CC BY
17
УДК 821.161.3
А. У. Сузько
Кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, дацэнт кафедры беларускай i рускай фiлалогii, УА "Мазырсш дзяржауны педагапчны ушверспэт iмя I. П. Шамяшна", г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ КАРЦ1НА СВЕТУ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРНАЙ ТРАДЫЦЫ1 Х1Х СТАГОДДЗЯ
У артыкуле разглядаецца адметнасць рэканструкцып нацыянальнай карцты свету у айчыннай лтаратуры ХЛХ стагоддзя. Анал1зуецца спецыфка мастацкага въшулення мiжэтнiчных адностау i станаулення нацышнальнай свядомасцi, адметнага беларускага погляду на свет у творчасцi таюх аутарау, як У. Сыракомля, В. Дунiн-Марцiнкевiч, Ф. Багушэвiч i iнш. Падкрэслена, што для ХЛХ стагоддзя бъmi характэрны развщцё самабытнай культуры, ттутытунае адчуванне эmнiчнъmi беларусамi сваёй адметнасцi.
Ключавыш словы: нацышнальная карцта свету, лтаратурная традыцыя, мастацю вобраз, этнас, народ, культура, рэпрэзентацыя, самасцвярджэнне.
Уводзшы
Х1Х стагоддзе было вырашальным для беларускай грамадска-палпычнай i культурнай думш у плане фармiравання нацыянальнай самасвядомасщ, усведамлення беларусамi сябе адметным этнасам, народам з годнай i вартай павап i пашаны культурай, цiкавым i самабытным мiнулым. Пстарычна так склалася, што са станауленнем нацыянальнага вобраза свету у беларусау усе было больш складана, чым у шшых народау. Абумоулены гэты аспект нацыянальнага быцця, фармiравання нацыянальнага светапогляду, адметнай карцiны быцця i мыслення быу пстарычна-сацыяльньеШ абставiнамi, яюя склалiся на Беларусi на працягу папярэднiх стагоддзяу, дыскрэтнасцю паунацэннага беларускага жыцця. Невыпадкова у айчыннай лтаратурнай традыцьп Х1Х стагоддзя знайшла адлюстраванне адметная рэцэпцыя прадстаушкаш беларускага этнасу сябе самiх i прадстауткоу шшых народау, дэтэрмiнаваная якраз своеасаблiвасцю пстарычнага лесу беларусау i характарам iх узаемадачыненняу з народамi-суседзямi i з тьеш, хто у вынiку адсутнасщ уласнай нацыянальнай айкумены "асеу" на беларусшх землях. Праблема станаулення нацыянальнага самаусведамлення, адчування беларусамi свайго быцця як аргашчнай частк1 вялiкага свету i адначасова самабытным этнасам актуалiзаваны у творчасцi так1х айчынных аутарау Х1Х стагоддзя, як У. Сыракомля, В. Дунiн-Марцiнкевiч, Ф. Багушэвiч i iнш. Творчасць кожнага з iх рэпрэзентуе адметныя тэндэнцыi паступовага складвання нацыянальнага вобраза свету. Выяуленне адметнасщ мастацкай рэканструкцыi нацыянальнага вобраза свету у беларускай лiтаратурнай традыцыi Х1Х стагоддзя з'яуляецца мэтай нашага даследавання. Нягледзячы на наяунасць асобных даследаванняу С. Андраюка, А. Бельскага, Г. Гачава, П. Кошмана, З. Мельшкавай, С. Шашуновай i iнш., азначаная праблема застаецца недастаткова распрацаванай.
Выимк даследавання 1 1х абмеркаванне
На працягу амаль 300 гадоу беларусшя землi былi у складзе такога магутнага дзяржаунага утварэння, як Рэч Паспалтая. Для фармiравання нацыянальнай свядомасщ, дакладней для ускладнення абставiнаy i варункау яе складвання, гэта мела лесавызначальнае значэнне. Таму нават пасля трох падзелау Рэчы Паспалiтай i далучэння да Расiйскай iмперыi вобраз адзшага краю, адметны еурапейсю менталпэт, свабодалюбiвыя памкненнi i мары пра адраджэнне былой Польшчы не зшкт са свядомасц1 жыхароу «Пауночна-Заходняга краю», сталi ключавой вдэяй беларускай лггаратуры i грамадска-палиычнага руху Х1Х стагоддзя. Пачатак Х1Х стагоддзя стау для беларусау свайго роду перыядам абуджэння нацыянальнага гонару i асацьправауся найперш з нацыянальна-вызваленчай барацьбой, але поунага разумення адзiнства народа, лес якога часова быу звязаны з лëсамi шшых народау у складзе Рэчы Паспалiтай, пакуль яшчэ не было.
