallifin ara§dirmalarindan aydin olur ki, bu sanadlarda vaxtila Naxçivanda movcud olmu§ torpaq mulkiyyat formalari, muliki torpaq sahibliyi, torpaqlarin satilma çartlari, yerli ahainin ev, malikana, bag, dayirman, dukan, otlaq, qiçlaq va yaylaq sahibliyina, aila-nikah munasibatlari va vatandaçlarin sosial vaziyyatina aid zangin malumatlar vardir.
Maqalada natica olaraq bela qanaata galinir ki, haqqinda bahs olunan Naxçivana aid arxeoqrafik sanadlar naxçivan^unasligin bir sira problemlarini oyranmak uçun etibarli ilkin manbalardir.
Açar sozlzr: Naxçivan, arxeoqrafik sanadlar, torpaq mulkiyyati, Kangarlilar, vatandaçlarin sosial vaziyyati.
More than 300 archeographic documents belonging to Nakhchivan are kept in the Manuscripts Fund of Nakhchivan Branch of ANAS. At the end of 2021, these documents transferred to the fund for permanent protection from Nakhchivan State History Museum have not been approved yet.
For the first time the author involved these documents in the research and determined that, they are qebale (purchase and sale document), hibename (present document), certificate, testament, debt documents, property ownership, inheritance, orders and disposals, letters of various contents and other rare historical documents compiled and written in Nakhchivan in the XVII-XIX centuries.
It is clear from the author's research that, these documents contain rich information on forms of land ownership existed in Nakhchivan once upon a time, civil land ownership, terms of sale of lands, ownership of house, mansion, garden, mill, shop, pasture, winter quarters and summer quarters by the local population, family-marriage attitudes and belonging the social status of citizens.
As a result of the article it is concluded that, talked about archeographic documents belonging to Nakhchivan are reliable primary sources for studying a number ofproblems of Nakhchivan studies.
Keywords: Nakhchivan, archeographic documents, land ownership, Kangarli people, social status of citizens.
Giri§. Arxeoqrafik sanadlar dedikda qadim dovrlara aid muxtalif farmanlar, amrlar, hokmlar, qabalalar (alqi-satqi sanadlari), hibanamalar (bagi§lama sanadlari), §ahadatnama va attestatlar, amlak
SOME ARCHEOGRAPHIC DOCUMENTS BELONGING TO NAKHCHIVAN
FARMAN KHALILOV
sarhadlarina aid sanadlar, iltizam va qabzlar, mubadila, razila§ma aktlari va sazi§lari, arizalar, xahi§lar va s. bu kimi sanadlar nazarda tutulur.
Nax9ivan Azarbaycanin qadim elm va madaniyyat markazlarindan biri oldugu u9un burada tartib olunan saysiz-hesabsiz arxeoqrafik sanadlarin movcudlugunu tabii bir hal hesab etmak olar.
Sanadlarin saxlanma yerlari. Tarixin ayri-ayri donamlarinda bu manavi xazinanin muayyan qismi insafsiscasina talanaraq muxtalif xarici olkalara da§inmi§dir. Lakin taskinlik ondadir ki, Nax9ivana aid qadim tarixi sanadlarin muayyan hissasi bu gunadak qoruna bimi§ va Azarbaycan Respublikasinin ayri-ayri arxiv va muzeylarinda saxlanilmaqdadir. Hamin sanadlarin bir qismi AMEA M.Fuzuli adina 9lyazmalar institutu va AMEA Nax9ivan Bolmasi 9lyazmalar Fondunda muhafiza olunur. 9ksariyyati Nax9ivanda tartib olunan bu tipli sanadlarin sonralar bir qisminin Bakiya apalilmasina aid Nax9ivani Tadqiq va Tatabbo Camiyyatinin iclas protokollarinda va tanimmi§ olka§unas Mirbagir Mirheydarzadanin Akademik N.Y.Marr adina Leninqrad Maddi Madaniyyat Tarixi institutuna yazdigi maktubunda bazi malumatlar vardir. Masalan, "Tapilan §eylar Azarbaycanda tadqiq olunduqdan sonra bir qadar da Nax9ivan muzeyina verilsin" [5,v. 19]; "Tapilan §eylar Az(fan)a (SSRi Elmlar Akademiyasinin Azarbaycan filialina - F.X) gondarildi" [4, s. 32].
