CC BY
72
УДК 947.6 (=411.6) «1914/1916»
НАЦЫЯНАЛЬНА-КУЛЬТУРНАЯ I ДАБРАЧЫННАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ БЕЛАРУСКАГА ТАВАРЫСТВА ДАПАМОГ1 ПАЦЯРПЕЛЫМ АД ВАЙНЫ
(1915-1917 ГГ.)
М.В. ЦУБА
Палеск дзяржауны утверстэт, г. Шнск, Рэсnублiка Беларусь
Уводзшы. Першая сусветная вайна карэнным чынам змянша грамадска-нацыянальнае жыццё на беларусюх землях. У складаных абставiнах, падчас увядзення ваеннага становiшча, мабiлiзацыi, бежанства, фактычна усялякая дзейнасць беларускага нацыянальнага руху на нейкi момант была значна паратзавана. Патрэбен быу час i новыя магчымасцi для таго, каб неяк прыстасавацца да умоу вайны з мэтай далейшага працягвання беларускай справы. I таюя магчымасщ неузабаве з'явiлiся. З'явiлiся дзякуючы, у першую чаргу, тым жа цяжюм умовам вайны i пазiцыi самадзяржауя.
Асноуная частка. Забарашушы дзейнасць грамадска-паттычных згуртаванняу у армейскiм тыле, царсю урад дазволiу дзейнасць нацыянальных камготау па аказаннi дапамогi ахвярам вайны. Так, на Беларус адкрылiся яурэйсюя, затым польскiя камiтэты. А з красавша 1915 г. распачала сваю працу створаная у Вiльнi беларуская дабрачынная арганiзацыя дапамогi бежанцам пад назвай «Беларускае таварыства дапамоп пацярпелым ад вайны».
УСТАВЬ
СТАТУТ
Беларускаго I анармстьа па акам пумачы паиярпеушым ад вай»'
Статут Беларускага таварыства дапамог1 пацярпелым ад вайны. 1915 г.
З дакументальных даведак гэтага таварыства вышкае, што «яно аб'яднала вакол сябе усе палiтычныя групы беларусау, аб'яднала палiтыкау i праваслауных i стала агульнанацыянальнай арганiзацыяй» [1, арк.11]. Старшынёй таварыства быу абраны Вацлау IваноУскi, акрамя яго у адмiнiстрацыю увайшлi А. Луцкевiч, В. Ластоусю, П. Аляксюк, I. Бшдзюк, У. Сталыгва, С. Савiцкi, Н. Ктм i I. Буйнiцкi [2, арк.1].
Старшыня Беларускага таварыства пацярпелым ад вайны. Вацлау 1ваноусК
1гнат Буйшцш
Фактычна уся аргашзацыя складалася з актыуных дзеячау беларускага нацыянальнага руху. Але напачатку сваей дзейнасщ у новай ролi яны яшчэ не вызначалюя шырокiм ахопам задач, якiя б спалучалi дабрачынную працу з беларускай нацыянальнай, i у асноуным займалюя выкананнем сваiх непасрэдных абавязкау. Аб гэтым сведчыць i адзiн са зваротау таварыства да грамадзянскага насельнщтва: «Няхай усе свядомыя беларусы i усе праудзiвыя грамадзяне Беларускага краю без рознщы веры i нацьп адклiкнуцца на гэты наш кл1ч... няхай памогуць сваей працай i грашм^ каб споунщь свой грамадзянсю абавязак перад Родным краем, споунщь вялiкi запавет любвi да чалавека!» [2, арк.2]. Для рэалiзацыi дабрачынных мэт у Вiльнi члены таварыства пачалi выдаваць аднаднёую, якiя заклiкалi аказваць дапамогу ахвярам вайны [3, с.277]. Акрамя таго, таварыства выкарыстоувала для змяшчэння сваёй шфармацьп i газету «Беларус».
Пагиелыи u uiiu talaría кшхыц!
ВаАиа нарабпа страты i ирыуды ■ ял1най na/iaaÍNC Бсларус). Ад Пжсму да Да*»яаис«у ¡дуць молы рааоры на зя-■епьцаБеларусиа* Асиросьиапяпмы« аяопау, абапа/i ¡ж, отырчна стаяць раз-№тыя будымя! ссляисиш або аги<мъ аяшчаиыя свлы яуглвм дм пошлая* у ВОЧЫ (йуцца дм сьлёаы напер! яацкнаюць. Г аспадары разбег тем па owaer у i таяя-ь адяы у бядм дм у мудае на сьаерцк иаряалюя дм у чужую »я-мвльиу ia яасьцьа!) ia цвлав на аая) ааяагл!, a Apyria яяиабудэь а тыцьц<я Каруиаюцца, ал i иляяат бядм эяоеюць, б* цямзмкма у цяперашнюю дарагоулю жыць. I Я там 1ЯЯ пааомыць? Спаем«
людцы наДпарш
ашяы аяя паиагчы.