Асаблiвасцю беларускай лiтаратуры XIX стагоддзя стала яе двухмоунасць. Гэты перыяд у ей звязаны з дзейнасцю беларуска-польскiх паэтау рамантычнага складу мыслення. Народжаныя
© Сузько А. У., 2020
на тэpытоpыi Белapyсi, этшчныя белapyсы, яны пiсaлi свае твоpы на польскай мове, аде фактычны мaтэpыял, вобpaзы, матывы бpaдi з pоднaй зямлi, яе багатага фaльклоpy, гiстоpыi i кyльтypы. Аднак белapyсaмi пакуль сябе не лiчылi, iменaвaдiся «лщвшамЬ» y памяць аб былой магутнасщ Вялiкaгa Княства Лггоускага i аб залатым стaгоддзi белapyскaй кyльтypы. З ^yrora боку, пачынаюць yзнiкaць i твоpы на белapyскaй мове.
Канцэптуальна нацыянальны вобpaз свету гэтага часу aдлюстpaвayся y твоpчaсцi Улaдзiслaвa Сыpaкомлi (Людвiкa Кaндpaтовiчa). Паэт выкоувауся сяpод пpaдстayнiкоy дpобнaй шляxты i добpa ведау быт i пaтpэбы «божага люду», як ëн называу у свaix твоpax белapyскix сядян. У в^ознен^ ад iншыx белapyскa-польскix пaэтay-paмaнтыкay, У. Сыфакомля yсë свaë жвш^ пpaжыy у Белapyсi i только зpэдкy выязджау у Польшчу. Таму вобpaзы, матывы, тэмы i пpaблемы яго твоpчaсцi былi сфapмipaвaны менавгга белapyскaй сaцыяльнa-гiстapычнaй pэчaiснaсцю i куль-тypнымi тpaдыцыямi. П. Р. Кошман м^куе, што «тpaдыцыйнaя вapтaсць мастацкага твоpa -пеpaдaвaць yнiкaльнaсць досведу той кpaiны, той нaцыi, да якой належыць яго ayтap» [1, с. 34]. У свaix твоpax У. Сыфакомля не выxодзiy за межы белapyскaгa кантэксту, аде выяуляу яго па-польску. Нягледзячы на знешнюю фоpмy яго веpшay, выкapыстaнне польскай мовы, дyx белapyскaсцi, paзyменне самой сутнасщ белapyскaгa быцця выяулены у яго твоpax. Паводле Г. Тычко, «У. Сыфакомдя вылучауся найбольш яс^ава выяуленай i неaднapaзовa пaдкpэсленaй у шмaтлiкix твоpax свядомай устаноукай на дyxоyны pэгiянaлiзм» [2, с. 8]. Менавгга у гэтым дyxоУным pэгiянaлiзме пiсьменнiкa i быу заключаны комплекс яго уяуленняу npa сябе як npa белapyсa, пpa навакольны свет, npa пpaдстaУнiкоУ iншыx нацый.
Ус^ышан^ белapyсay i ix зямд ва У. Сыфакомт знapок пpыземленa-бытaвое, кан^эта-мaтэpыяльнaе. Для яго Белapyсь не дyxоУнaя шстанцыя, а тое, што блГзка, зpaзyмелa, у сaмыx звычaйныx дpобязныx бытавык üpaaBax. А белapyс - пpaцayнiк i бядак. Айчына, паводле У. СыфакомлГ, - гэта сцены pоднaй xaты, стapы дax, пaкpыты саломай, загон жыта i галодны белapyс, як1 не шукае нечага звышнaтypaдьнaгa, а жывщца тым, што paсце на яго полг Усë пpостa i не ^ашвае асабтвым эстэтызмам i iнтэлектyaльнaсцю: «З адных круглякоу твае злеплены хаты. // I мох зелянее па стрэхах гарбатых. // А люд над страхою тут просты зазвычай, // Што многiм здаецца: да трох ён не злiчыць» [3, с. 29]. Паэт пpaтэстyе су^аць спpошчaнaгa, аднабаковага ус^ыш^и^ свайго нapодa шшымГ, спpaбyе aбвеpгнyць стэpэaтып у ix ус^ышани i паказвае пpыгaжосць i глыбшю душы пpостaгa мужыка, як1 тpaдьщыйнa aсauыipaвayся з тыповым белapyсaм, што зблжае тыпaлaгiчнa яго мастацюя пошук1 з Ф. Бaгyшэвiчaм. У. Сыфакомля уступае у падемшу з тыш, xто лГчыу белapyскaгa мужыка забиым i цëмным, заклжае не «абмшаць сэpцa только за тое, што яно б'ецца пад аучынным каждом, aбмiнaць пpaдзедayскyю пачщвасць, ншуную веpy i шшыя добpыя якасщ вяскоуцау». Белapyс у мастацшм aдлюстpaвaннi У. СыфакомлГ паустае нaйпеpш чадавекам з вялЫм пaчyццëм уласнай годнасщ, але нацыянадьнасць сваю ëн пакуль яшчэ не ГдэнтыфГкуе.