Bakiya gondarilan alyazmalarin 9oxu 1950-ci ildan sonra mustaqil bir qurum kimi faaliyyata ba§layan Respublika 9lyazmalar Fonduna tahvil verilmi§dir.Sonralar Nax9ivanda ekspedisiyaya gal an hamin fondun amakda§lari tarafindan alda edilmi§ bir sira arxeoqrafik sanadlar da Bakiya aparilmi§dir. Nax9ivana aid bazi arxeoqrafik sanadlar isa gorkamli maarif9i Mammadtagi Sidqinin boyuk oglu Mammadali Sidqinin arxivi vasitasila fonda daxil olmu§dur.9lyazmalar Fondunun amakda§i, filologiya elmlari doktoru, professor Cahangir Qahramanov fondda qorunan digar sanadlarla yana§i Nax9ivana aid 67 arxeoqrafik sanadin tasvirini da1969-cu ilda "Elm" na§riyyati tarafindan 9ap olunan "Opisanie arxeoqrafi9eskix dokumentov" adli kitabina daxil etmi§dir. Hamin kitab tarix elmlari doktoru Tahira Hasanzada tarafindan Azarbaycan dilina tarcuma edilarak "Arxeoqrafik sanadlarin tasviri" adi ila 2017-ci ilda yenidan 9ap etdirilmi§dir [3].
Nax9ivana aid arxeoqrafik sanadlarin etibarli saxlanc yerlarindan biri da burada faaliyyat gostaran tarix muzeyi olmu§dur. Hala 1926-ci ilda - tam formala§madigi bir dovrda Balabay 9libayovun iki otaqli evinda yerla§an hamin muzeyizyarat edan Azarbaycani Tadqiq va Tatabbo Camiyyatinin uzvu, taninmi§ arxeoloq V.M.Sisoyev "1926-1927-ci illarda Nax9ivan Respublikasina sayahata dair hesabati"nda bu barada bela bir malumat vermi§dir: "Muzeyda (Nax9ivan tarix muzeyi nazarda tutulur - F.X.) XIX asrin avvallarinda torpaq mulkiyyatina aid bir ne9a nusxa farsca farman vardir" [6, s. 110-111].
1930-1945-ci illarda Nax9ivan Dovlat Tarix Muzeyinin direktoru vazifasinda i§lami§ M.Mirheydarzada [2, s. 75] isa hamin xususuda yazir: "Ordubaddan va Nax9ivandan alda edilmi§ va alinmi§ bir 9ox alyazmalar, qabala va farmanlar Nax9ivan muzeyinda §kafda, bazi qovluqlarda, ekspozisiyada saxlanilir" [4, v. 31].
Ara§dirmalardan aydin oldu ki, V.M.Sisoyev va M.Mirheydarzadanin verdiyi bu malumatlar tamamila haqiqata uygundur. 2021-ci ilin sonlarinadak onlarin adini 9akdiyi arxeoqrafik sanadlar dogrudan da Nax9ivan Dovlat Tarix Muzeyinin asas fondunda movcud olmu§dur. Taassuf ki, sayi 300-dan 9ox olan hamin sanadlar, demak olar ki, tadqiqata calb edilmami§, uzun illar muzeyin arxivinda yatib qalmi§dir.
Busanadlar AMEA Nax9ivan Bolmasi 9lyazmalar Fonduna k69urulmu§dur. Mahz bundan sonra hamin arxeoqrafik sanadlarin tadqiqi u9un alveri§li imkan yaranmi§dir.
Sanadlarin tasviri.9lyazmalar Fonduna ko9urulan sanadlarin aksariyyati bir (bazisi iki) varaqdan ibaratdir. Matnlar qara tu§la (bazi xususi qeydlar qirmizi tu§la) ag va bazan mavi rangli varaqlarin bir uzuna (nadir halda varaqin arxasina da) yazilmi§dir.Sarhaddan ke9id, dogum va vafat tarixlarina aid sanadlarin ham hazir blank, ham da alyazisi formasindadir. Varaqlar muxtalif o9ulardadir. 9n ki9iyi 10x18 sm., an boyuyu isa 30x90 sm.^udadir (13,x33,17x22, 21x26, 21x35, 26x42, 29x41 sm.o^ulu
varaqlar da vardir). Bazi varaqlar bir-birina yapiçdirildigi ^ün ö^üsü böyümü§dür. Bir-iki naqis va solmuçsanad nazara alinmazsa, demak olar ki,onlarin hamisi oxunaqli vaziyyatdadir.