Газета «Беларус» выкарыстоувалася Беларусшм таварыствам дапамогi пацярпелым ад вайны для змяшчэння шфармацьп
0» 24 i 25 чзрвшя(1юня)
1уда1ць а бор громам i адасамм па усаяя Шт par рад»« даааАця добрым людцы оаалья! Ваша Я НОГ а я то »боршчымам, яяго проста у ИАВМТЭТ БЕЛАРУСКАГА ТАВАРЫСТВА для лояачы пацярпгу аммяя ад яайяы ма Вмаяаеисмая яул1цы уд Afl 36, тт. 64 тало« 253 46 штарземь ад II до • гадаамм яеч.
Проаааа аяачмра яалаяагчы бядае яацарлсушым Бялярусам!
За иаммруао падаяогу будзщь шчыры даяиуД.
Лктоука, выдадзеная Беларускiм таварыствам у Петраградзе па аказаннi дапамогi пацярпелым ад вайны. 1916 г
У aдным з aртыкyлay газеты ayтaр pacKa3Bay npa цяжкi лёс бежaнцay, зaклiкay дa мaтэpыяльнaй ix тдтрымю i yвaжлiвыx aдносiнaУ, якiя хоць 4aœBa дaпaмaглi б ím na36aB^^ голaдy, жaбрaцтвa i жaxay вaйны [4, с.1]. ГaлоУным зместaм рaботы тaвaрыствa з'яyлялaся aргaнiзaцыя пyнктay xap4aBaHM, aдкрыцця стaловыx, iнтэрнaтay, дзiцячыx дaмоУ i aкaзaнне медыцынскaй дaпaмогi бежaнцaм. Сродкi Ha выкaнaнне дaбрaчынныx OTpay склaдaлiся з членскix yзносaУ, axвярaвaнняy, a тaксaмa з кyльтyрнa-дaбрaчынныx мерaпрыемствay. Спробы Белaрyскaгa тaвaрыствa na прыклaдy iншыx дaбрaчынныx aргaнiзaцый aтрымaць субсщьп aд Земгорa i Тaццянiнскaгa кaмiтэтa поспеxy не мелi «a^a вельмi aбмежaвaныx фiнaнсaвыx pэсypсay» гэтых aргaнiзaцый [5, apK.85,86]. Але нягледзячы Ha гэтa, вiленскaе тaвaрыствa пaстyповa пaшырaлa свой уплыу Ha iншыя белaрyскiя рэгiëны. TaK, спaчaткy яно HaKipaBara свaix yпayнaвaжaныx y Гродзенскyю (П.Аляксюк) i Вiленскyю (В.ЛaстоУскi) гyбеpнi. 3araiM y чэpвенi-лiпенi 1915г. aдкpылa aддзелы свaëй apгaнiзaцыi y Мiнскy, Дзюне, Вiлейцы, Пpaзapокax, Дpyскенiкax, в. Гожa Гpодзенскaй гyбеpнi, Полaцкy, якiя мелi пpaвa весцi paботy незaлежнa aд тaвapыствa y Вiльнi [6, с.359]. Нaйбольшaй aктыyнaсцю сярод ix вылyчayся Мiнскi aддзел Белapyскaгa тaвapыствa дaпaмогi пaцяpпелым aд вaйны (KÍpayHÍK Р. Сюрмуш"), якi вялiкyю yвaгy нaдaвay aдкpыццю y Мiнскy i y гapaдax Мiнскaй гyбеpнi бясплaтныx дaшкольныx yстaноy.
Гaлосны прaдстayнiк Мiнскaй губернс^й земс^й yпрaвы, KÍpayHÍK MiHCKara aддзелa «Белapyскaгa тaвaрыствa дaпaмогi пaцяpпелым aд вaйны» PaMaH CKipMyHT
Шт*
Вaцлay Лaстоyскi
Нaпpыклaд, 11 веpaсня 1915г. ëH aдкpыy y Мiнскy пpытyлaк для школьнiкaУ N6 i нaлaдзiy нaвyчaнне Ha pоднaй мове. Акpaмя тaго, тут былi aдкpыты дзве дaбpaчынныя yстaновы для дзяцей дaшкольнaгa узросту: дзiцячы пpытyлaк i шрочы дом (мaй 1915г.). Адчынялiся прытулю тaксaмa i y iншыx гapaдax Белapyсi y aсноУным для aсipaцелыx дзяцей бежaнцay. Усе яны yтpымлiвaлiся Ha сpодкi aддзелa тaвapыствa i зa кошт добpaaxвотныx axвяpaвaнняy [7, apK.94].