С^оба нaцыянaдьнa-кyльтypнaй pэпpэзентaцыi, мастацкага выяулення душы белapyскaгa нapодa, яго уяуленняу üpa свет уласщвы У. Сыфакомлю, кадГ ëн паказвае пpыгaжосць i своеасаб-лГвасць айчыннык aбpaдay, самабытнасць вясковага побыту i мapaдьнa-этычныx ноpмaУ нapодa i шляxты. Усë, üpa што б m тсау У. Сыфакомдя, yспpымaеццa Гм ^аз пpызмy жыцця белapyскaгa кpaю, yсë пpauyе на выяуленне нацыянадьнай белapyскaй свядомасщ у яе найбольш дэмaкpaтычным вapыянце. Але У. Сыфакомдя i яго лipычны геpой пакуль яшчэ называюць сябе «лщвшамЬ». Успpыняцце лщвшскага быцця, сaмix лщвшау у паэта даволГ кpытычнaе, ëн нaйпеpш пpaтэстyе сyпpauь сацыяльнай пааунасщ белapyскaй шляxты, няздольнай выфашаць свой лëс i лëс свайго ^аю: «Сорамна мне, што я лiцвiн, што маю герб у пячатцы...» [3, с. 41].
Xapaктэpнa, што у белapyскaй лiтapaтypы пеpшaй падовы XIX стагоддзя белapyс, белapyскaе быщад паказваюцца у кантэксце агульначалавечага, а дакладней, агульнаславянскага быцця i не вылучаюцца як уткадьная сацыяльна-нацыянальная з'ява. Да усведамлення свaëй белapyскaсцi нapод яшчэ не дайшоу, бо не меу магчымасщ жыць у свaëй уласнай дзяpжaве i не адчувау сябе пayнaпpayным гaспaдapом. Пакуль ëн донтыфшуе сябе i пpaдстaУнiкоУ iншыx нapодaУ на УзpоУнi «свой - чужы», «тутэйшы - немясцовы».
Спуацыя дыскpэтнaсцi, пеpapывiстaсцi paзвiцuя айчыннай лiтapaтypы як выяулення нацыянальнага ^xy i pэпpэзентaцыi сябе у кyльтypным свеце была абумоулена ^^a^H^rni гiстapычнымi падзеямг зaкpыццë Вшенскага yнiвеpсiтэтa, адной з лепшыx нaвyчaльныx устаноу таго часу, дзе якpaз фapмaвaлaся нацыянальная штэлГгенцыя; падауленне паустання 1830 года
i звязаная з iм чарговая хваля эмкрацып творчай i навуковай элиы. Ганеннi был i на беларусау унiяцкага веравызнання, таму што само iснаванне неправаслауных усходнiх славян (якiмi былi тагачасныя беларусы) разглядалася у Расiйскай iмперыi як парушэнне адзiнства царскай улады i праваслаунай царквы. Так, Ф. Багушэвiч у вершы «^рэ^бты Мацюка» спрабуе паказаць складаную i драматычную сиуацыю, звязаную з атаясамлiваннем веравызнання i нацыянальнасщ. Паводле афщыйнай палиыш Расiйскай iмперыi, калi католiк - то адназначна паляк, калi праваслауны -то руск1. А щ не можа быць этнiчны беларус щ католiкам, цi праваслауным, щ мець свае уласнае, адметнае веравызнанне? Ввдавочна, нацыянальнае пытанне, «тутэйшасць», як вызначае свой чалавечы i сацыяльны статус Мацей, герой верша Ф. Багушэвiча «Крэсьбшы Мацюка», i есць вызначальная вдэя усей беларускай лтгаратуры Х1Х стагоддзя. Паэт актуалiзуе думку пра драматызм пстарычнага лесу беларуса, яю апынууся пам1ж дзвюх моцных рэлiгiй i дзвюх моцных дзяржау, кожная з як1х жадае павялiчыць колькасць сваiх падданых i тэрыторыю свайго уплыву: «О так хрысцт мяне казак // З тутэйшага ды у палякИ» [4, с. 38].