Dövrün talablarina uygun olaraq bütün sanadlar rasmi dil kimi qabul edilan fars dilinda, nastaliq-çikasta xatti ila yazilmi§dir.Lakin Azarbaycan Rusiyaya ilhaq edilandan sonraki illara aid olan bazi sanadlar ya rus dilina tarcüma edilmi§, ya da rus dilinda tartib olunmuçdur.Sanadlarin tartibi zamani §ariat qaydalarina va o dövr üçün maqbul sayilan rasmi üslubun normalarna amal edilmi§dir. .
Sanadlar müvafiq salahiyyatli çaxslarin va §ahidlarin rasmi va §axsi möhürü, bazi §ahidlarin isa barmaq izi ila tasdiq edilmi§dir.
Nümuna üçün 1 fevral 1866-ci ilda Naxçivanin Qahab, Sirab va Zeynaddin kand sakinlarinin Naxçivan Baladiyya idarasina yazdiqlari arizani nazardan keçirmak kifayatdir. örizada Naxçivan qazisi Molla Saleh Molla Cafar oglunun adi çakilan kandlarin 60 ailalik ahalisi üçün tayin etdiyi mollanin yerli ahalinin aqidasina uygun olmayan dü§üncada oldugu bildirilir. Yazilir ki, hamin molla ham da qazi Molla Salehin müallimi olmuçdur. öhali xahi§ edir ki, bu ziddiyyatli va xoçagalmaz hali aradan qaldirmaq ^ün har iki §axs vazifadan uzaqlaçdirilsin va bu araziya yeni axund göndarilsin.
örizada yazilanlar Sirab sakinlarindan 3 nafarin möhürü, 55 nafarin barmaq izi, Zeynaddin sakinlarindan 8 nafarin möhürü, 39 nafarin barnaq izi, Qahab sakinlarindan 5 nafarin möhürü, 21 nafarin barmaq izi ila tasdiq olunub.
Sanadlarin mazmunu. 300 iladak bir dövrü (XVI-XIX asrlari) ahata edan va aksariyyatinin asli, bazilarinin isa surati alimiza galib çatan Naxçivanla bagli arxeoqrafik sanadlarin mazmunu Naxçivan §ahari va ona yaxin olan atraf kandlara, müayyan hissasi Ordubad, az qismi isa §arur va §ahbuz rayonlarina aiddir.
Onlar müxtalif qabala, hibanama, §ahadatnama, vasiyyatnama,borc öhdaliklari va qabzlar, hökm va göstari§lar, amr va sarancamlar, xahi§ va arizalar,mübadila va razilaçma müqavilalari,mülkiyyat sahibliyi, varasalik, hamçinin nikah va talaq §ahadatnamalari, cehiziyya, müxtalif mazmunlu maktub, ayri-ayri §axslara aid mülk va açyalarin siyahisi, tark edilmi§ açyalarin masciddan ehtiyaci olanlara paylanmasi ila bagli digar sanadlardan ibaratdir.
Naxçivana aid arxeoqrafik sanadlarin anqadimlarindan biri1576-ci (AMEA M.Füzuli adina ölyazmalar institutunda saxlanilir), digari isa 1685-ci (Naxçivan ölyazmalar Fondunda qorunur) ila aiddir. Birinci sanad qabaladir. Naxçivan sakini Haci Vilayatullah Haci Hidayat oglunun §ahbuzda ona maxsus olan torpagin 9/24 hissasi 9li bay qardaçlarina 45000 dinara satmasi ila alaqadar tartib olunmuçdur [3, s.44]. ikinci sanad isa[1,S-5/182] varasalik haqqindadir. Marhum Mahammadali bay Qaplan bay oglu Kangarlinin mirasinin oglu Nazarali, qizi Saltanat xanim, arvadi §ahcövzi bayin qizi arasinda bölünmasi ila alaqadar tartib olunmuçdur.
Sonraki dövrlara aid olan sanadlar XIII asrin 1715, 1754, 1772, 1782, 1785-1789-cu illarini, XIX asrin demak olar ki, bütün, XX asrin isa ilk onilliyini ahata edir.