Аднaк пaстyповa дзейнaсць ydx aддзелay Белapyскaгa тaвapыствa дaпaмогi тацярпелым aд вaйны пaчaлa Усë больш нaбывaць пaлiтычнyю aфapбоУкy. Менaвiтa гэтaмy y знaчнaй стyпенi сaдзейнiчaлi былыя дзеячы БСГ, якiя yвaxодзiлi y тaвapыствa i aднaчaсовa пaдтpымлiвaлi royHbrn сyвязi з iншымi apгaнiзaцыямi сaцыялiстычнaй apыентaцыi, aб чым сведчыць той фaкт, што «Ha мiжпapтыйным сxодзе Белapyскaй Сaцыялiстычнaй Гpaмaды, Бyндa i Польстай пapтыi сaцыялiстay летaм 1915 годa былa дaсягнyтa дaмоУленaсць пpaдстayнiкоУ гэтыx пapтый aб yзaемнaй iнфapмaцыi i yзгaдненнi ix дзейтасщ» [8, с.85].
Дом na вулщы Bi iciicuaH, 33, дзе знaходзiлaся Белapyскaе тaвapыствa дaпaмогi
iiaiiupiic. мам a i BaiíiiM
Нaпяpэдaднi aкyпaцыi Вiльнi нямецкiмi войскaмi (веpaсень 1915г.) чaсткa кipaУнiкоУ Белapyскaгa тaвapыствa дaпaмогi тацярпелым aд вaйны (В. IвaноУскi, П. Аляксюк i iнш.), a тaксaмa многiя вядомыя пpaдстayнiкi белapyскaгa нaцыянaльнaгa pyxy эвaкyipaвaлiся Ha Усxод, туды, дзе знaxодзiлiся тысячы бежaнцay з белapyскix гyбеpняy. У чaс бежaнствa белapyскiя нaцыянaльнa-дэмaкpaтычныя дзеячы, пaдобнa пpaдстayнiкaм iншыx нaцыянaльнaсцей, iмкнyлiся дa ствapэння бежaнскix apгaнiзaцый i кaмiтэтay, яюя б aкaзвaлi бежaнцaм-белapyсaм дaпaмогy вa Улaдкaвaннi Ha новыx месцax i пaтpaбaвaлi б з aгyльнaгa фовду дaбpaчынныx apгaнiзaцый неaбxодныя сpодкi i рэчы. Аднaк aсaблiвa Ha m4aTOy гэтaй paботы белapyскiя дзеячы сутаж^л^я з пэyнымi цяжкaсцямi непapaзyмення i недaвеpy з боку yлaдay. Амaль усюды paсiйскi Уpaд стaвiy белapyскaй дaбpaчыннaй спpaве пaстaянныя пеpaшкоды: ж выдзяляу неaбxодныx для жыцця сродтау, пеpaдaвay усе клопaты na Улaдкaвaннi y чужыя чыноУнiцкiя pyкi, усюды aбмяжоУвaУ доступ iнтэлiгенцыi дa свaйго нapодa. ГaлоУным apгyментaм, якiм ypaд aпpayдвay свaе дзеяннi, былa стсыи^ Ha тое, што белapyсы шчым не aдpознiвaюццa aд жыxapоУ мясцовьгс гyбеpняy, a тaмy могуць без лiшнix пaтpэб i apгaнiзaцый ужыцвд з мясцовым нaсельнiцтвaм. Менaвiтa aдсyтнaсцю Ha многix месцax paссялення белapyскix нaцыянaльныx apгaнiзaцый дaпaмогi бежaнцaм i тлyмaчыццa той сyмны фaкт, што стaновiшчa бежaнцay-белapyсay у Рaсiйскaй iмпеpыi зaстaвaлaся нaйбольш цяжкiм [9, с.6].