Далучэнне беларусюх земляу да Расшскай iмперыi мела не только адмоуныя для сацыяльна-палиычнага i культурнага быцця беларусау вышю, але i станоучыя, паколькi менавiта з канцом XVIII - пачаткам Х1Х ст. звязана абуджэнне цiкавасцi да культуры, фальклору, псторш беларускага народа, вывучэнне як1х вялося як польсшш, так i рускiмi даследчыкам^ этнографам i культуролагамi. Вщавочна, у XIX стагоддзi праблема нацыянальнай iдэнтыфiкацыi беларускага народа паустала надзвычай востра, стала надзенным i актуальным яго самавызначэнне сярод шшых славянских нацый, актуалiзацыя нацыянальнай карцiны свету.
Адной з вызначальных задач беларускай лiтаратуры першай паловы XIX стагоддзя стала задача пошукау найбольш адэкватных i якасных сродкау для выяулення нацыянальнай ментальнасщ, тыпова беларускай карцiны свету. Гэтую задачу найбольш эфектыуна магло вырашыць стварэнне лтгаратуры на нацыянальнай мове, гутарковай мове беларускага народа, жывой i выразна-iдэнтыфiкуючай, што адлюстроувае ментальнасць, характар i светабудову у яе тыпова беларуск1м варыянце. Акрамя таго, перад беларускiм народам стаяла задача сацыяльнага i псiхалагiчнага сцвярджэння сябе як этнасу, як народа у агульнасусветным кантэксце, неабходна было пераадолець скептычныя уяуленнi пра бязрадасную будучыню беларусау. Асноуныш жанрамi новай беларускай лiтаратуры сталi анашмныя творы, гутарк1, вершаваныя аповесцi, сюжэтныя вершы i iнш. I гэта было зразумела: цэлым народам веуся дыялог альбо пранжл1вы маналог пра свае быцце з мэтай таго, каб яго пачулi у свеце i звярнулi нарэшце увагу на таю адметны тып светапогляду, культуры i быту, як беларускi. А пра гэта найлепш пагаварыць у жывой, размоунай сiтуацыi: («Тарас на Парнасе» К. Веранщына, творы В. Дунiна-Марцiнкевiча, Ф. Багушэвiча i iнш.).
Значны уклад у сцвярджэнне адметнага тыпу нацыянальнага характару, паказу беларусау i iх быцця у кантэксце агульначалавечай ^шизаныи зрабiу В. Дунiн-Марцiнкевiч. Яго як шсьментка цiкавiлi пытаннi суюнавання агульнаславянскага свету, вызваленчай барацьбы славянсшх народау супраць захопнiкаУ, спробы ратаваць i захаваць незалежнасць i свабоду. Ввдавочна, В. Дунш-Марцiнкевiч ставiу перад сабой задачу паказаць беларусам узоры грамадзянскай мужнасцi iншых народау, iх iмкненне здабыць свабоду для свайго краю i рэпрэзентаваць сваю нацыю. Так, у польскамоунай паэме «Славяне у XIX стагоддзi» ен звяртаецца да сучасных яму падзей нацыянальна-вызваленчай барацьбы усходнiх славян супраць турэцкага прыгнету. Праз псторыю змагання мужнага воiна Кiзралi супраць турэцюх захопнiкаУ i лiнiю яго кахання да турэцкай дзяучыны-паланяню Сары Мiхаэлi паказана псторыя барацьбы братоу-славян за сваю свабоду. Xарактэрна, што В. Дунiн-Марцiнкевiч не акрэ^вае у творы нацыянальную прыналежнасць герояу, яму важна было паказаць, што у славянах жыве дух непакоры i свабоды, яны здольны абаранщь сябе i сваю будучыню.
Менавiта у беларускамоунай творчасцi В. Дунiна-Марцiнкевiча назiраецца паступовая апеляцыя да нацыянальнай сутнасщ беларуса, яго самаiдэнтыфiкацыi у культурным свеце i прызнант сваей роунасщ з шшым народамi. Так, у вершы «Да пачщвых беларусау» паэт выразна размяжоувае паняццi «лiцвiн» i «беларусiн». Ввдавочна, што у дадзеным выпадку адлюстравауся працэс паступовага усведамлення iм самабытнасщ гэтага народа i неабходнасцi арыентацыi беларусау на самастойны пстарычны шлях: «Вас, браты, я помнць буду, //Я не сн1у такога цуду, //Каб вырасшы мгж лтвтау, // Палюб1у беларустау» [5, с. 423]. Гэта верш-пасланне, верш-удзячнасць таму народу, яю узрасщу шсьменшка, яго гасщннасщ, «цноце», «старапольскай зычлiвасцi», «вясёласцi i пачцiвасцi». I адначасова гэта верш-рэпрэзентацыя, паказ маральных i духоуных, культурных вартасцей i набыткау беларусау, сцшлых, цнатлiвых, паводле Дунiна-Марцiнкевiча, свету: «Ад цнатлгвай БеларусI //Дар прымще -вершау ношку; //Ёсць тут усяго патрошку» [5, с. 424].