XVII-XIX asrlara aid varasalik, qabala va hibanamalardamiras payi, alqi-satqi va bagiçlamaobyekti kimi daha çox Kangarlilara maxsus torpaqlarin adi çakilir. Bir nümuna: 11 noyabr 1815-ci ilda tartib olunan sanadda yazilir ki, Haci Lütvali Sultan Kangarlinin vafatindan sonra mirasi ogullari Mehdi aga, Novruz aga, Mehdiali bay, Hasanali bay, Mehdihüseyn bay, ösgar bay, qizlari Fatmanisa xanim, Parinisa xanim, Qizxanim, Bacixanim, arvadi §araf xanim Rahimçah Haci xan Kangarli qizi va baçqa payçilar arasinda bölünsün.
Digar sanadlarda da Kangarlilarin adlarina tez-tez rast galmak olur.Masalan, Naxçivan Müsalman §ariat idarasindan verilan sanadda yazilir: "Verilir Naxçivançahar ahli ismayil aga marhum Novruz aga oglu Kangarliya ondan ötrü ki, Naxçivan §ahar ahli Xanmirza aga Novruz aga Kangarlinskinin Sakina xanim ölinagi qizi ila 2 iyul 1830-cu ilda kasdirdiklari qanuni kabin naticasinda tavallüd etmiçdir. Hamin §ahadatnamanin dogrulugunu tasdiq edir va §axsi möhürümla möhürlayiram.12 mart 1874. Naxçivan qazasinin qazisi Haci Axund ismayil Nadirzada" [1, §-1/145].
Sanadlarda adlari çakilan digar Kangarlilarin bazilari bunlardir: §ahsuvar bay Novruz bay oglu Kangarliniski, Cahanbaxi§ bay Kangarli, ösmar xanim Sultan qizi Kangarli, Mahammadkarim Sultan oglu Kangarli, ismayil bay Elm§ah bay oglu Kangarli, Mirza 9li bay Dinar oglu Kangarli, Nisa xanim Safiqulu xan qizi Kangarli, Malaknisa xanim Safiqulu xan qizi Kangarli, Mahammad Kazim Haci §ahsuvar bay Yüzba§i oglu Kangarli, Mirza ibrahim Mirza Rahim oglu Kangarli, Mirza ismayil Mirza Rahim oglu Kangarli va baçqalari.
Bu sanadlarin diqqatla öyranilmasi Kangarlilarin nasil çacarasinin müayyanla§dirilmasi va alda olan §acaralarin daqiqlaçdirilmasi ûçûn böyük faydasi ola bilar.
Naxçivanda yazilan va tartib edilan nikah va talaq §ahadatnamalari, cehiziyyalar da maraqli tarixi sanadlar kimi tadqiq olunmaga layiqdir.
Yüz il va daha çox illar avval yazilan nikah §ahadatnamalarinin quruluçu va mazmunu müasir dövrda axundlarin yazdigi kabin kagizlarindan demak olar ki, farqlanmir.
Talaq §ahadatnamasinin da özünamaxsus quruluçu olmuçdur. Bu sanadda avvalca talaq veranin va talaq verilanin adi va ya§i, sonra talaq zamani §ahid tutulan §axsin adi, talaqin növü, tarixi, talaq maclisinin §ahidlari, talaqi icra edanin adi, soyadi va imzasi aks olunmalidir. Fondda qorunan talaq çahadatnamalari bu talablara amal edilmakla tartib edilmiçdir.
Fonda qorunan maraqli sanadlardan biri da cehiziyyalardir. Sayi çox olmayan bu sanadlarin hamisi XIX asrin ikinci yarisinda tartib olunmuçdur. Onlari nazardan keçirarkan aydin olur ki, ara gedan qizlara müxtalif ailalar tarafindan verilan cehizlar, demak olar ki, eynidir. Hamin açyalari bela qruplaçdirmaq olar: Qurani-Karim, böyük canamaz, kiçik canamaz, atlaz çar§ab, ag çar§ab, divar aynasi, parda, mücrü, xina qabi, §am yandiran, gülabdan, sürmadan, qizil sürma mili, aftafa-layan, yataq dasti, kürsü yorgani, sandiq örtüyü, mücrü örtüyü, dôçakça, kiçi arxaligi, araqçin, §alvar bandi, quma§ qadin paltari, Kirman çali, dasmal, ipak dasmal, kanara, mis kasa, mis macmai, mis nimça, mis cam, §ü§a çaydan, boçqab, qaçiq, stakan-zir, qanddan, dolça, abgardan, çôlmak, böyük padnos, te§t, kafgir, ma§a va s.