Што дaтычыццa сaмогa Белapyскaгa тaвapыствa дaпaмогi пaцяpпелым aд вaйны, то тсля эвaкyaцыi з Вiльнi сгаршыш Вaцлaвa Iвaноyскaгa яно пpaцягвaлa свaю дзейнaсць вa yмовax нямецкaй a^rnubi пaд кipayнiцтвaм Антонa Лyцкевiчa. Восенню 1915 г. гэтaя apгaнiзaцыя згypтaвaлa вaкол сябе дaволi знaчнyю групу дзеячay белapyскaгa нaцыянaльнaгa pyxy. Сярод я^ нaйбольшyю ролю aдыгpывaлi Ф. Аляxновiч, А. Пaшкевiч-Кaйpыс, В. ЛaстоУскi, I. i А. Лyцкевiчы, В.Святaполк-Мipскi, Я.Сaлaвей, Ю. i Л.Мэнке, Б.^чопта, А.РaчкоУскaя, Ф.ВiшнеУскi, Я. Лiцкевiч, У. Taro4ra, Ч. Родзевiч. [10, с.16].
Антон Лyцкевiч ¡Ban Лyцкевiч
Рaзaм з aкaзaннем мapaльнaй i мaтэpыяльнaй дaпaмогi axвяpaм вaйны apгaнiзaцыя з цягам чaсy усё больш зaймaлaся гpaмaдскa-пaлiтычнымi спpaвaмi. Янa выконвaлa aбaвязкi пpaдстayнiкa нaцыянaльныx iнтapэсay белapyскaгa нaсельнiцтвa пеpaд aкyпaцыйнымi yлaдaмi, aктыyнa пpaводзiлa кyльтypнa-гpaмaдскyю дзейнaсць у нaцыянaльным дyxy, спaлyчaючы яе з дaбpaчыннымi меpaпpыемствaмi, выкpывaлa пaлiтыкy некaтоpыx польскix apгaнiзaцый i дyxaвенствa, нaкipaвaнyю Ha aпaлячвaнне белapyсay-кaтолiкaУ, выстyпaлa сyпpaць польскix зaмaxay Ha белapyскiя землi, зa pэapгaнiзaцыю польстата кaсцëлa i iнш. Нaпpыклaд, у aдным з дaкyментay, дaслaныx кipayнiцтвaм гэтaгa тaвapыствa дa нямецкix axyrnub^bx yлaд, выкaзвaеццa пaтpaбaвaнне: «...pэapгaшзaвaць у Kpai вышэйшaе yпpayленне кaтaлiцкa-клеpыкaльныx кaсцëлay - шляxaм yвядзення у яго пpaдстaУнiкоУ не толькi тлятау, aле i белapyсay i л^оу^у, для тaго кaб белapyскi шрод aтpымay мaгчымaсць слyxaць божaе словa Ha свaëй pоднaй мове i таб клip пеpaстay служыць сродтам польскaй пpaпaгaнды» [11, apк.18]. Выконвaючы aбaвязкi пpaдстayнiкa нaцыянaльныx iнтapэсay белapyскaгa нapодa пеpaд aкyпaцыйнымi yлaдaмi, дaдзенaя apгaнiзaцыя iмкнyлaся aжыццявiць больш знaчныя плaны. З aднaго боку, ята дaбiвaлaся большaгa дaвеpy i пayнaмоцтвay для свaëй дзейнaсцi aд геpмaнскix вaенныx yлaд. Як перспектыву Ha буду^е, некaтоpыя дзеячы тaвapыствa пpaпaнaвaлi aкyпaцыйнaмy кipayнiцтвy Вiльнi нaстyпнaе: «Белapyсы пaвiнны тут aтpымaць мaгчымaсць для ствapэння моцнaгa кyльтypнa-нaцыянaльнaгa aчaгa, як aкaзвay бы уплыу Ha 4aCT^ Белapyсi, зaстayшyюся пaд yлaдaй Patii i дaвay бы пaдтpымкy зaмежным бpaццям, якiя пpaследyюццa paсейскiмi yлaдaмi» [11, apк.17].
Акpaмя гэтыx пpaблем, вaжным нaкipyнкaм дзейнaсцi белapyскaгa тaвapыствa дaпaмогi пaцяpпелым aд вaйны з'яyлялaся кyльтypнa-aсветнiцкaя пpaцa сярод дapослыx i дзяцей. Для ap-гaнiзaцыi i пaшыpэння сеткi белapyскix школ пры ím былa ствоpaнa школьнaя гамюя, у якую yвa-xодзiлi А. i I.Лyцкевiчы, Б. Пaчопкa, Щт^, Кaстpaвiцкaя i iнш.