У вершаваным апавяданнi «Лиаратарсшя клопаты» nicbMeHHiK эстэтызуе надыянальнае быццё, надае яму статус крынщы натхнення, паказвае самыя прывабныя рысы беларусау, ix выключную гасцiннасць i талерантнасдь. А у вершы «Жба я стары?», яш уяуляе сабой зварот да мясдовай шляхты, што шануе чужое, гаворыць па-франдузску, а да свайго роднага, беларускага, ставщда грэблiва-зняважлiва i называе непрыгожым, «мужыдшм», паэт абараняе права беларускай мовы i беларусшх паэтау, як1я пiшудь на гэтай мове, на прызнанне у сведе. Ужо тут В. Дунiн-Марцiнкевiч прыкмячае пэуны стэрэатып ва успрыняддi прадстауткоу мясдовага этнасу iншымi - мужыдкае -беларускае, беларускае - мужыдкае - i спрабуе развянчадь яго, што, дарэчы, пасля будзе таксама зроблена у паэзй Ф. Багушэвiча. Выкарыстанне прыёму кантрасту, усведамленне сябе беларусам, сынам свайго народа, носьбггам надыянальнай мовы як увасаблення душы беларусау характэрны для яго паэзй. Лiрычнаму герою шкада сваёй мовы, якую могудь абразiдь i забрудзщь знявагай i абыякавасдю як чужынды, так i свае рэнегаты. Тагам чынам, творчасдь В. Дунiна-Мардiнкевiча -паказчык таго, што пачуццё нацыянальнай самасвядомасдi у айчыннай лiтаратуры паступова узрастае i мова, на якой размауляла «тутэйшае» насельнiдтва, становiдда мовай дэлага народа.
Ролевы герой «Верша Навума Прыгаворю», персанаж, як1 пераходзщь з твора у твор В. Дунiна-Марцiнкевiча, увасабляе сабой тыпова беларусю характар, дасдшны, мудры, разважлiвы. Тут адзначаецца пол^льтурны, полшадыянальны пачатак беларускай лттаратуры XIX стагоддзя. Вщаць, шсьментк лчыу менавiта лiтаратуру сродкам сцвярджэння нацыянальнага, праявай беларускага духу i таленавгтаод народа. Таму i услауляе у сваiм вершы Апалiнара Концкага, Уладзiслава Сыракомлю i Станiслава Манюшку, як1я, нягледзячы на рознасдь паходжання i месда нараджэння, сталi с1мвалчныш постацямi беларускай культуры. Паэт называе Беларусь славянскай зямлёй i асуджае заxопнiцкiя iнтарэсы чужындау, «сыноу заморстх», што здольны прытсваць таленты зямлi беларускай сабе, адбiрадь у беларусау, яшя пакуль яшчэ не маюць сваёй уласнай дзяржавы, узаконенай дзяржаунай мовы i нацыянальнай культуры, ix славу i таленты. Вiдавочна, В. Дунiн-Марцiнкевiч разумеу складанасдь i адказнасць моманту, у як1 ён жыу, для фармiравання беларускага этнасу.