Maraqlidir ki, cehiziyyalarin çoxunda cehiz verilan açyalarin sayi va qiymati da göstarilmi§dir. Masalan, sandiq 1 adad, 15 manat, boxça 3 adad, 2 man., çamdan 4 adad, 2 man., gümü§ qaçiq 6 adad, 4 man., plovsüzan 1 adad, 3 man., mis qazan 1 adad, 2 man. va s.
Cehiz verilan bu açyalarla taniçliq iki asrdan da çox bundan avval Naxçivanda yaçayan ahalinin aila-mai§at çaraiti, milli ananalara uygun yaçam tarzi va maddi vaziyyati haqqinda müayyan tasavvür alda etmaya imkan verir. Adi çakilan cehiz açyalarinin bir çoxu müasir ev açyalari ila müqayisada köhna va vaxtikeçmi§ görünsa da, vaxtila acdadlarimizin istifadasinda olan ev açyalari kimi tarixi-etnoqrafik baximdan çox ahamiyyatlidir. Bu açyalarin bir çoxu formasi takmilla§mi§ çakilda bu gün da istifada olunmaqdadir.
Sanadlarin elmi ahamiyyati.
Naxçivana aid arxeoqrafik sanadlarin xüsusi tadqiqat obyekti kimi araçdirilmasinin mühüm elmi ahamiyyati vardir. Çünki hamin sanadlarda "istar tarixi-iqtisadi, sosial-siyasi, hüquqi, istarsa da, etnoqrafik va linqvistik xarakterli bir çox masalalar" [3, s. 9] öz aksini tapmiçdir. Vaxtila Naxçivanda mövcud olmu§ torpaq mülkiyyat formalari, müliki torpaq sahibliyi, torpaqlarin satilma çartlari, yerli ahainin ev, malikana, bag, dayirman, dükan, otlaq, qiçlaq va yaylaq sahibliyina, aila-nikah münasibatlari va vatandaçlarin sosial vaziyyatina aid malumatlarin, Haci Vilayatullah, Mirza Budaq, Ganci Camçid, Haci Sudi Camçidlinski, Qaniverdi, 9mir Hasil, Baba Darviç, Ramzali bay, Elmçah bay, Dostxanim, Dinar bay, §ükrullah, Agaqardaç kimi insan adlari, soyadlarinin, Kedir yurdu, Mömin xan yeri, Hüseynqulu xan yeri, "Kekali", "Tuçmal", "Allahqulu" adli torpaq sahalari, Qullar Kangarli oymagi, ölixan oymagi, Çahab mahallasi, Edilaga gölü, Kalantar bagi, Yusif bagi, kand adlarindan Kürdamir, Qoçubay, Axtali, Orucqulu, Haciabad, Qarameçin kimi toponimlarin va Naxçivanda dövriyyada olan manat, rubl, tüman, dinar, §ahi, açrafi, ingilis açrafisi kimi pul vahidlarinin adi keçan hamin arxeoqrafik sanadlari ^xç^an^nasliq ^ün qiymatli tarixi maxazlar hesab etmak olar.
Natica. ölyazmalar Fondunda mühafiza olunan Naxçivana aid arxeoqrafik sanadlar üzarinda aparilan elmi araçdirmalardan bela qanaata galmak olar ki, bu sanadlar naxçivan§ûnasliq ûçûn mühüm tarixi ahamiyyata malik olmaqla yanaçi, etnoqraflar, tarixçilar, dilçilar, hûquqçûnaslar, iqtisadçilar va digar mütaxassislar ûçûn an etibarli ilkin manbalardir.
1. AMEA Naxçivan Bölmasi ölyazmalar Fondu. Arxeoloji sanadlarin qeydiyyati.
2. Xalilov F. Naxçivani öyranan elmi camiyyat. Baki: urlan, 2005, 196 s.
3. Qahramanov C. Arxeoqrafik sanadlarin toplusu. Baki: Elm va tahsil, 2017, 136 s.
4. Mirheydarzada M. Naxçivan tarixina dair qeydlar. AMEA M.Füzuli adina ölyazmalar institutu B-5180/6805.
5. Naxçivan MRDA, f. 1, siy. 2, i§ 13.
6. Сысоев В.М. Древности Нахичеванской ССР. Нахичевань, Ордубат, Ордубатский уезд, Хараба Гилан. Отдельный оттиск из 4-го выпуска "Известии Азкомстарис"а. Ьаку, 1928, стр.
9D9BIYYAT
87-215.