Пaтpэбнa aсaблiвa aдзнaчыць, што aдpaджэнне белapyскaй школьшй спpaвы у зaxоднix гyбеpняx Белapyсi пaчaлося нaвaт paней зaгaдa n^^^ypra. Фaктычнa пеpшaя белapyскaя пaчaтковaя школa былa aдкpытa у Вiльнi 13 лiстaпaдa 1915 г., a дa кaнцa годa ix было ужо ж^лью. Вa yсякiм выпaдкy, у люце Антонa Лyцкевiчa, дaслaным у Вшежю мясцовы Мaгiстpaт aд 17 отежга 1915 г., нaпiсaнa шступше: «Пaсылaю ... спiс белapyскix школ - як ужо aдкpытыx, тaк i тыx, кaтоpые кaнечне пaвiнны быць aдкpыты у нaйблiжэйшы 4a^ кaб xоць больш-меньш здaволiць татрэбу белapyскaгa нaсельнiцтвa местa Вiльнi aсвойвaць пaчaтковyю нaвyкy Ha pоднaй мaтчынaй мове». Дaлей з лiстa выштае, што у гоpaдзе пры MariCTpa^ iснaвaлa мясцовaя кaмiсiя нapоднaй aсветы. Менaвiтa у гэтую кaмiсiю А.Лyцкевiч пpaпaноУвaУ Мaгiстpaтy «...yвесцi пpaдстaУнiкоУ белapyскaгa гpaмaдзянствa - побaч з пpaдстayнiкaмi yсix нaцый, якiя мaюць у гоpaдзе свaе школы» [12, ap^9].
Ёсць вельмi розныя дадзеныя адносна колькасщ адчыненых пачатковых школ у 1916 годзе. Язэп Лёсш шсау: «Навучэнне вялося на беларускай мове. Апрача звычайных навукау, выкладалася беларуская мова, псторыя Беларусi i беларускага тсьменства. У весну 1916 року у Вiльнi было ужо 5 школак. Мелiся яшчэ залажыць каля 10... Ёсць ведамасщ, што беларускiя школю былi заложаны i у друпх месцах» [13, с.145]. Аднак адраджэнне беларускага школьнiцтва i павелiчэнне колькасщ пачатковых школ сутыкалася з праблемамi недахопу настаушкау (адны эвакуiравалiся, друпя былi мабiлiзаваны у расiйскую армда), а таксама нястачай беларускiх школьных падручшкау. Частка ж настаушкау патрабавала перападрыхтоую, i для iх былi адкрыты яшчэ у лiстападзе 1915 г. у Вшьш настаунщюя курсы, дзякуючы клопатам 1вана Луцкевiча i Цёткi. На гэтых курсах бясплатна выкладалi браты I. i А. Луцкевiчы, Ю. Вган-Дубяйкауская i шш. З-за недахопу часу не магла тут займацца выкладчыцкай працай Цётка, але яна «выказвала сваё зада-вальненне тым, што з дапамогай выпускшкоу трохмесячных курсау можна будзе адкрываць беларускiя школы на ушх ускраiнах Вiльнi, дзе жыло шмат беларусау» [14, с.50].
Неузабаве па хадатайнщтву Беларускага таварыства дапамогi пацярпелым ад вайны было прынята рашэнне i аб адкрыццi беларускай настаунщкай семiнарыi у Свiслачы Ваукавыскага павета, што на Гродзеншчыне. Цяжка аказалася знайсщ выкладчыкау, таму заняткi пачалюя са спазненнем. Аб адкрыццi беларускай семшарьп у Свiслачы паведамляу «Гоман»: «17 кастрычнiка 1916 года адкрыты беларусюя настаунщюя курсы. Пасля кароткай прамовы юраушка школьных спрау, як адзначыу вагу курсау, былi агледжаны усе памяшканнi, практычнае устройства каторых задаволiла yсiх. Дырэктарам семiнарыi быу анямечаны сiлезец Бэндзеха, а выкладчыкамi Пачопка, Квяцiнскi, Вернiкоyскi, часова прафесар Рудольф Абiхт з Вроцлаускага Ушверсгота. Акрамя таго, у семiнарыi вялi заняткi вядомыя беларускiя дзеячы, так А.Луцкевiч выкладау беларускую граматыку, I.Луцкевiч - геаграфiю i краязнауства, В.Ластоусю - гiсторыю, Цётка - педагопку, Ю.Мэнке - нямецкую мову, М.Ктмант - спевы, С.1ваноуская - пмнастыку, Я.Булгак - гiгiену i шшыя.