Герой яго п'есы «Iдылiя» Кароль Лятальсш, пажыушы пэуны час за мяжой, у Франдып, далкам аддурауся ад роднага, свайго, таго, што так любiу у маладосцг У наiуна-iдылiчнай форме драматург паказвае, як пад уздзеяннем кахання да паненк1 Юли, што пераапранулася з мэтай перавыхавання Кароля у сялянск1я строi, герой палюбiу родную зямлю, сваю сядзiбу i сялян, вырашыушы тут наладзщь шчаслiвае жыццё. У творы увасобшся асабктыя уяуленнi В. Душна-Марцiнкевiча аб паляпшэннi грамадскага ладу у дарэформенны перыяд. Важную ролю набывае у творы вобраз таго ж Навума Прыгаворш як увасаблення нацыянальнай плыш жыдця, мудрасдi i назiральнасцi беларускага народа, яго нацыянальнай самаiдэmыфiкацыi i вдэнтыфшацш i адэнк1 прадстауткоу шшых народау. Дзякуючы азначанаму вобразу свет у творах В. Дунiна-Марцiнкевiча нацыянальна марюраваны. Так, у «1дыли» адзначаецца пэуны стэрэатып ва успрыняцщ яурэяу, як1х, паводле традыцыi, што не мела зняважтвага аддення, называлi «жыдамЬ». Этношм «жыды» гучыць з вуснау Навума Прыгаворкi: «Дружба жыдоуская - усё чартоускае», «павер жыду на сваю бяду». Безумоуна, такое успрыняцце звязана найперш з прагматычна-практычнай, прадпрымальнiдкай жылкай прадстауткоу гэтага народа, якая няк не суадносiлася са шчырыш, рахманым^ з шырокай душой i простым беларусамi.
Найбольш ярка i выразна уяуленнi беларусау пра самix сябе i прадстаУнiкоУ шшых нацый, свет i сусвет выявшся у паэзй Ф. Багушэвiча. Ужо у прадмове да зборнiка «Дудка беларуская» была выкладзена творчая праграма паэта, шчырага абаронды, адваката усяго роднага, мовы, культуры, абгрунтоувалася спроба самавдэнтыфшацы1 сябе, свайго народа сярод шшых, яюя паважлiва ставядда да уласнага, роднага, нягледзячы на нешматлшасць колькаснага складу. У даступнай для селянша як для носьбiта тыпова нацыянальных рыс, аxоУнiка нацыянальнай ментальнасщ форме ён абараняе нацыянальную мову i яе права на годнае юнаванне сярод шшых моу, права беларускага народа на адукацыю на нацыянальнай мове i выданне кшг: «Божа ж мой, Божа! Што ж мы за таюя бяздольныя? Якаясь маленькая Булгарыя - са жменя таго народу - якiясьцi Харваты, Чэхi, Маларосы i другiя пабратымцы нашыя i ружны чужы зброд, жыды маюць па-свойму тсаныя i друкованыя ксёнжачт i газэты, i набожныя, i смешныя, i слёзныя, i гкторыйю, i баячю; i дзетт ix чытаюць так, як i гавораць, а у нас як бы захацеу цыдулку ц да бацью лсток напсаць па-свойму, дык, можа б, i у сваёй вёсцы людзi сказалi, што "тша па-мужыцку", i як дурня абсмяялi б!» [4, с. 16]. Паэзiя Ф. Багушэвiча па сутнаод i з'яуляецца спробай разбурэння гэтага стэрэатыпу у ацэнцы разумовых i шгэлектуальных здольнасцей беларуса, бо, паводле Ф. Багушэвiча, на працы мужыцкай трымаецца увесь свет, ходь свет той i не прызнае гэтага i навешвае на мужыка новыя абавязш
i новую пpaдy. А ëн цягне i сам pэфpэнaм пayтapaе üpa сябе: дypны мужык, як вapонa! Аде, паводле паэтычнай логш Ф. БагушэвГча, менавгга у гэтыx словax i зaкдючaеддa ^атаст су^а^ такога яpлыкa i такой знявап у дачыненш да чалавека, яго ^вцы i яго сутнасщ. Неaбxоднa адзначыць, што паняцце «мужык» пакуль у Ф. БагушэвГча нацыянальна не мapкipaвaнa. Ён яшчэ не лГчыць сябе белapyсaм у поунай ступеш, аде адчувае сваю непадобнасць да iншыx, сваю уласную, «тутэйшую» пpыpодy. Невыпадкова геpою веpшa «У судзе» гэтая дзяpжayнaя шстанцыя уяуляецца вавшонскай вежай, дзе змяшаны усе мовы i нац^гянальнасцГ, усе саслоу i Узpосты, а пpayды няма. Геpой Ф. БагушэвГча шукае ^ауду, якая не мае нaдыянaдьныx i са^ильныи абмежаванняу, адну пpaУдy на yrix.
БагушэвГчаусш мужык сapaмлiвы, нясмелы, бащца спытаць лшняе, памылщца, губляецца у гоpaдзе, аде у яго ëсць моцнае пaчyццë свайго нацыянальнага i сацыяльнага гонapy (веpш «Немец»). Вось, як ëн xapaктapызyе сябе: «Наш брат як увойдзе, - сам сябе бащца: //Ц i^i без шапт, ц дзе паклатцца? // Дык надта ж i стыдна, каб не памылщца: // Паклатцца немцу ц якому жыду!» [4, с. 32]. БагушэвГчаусш мужык цудоуна paзyмее абдзеленасць свайго гiстapычнaгa лëсy i зaxопнiцкiя палиыку i тактыку шмат^ чужынцау. Таму давол нaсдяpожaнa i гpэблiвa ставщца да немцау, яypэяy i py^x. Не пpымaе яypэяy, немцау з ix пpaктычнaй жылкай i уменнем зapaбiць гpошы пpaктычнa на уам, ix уменнем пpыстaсоyвaццa да любык абставшау i зayсëды заставацца у выйгрышным становГшчы. Не пpымaе pyœix за ix несyp'ëзнaе стауленне да шстытута сямТ, за paзбэшчaнaсць: «глядзш - i наш руск ктуусь за гранщу: // пактуу i жонку, адрокся i дзещ» [4, с. 33]. Але, paзaм з тым, зaxaпляеццa ix уменнем жыць i нажываць багацце: «Жыд панам зрабiyся, немец яшчэ большы, //А мужык быу голы, цяпер яшчэ гольшы!» [4, с. 33].
Мyжык-белapyс Ф. БагушэвГча кpытычнa мыслщь i ацэньвае pэчaiснaсдь, таму усведамляе, што уся бяда белapyсay у тым, што яны не гaспaдapы на свaëй зямлг А кожны, xto не свой, не paзyмее законау нацыянадьнага быцця i школГ яго не палюбщь, не будзе думаць üpa тое, як палепшыць яго, а не сваю уласную шшэню. ^а гэта белapyсы павшны думаць самг «Так i на гародзе: лебяда, крапiва, - // Тольт eb^ei рэпу, - дык зарастуць жыва, // Так як чорт насее. Ото ж так i будзе: // Тутэйшы загiне, дык вораг прыбудзе!» [4, с. 33].
Дapэчы, вобpaзы пpaдстaУнiкоУ яypэйскaй нацыи давол часта пpысyтнiчaюць на стapонкax паэзй Ф. БагушэвГча. Яны тpывaлa i надзейна «аселЪ» на белapyскaй зямлГ, умацавался, ix пaвaжaюдь, аде не лГчаць за свaix, аб чым сведчаць веpшы «Пaдapожныя жыды», «Жыдок» i шш. Так, байка «Пaдapожныя жыды» üpa мyдpaсць я^эяу, як1я xyткa знайшл выйсце са складанай rayaum, кал два мясцовыя возчыю не зaxaделi саступаць адзш аднаму дapогy. Яны xyткa памянялюя месцам i кожны пaеxay дадому. Ф. БагушэвГч лГчыць, што i белapyсaм вapтa пpыслyxaццa, пpыгледзеццa да быцця шшык нapодaУ i навучыцца сaстyпauь i знaxодзiдь выйсце са складанай спуацыГ: «Пазналкя жыдю, nагергаталi // Дык мужык i бщца перасталИ // А што, каб так i мы зрабШ, // А можа бы, i нас не бш?» [4, с. 36]. Пpaдпpымaльншкaя жылка pa^ я^эя i у безвыкоднай спуацыГ, бо ëн ведае, як зapaбiць i забяспечыць сваю сям'ю. Так, веpш «Жыдок» апавядае Hpa беднага я^эя з сям^й, як1 «сеу» пpы дapозе, у найбольш людным месцы, шляxaм падману («з дзвюма днамi меу паукварты») paзжыyся, стау панам, якому кланялюя, xодь i не паважалг Але пaдтpымлiвay yсix, бо ведау, што такое гадеча.
Я. ^paA^um пaдкpэслiвay, што «нацыянальны вобpaз свету... з'яуляецца apxетыповым увасабленнем самый pозныx бакоу pэчaiснaсцi, iнвapыянтaм, як1 ва yrix кан^эт^и выпaдкax уяуляе сабой сумяшчэнне агульнага i асаблГвага» [6, с. 57]. Паводле Ф. БагушэвГча, белapyсы вымушаны шукаць сваю долю за мяжой, як, нaпpыклaд, геpой веpшa «^pa», як1 aдвëз сваю цяжкую долю у Aмеpыкy, каб там пазбавщца ад яе, аде тчога не aтpымaдaся; адьбо paскiдaць свaix дзяцей па свеце у пошyкax yсë той жа долГ (веpш «Думка»): «Якось яно будзе, дажывём да дошю, //Хоць лепей, хоць горай, абы не так трошкИ // Шышачк расюне, як парасюдала // Mаiх шэсць сыночкау -здаецца, ц мала? // Усе разышлiся! - Адзт у наборы, // Адзш пайшоу прочю, за чорныя моры, // Адзш за Дунаем сауам асядлiyся, // Адзт у Сiбiры - за старшынёй nабiyся; // Пяты на тсарстве гдзесь у Патарбурку, //Кiнулi у хаце вот крывога Юрку!.. //Ну дык рана-позна, тык мне здаецца, // Кожны занудзщца, да дому прыб'ецца... //Паглядзець, як людзi у будзе сабе радзяць, //Абсядуцца у дому i лад заправадзяць» [4, с. 34-35].