Алаiза Пашкевiч-Кайрыс (Цётка) Юлiяна i Ляля Мэнке
У вынiку тут атрымалi падрыхтоуку 144 настаyнiкi беларусюх школ. Роля, якая адводзiлася у беларускiм нацыянальным руху настаyнiцтву, добра выкладзена «Гоманам» у звароце да беларусюх настаyнiкаy. У iм адзначаецца, што «па усёй зямлi беларускай з гэтага боку фронту загараюцца аганью самабытнай нацыянальнай працы, i праца гэта даходзiць да самай глыбш народных мас. Такiмi вогнiшчамi нацыянальнага духу з'яуляюцца беларускiя народныя настаyнiкi... народны настаyнiк павiнен памятаць, што на iм ляжыць важная задача не толью
навучыць дзяцей чытаць, пiсаць, рашаць карыстаючыся роднай мовай, але i выхаваць iх на добрых грамадзян краю, сапраудных сыноу свайго народу» [15, с.2].
Хацелася б адзначыць, што нягледзячы на цяжкасцi ваеннага часу, рэжым акупацыi, недахоп вучэбнага абсталявання, роля беларускiх школ i асаблiва Свiслацкай настаунщкай семiнарыi, як цэнтра распаусюджвання роднай мовы, культуры i беларускай думкi, была вельмi ютотнай, а свядомасць насельнiцтва Свiслачы i навакольных вёсак - высокай. Аб гэтым сведчыць патрабаванне жыхарамi дадзенай мясцовасцi адкрыцця пазней, у 1921 годзе, школы з беларускай мовай навучання у Свiслачы, калi тут усталявалася польская улада [16, с.16].
Горш выглядала справа з беларускiмi школьнымi падручнiкамi. Да 1915 г. для прыватных нелегальных школ i хатняй адукацыi беларускае выдавецтва у Пецярбургу на чале з Б.Эшмах-Шыпiлам «Загляне сонца i у наша аконца» выдала 3 падручнш у 5-цi кнiжках. Акрамя гэтага, выкладчыкам беларускай мовы Свiслацкай семшарьи Баляславам Пачопкай былi выдадзены «Беларуси мал^оушк» (Вiльня -1915г.) i «Святы Езафат Кунцэвiч» (Вiльня 1916 г). Як падручшкам для пачатковых i сярэднiх школ часова карысталiся «Кароткай гiсторыяй Беларусi» -(Вiльня 1910г) Власта (В.Ластоускага), а таксама складзенымi i выдадзенымi iм «кнiжыцай для школьнага чытання» («Родныя зярняты» - 1915 г.) i «першай пасля лемантара чытанкай» («Незабудка» - 1916 г.) [17, с.102].
Безумоуна, гэтых падручшкау было недастаткова для усё узрастаючай колькасцi легальных беларускiх школ у Заходняй Беларусь Таму беларуск народны камгот у Вiльнi у канцы 1915 г. заснавау сваё выдавецтва, а з прыватных ахвяраванняу стварыу фiнансавы фонд i аргашзавау друкаванне новых школьных падручнiкау першай неабходнасщ.
Навучанне было бясплатным, бедных вучняу таварыства забяспечвала адзеннем i харчаваннем. Акрамя таго, школьная камюя распрацоувала навучальныя праграмы, прызначала настаушкау, наладжвала падрыхтоуку i выданне падручшкау, разглядала пытаннi беларускай навуковай тэрмшалоги.
У канцы 1916-га - пачатаку 1917г. значныя змены у беларускай справе адбылюя i ва усходняй частцы Беларусi, якая уваходзiла у сферу дзейнасцi расiйскiх войск. У гэты час у вялiкiх i малых гарадах i мястэчках на неакутраванай частцы Беларусi пачынаюць дзейшчаць самыя розныя нацыянальныя па форме аргашзацыи, як дабрачынныя, так i культурна-асветнiцкiя. Прыкладам у справе нацыянальнай дзейнасцi у гэты перыяд з'яуляецца Мiнск, у якiм маладая беларуская штэлиенцыя аб'ядноувалася у таварыствы, клубы, гуртю, каб паспрабаваць заявiць аб сабе, сваiх намерах, здольнасцях, задумах i планах. АсноУнымi цэнтрамi таюх аб'яднанняу iнтэлiгенцыi i моладзi тады былi «беларускiя хаткi» [18, с.10]. Як правiла, па суботах у iх адбывалiся доУгiя i змястоуныя вечарыны, на якiх абмяркоУвалiся пал^ычныя пытаннi, разбiралiся i асэнсоУвалiся беларусюя нацыянальныя справы. Часта арганiзоУвалiся спектакт i iншыя культурна-асветнiцкiя мерапрыемствы, а набытыя сродкi у iх iшлi на дабрачыннасць.