Вывады
Адметнасць мастацкай pэкaнстpyкцыi нацыянальнай rapu^i свету у белapyскaй лiтapaтypы XIX стагоддзя канцэптуальна абумоулена пpaцэсaмi нацыянальнага сaмaсцвяpджэння, паступовага фapмipaвaння белapyскaгa этнасу i актуалГзацш самабытнай кyльтypы, лiтapaтypы, апеляцып да гiстapычнaгa мГнулага. У твоpчaсцi У. Сыpaкомлi, В. Дyнiнa-Мapцiнкевiчa, Ф. БагушэвГча
адлюстравауся складаны i паступовы працэс фармiравання нацыянальнай свядомасцi, выяулены характар этнiчнай самаiдэнтыфiкацыi i мiжэтmчнай щэнтыфжацьп беларускага народа, што грунтуюцца на акаялапчна-анталапчнай формуле "свой - чужы", сцверджаны адметны тып нацыянальнага мыслення i светауспрымання.
Даследаванне ажыццяулялася у межах гранта БРФФД № Г18-188 на выкананне НДР «Сацыякультурнае узаемадзеянне беларусшх i украшсюх земляу у складзе Рэчы Паспалтай: фармiраванне гiстарыяграфiчнай i лiтаратурнай традыцьп у Х1Х стагоддзi».
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Кошман, П. Р. Нацыянальны вобраз свету: тэорыя i практыка выкарыстання паняцця / П. Р. Кошман // Мiжнародныя Шамякшсшя чытаннi "Шсьменшк - Асоба - Час" : матэрыялы IV Мiжнар. навук.-практ. канф., Мазыр, 2 кастр. 2015 г. / МДПУ iмя I. П. Шамяк1на ; рэдкал.: А. У. Сузько (адк. рэд.) [i iнш.]. - Мазыр : УА МДПУ iмя I. П. Шамякша, 2015. - С. 34-39.
2. Тычко, Г. К. Беларуская лгтаратура Х1Х-ХХ стагоддзяу: час i асобы : вучэб. дапам. / Г. К. Тычко. - Мшск : Бел. дзярж. ун-т культ. i маст., 2010. - 267 с.
3. Сыракомля, У. Добрыя весщ: Паэзiя, проза, крытыка / У. Сыракомля ; уклад. i камент. У. Мархеля, К. Цвiркi ; прадм. К. Цвiркi. - Мшск : Маст. лгт., 1993. - 526 с.
4. Багушэвiч, Ф. Вершы, паэма, апавяданнi, артыкулы, лiсты / Ф. Багушэвiч ; уклад., прадм. Я. Янушкевiча ; камент. У. Содаля. - Мшск : Маст. лгт., 1991. - 309 с.
5. Дунiн-Марцiнкевiч, В. Творы [Уклад., прадм. i камент. Я. Янушкевiча] / В. Дунш-Марцiнкевiч. - Мшск : Маст. лгт., 1984. - 527 с.
6. Гараднщш, Я. Паэтыка беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя: суб'ектыуна-аб'ектыуныя адносшы / Я. Гараднiцкi. - Мшск : Бел. навука, 2010. - 322 с.
Паству у рэдакцыю 28.01.2020 E-mail: suzko-1974@tut.by
A. U. Suzko
NATIONAL PICTURE OF THE WORLD IN THE BELARUSIAN LITERARY TRADITION OF THE 19th CENTURY
The article deals with the peculiarity of the reconstruction of the national picture of the world in the Belarusian literature of the 19th century. The analysis of the specifics of the literary image of interethnic relations is held; the formation of national consciousness is described. A distinctive Belarusian view of the world in the works of such authors as V. Syrokomlya, V. Dunin-Martinkevich, F. Bogushevich and others is done. It is emphasized that the development of an original culture and intuitive feeling of their originality by ethnic Belarusians were treated as the main feature for the 19th century's literature.
Keywords: the national picture of the world, literary traditions, literary images, ethnos, people, culture, representation, self-affirmation.