У Мiнску адным з такiх пунктау, якi аб'ядноувау беларускiх пiсьменнiкау, паэтау, мастакоу, публщыстау i iншых культурных дзеячау, з'яулялася «беларуская хатка», створаная па шщыятыве Мiнскага аддзела «Беларускага таварыства дапамоп пацярпелым ад вайны». Яна размяшчалася у сталовай гэтага таварыства у доме пад нумарам 18 па Захараускай вулiцы каля Чырвонага касцела [19, с.133]. У яе рабоце таксама, як i у працы таварыства, прымалi актыуны удзел буйны беларусю землеуласнiк Раман Скiрмунт, прадстаунща старога беларускага роду княгiня Магдалена Радзiвiл, ксёндз Вiнцэнт Гадлеускi, тэатральныя дзеячы Уладзiслау Галубок, Усевалад Фальсю, вучоны Аркадзь Смолiч, архiтэктар Лявон Дубяйкоусю, лiтаратары - Ядвiгiн Ш.(Антон Лявiцкi), Змiтрок Бядуля, Арнольд ПаУловiч, Язэп Фарботка, Рамуальд Зямкевiч, а таксама пазней вядомыя дзеячы беларускага нацыянальнага руху - Язэп Лесш, Фабiян Шантыр, Зоська Верас, Людвша Сiвiцкая, Ванда Лявiцкая i шшыя [20, с.149].
Аркадзь Смолiч Язэп Лëсiк
У шматлшх культурна-асветнiцкiх мерапрыемствах, якiя рыхтавала i праводзiла «Беларуская хатка», былi адлюстраваны сацыяльна-вострыя i актуальныя праблемы грамадскага i палтганага жыцця беларускага народа. У «Беларускай хатцы» былi пастаулены п'есы Я. Купалы, К. Каганца, шсцышравана паэма «Тарас на Парнасе» i iнш. Усе гэта садзейшчала распаусюджванню праг-рэауных настрояу сярод шыроюх слаеу насельнiцтва, узмацняла працэс кансалщацьп рэвалюцыйна-дэмакратычных сiл у беларусюм нацыянальна-вызваленчым руху» [21, с.47].
Таюм чынам, як у рабоце «хатю», так i у цэлым Мшскага аддзела «Беларускага таварыства дапамогi пацярпелым ад вайны» галоуную ролю адыгрывалi прадстаунш дэмакратычнай беларускай iнтэлiгенцыi. Менав^а пад iх уплывам дадзенае таварыства аргашзоувала i праводзiла асветнiцкiя i дабрачынныя мерапрыемствы, мерапрыемствы у абарону беларускай культуры, збiралiся сродкi для аказання дапамогi параненым, бежанцам, салдацюм сем'ям.
Актыуны удзел у працы Мiнскага аддзела таварыства прымау Макшм Багдановiч. У Мiнскай губернi знаходзшася вялiкая колькасць бежанцау. Многiя жылi пад адкрытым небам. Паэт, сам будучы смяротна хворым, не шкадавау сiл, каб аблегчыць лес гэтых людзей. Ён друкавау артыкулы у часотсе «Украинская жизнь», якiя расказвалi аб цяжкасцях бежанцау, дзейнасцi таварыства, аб дзiцячым прытулку, што знаходзiуся у Ратамцы пад Мiнскам [20, с. 133-134]. На працягу некальюх месяцау М. Багдановiч рэгулярна прыходзiу у «Беларускую хатку», сустракауся з яе наведвальшкамь Ён нiкога не вучыу, як жыць i што рабщь. Сама справа жыцця Багдановiча станавiлася для iнтэлiгенцыi i маладых людзей Мiнска узорам i прыкладам служэння Айчыне, вернасщ абранаму шляху.
«А?
Максiм Багдановiч у Мiнску. Рэпрадукцыя работы мастака I. Пратасеш
«HixTO не чытау нам лекцыяу, не пераконвау, не аптавау, - нашсана у артыкуле Апалонii Саве-нак «Калюьщ у Менску». - Гэтыя выдатныя людзi выбрaлi найвастрэйшую зброю - мастацкае слова. Яны прaмayлялi да нас вуснaмi нашых паэтау-адраджэнцау. Кaлi Смолiч дэклямавау Купа-лава «Над Нёманам» або Гарунова «Ты, мой брат, каго зваць беларусам...», кaлi Галубок дэклямавау гарачыя Купалавы поклiчы, кaлi Лявiцкaя дэклямавала цёплыя Цётчыны ды Буйлянчыны тво-ры - тут была й любасць да пакрыуджанае Бацькаушчыны, i слауная мшуушчына яе, i пашана да свае мовы. Гэта было для нас i навукай, i клiчaм, i загадам, i праграмай дзейнасщ. Мы бaчылi iдэю, тую высокую, велiчную iдэю змагання за волю свае Бацькаушчыны й свайго народу...» [18, с.12].
Заключэнне. Створанае Беларускае таварыства дaпaмогi пацярпелым ад вайны аб'яднала нaмaгaннi многiх вядомых белaрускiх грaмaдскiх дзеячау розных поглядау i веравызнанняу. Яно выконвала не толью дабрачынную функцыю, але i было легальнай формай працы беларускай на-цыянальнай iнтэлiгенцыi, нaкiрaвaнaй на адраджэнне сaмaсвядомaсцi беларусау. Так, цяжкасщ ваеннага часу не толькi не прывялi да значнага паслаблення грамадскай справы беларускага на-цыянальнага руху, але i зaгaртоУвaлi, вучылi ягоных прaдстaУнiкоУ па-новаму aргaнiзоУвaць, i спалучаць у aдзiным цэлым дабрачынную i культурна-нацыянальную працу.
ЛИТАРАТУРА
1. Беларуси дзяржауны aрхiy-музей лiтaрaтуры i мастацтва (БДАМЛМ). Фонд 3. - Воп. 1. - C.131.
2. БДАМЛМ. Фонд 3.- Воп.1. - C.101.
3. Багданов1ч, М. Поуны збор творау : у 3т. Т.2 : Мастацкая проза, пераклады, лтгаратурныя артыкулы, рэцэнзи i нататк1, чарнавыя нак1ды / М. Багданов1ч. - Мшск : Навука i тэхшка, 1993. - 600с.
4. Да грамадзян Беларуси // Беларус. - 1915. - 4 чэрвеня.
5. Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ). Фонд 295. - Воп.1. - С.8982.
6. Энцыклапедыя псторьп Беларуси У 6т. Т.1. Назв. Праца.
7. НАРБ. Фонд 295. - Воп.1. - С. 8982.
8. Бугаев, Е. Возникновение большевистских организаций и образование Компартии Белоруссии / Е. Бугаев. - М.: Госполитизда, 1959. - 270с.
9. Цвикевич, А. Краткий очерк возникновения Белорусской Народной Республики / А. Цвикевич. - Киев: Тип. И.И.Чоколов, 1918 - 16с.
10. Туронак, Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Назв. Праца / Ю. Туронак.
11. БДАМЛМ. Фонд 3. - Воп. 1. - С. 131.
12. БДАМЛМ. Фонд 3. - Воп.1. - С. 126
13. Лёс1к, Я. Творы : Апавяданш. Казш. Артыкулы / Я. Лёс1к - Мшск : Маст.ли\, 1994.-335 с.
14. Снапкоуская, С.В. Ля вытокау нацыянальнай педагог1к1: З г1сторы1 школы i педагаг1чнай думк1 Беларус1 канца XIX - пачатку ХХ ст. / С.В. Снапкоуская. - Мшск : Нар. Асвета, 1995. -128 с.
15. Адкрыццё беларускай семшарып // Гоман. - 1916. - 3 л1стапада.
16. Палубшсш, А. Лунау дух вальнадумства /А. Палубшсш // Л1таратура i мастацтва. - 1993. - 13 жшуня.
17. Вяртання маукл1вая споведзь : постащ творцау беларускай г1сторы1 у кантэксце часу. - М1нск : Выш. Шк., 1994. - 318 с
18. Мясшкоу, А. Нацдэмы : лёс i трагед^1я Фаб1яна Шантыра, Усевалада 1гнатоускага i Язэпа Лёака / А. Мясн1коу ; прадмова Б. Сачанк1. - М1нск : Беларусь, 1993. - 110с.
19. Памятники Минска /Авт.-сост. В.П.Шамов. - Минск : Полымя, 1991 - 208с.
20. Скалабан, В. В это суровое и важное время: Максим Богданович в Минске / В. Скалабан // Нёман. -1981, N12. - с.148-152.
21. Сташкевич, Н.С. Приговор революции: Крушение антисоветского движения в Белоруссии (19171925) / Н.С. Сташкевич. - Минск : Университетское, 1985. - 304с.
NATIONAL, CULTURAL AND CHARITABLE ACTIVITIES OF THE BELARUSIAN ASSOCIATION OF ASSISTANCE TO THE VICTIMS
OF WAR (1915-1917)
M. V. TSUBA
Summary
Various aspects of national, cultural and charitable activities of the Belarusian association of assistance to the victims of war are researched in this article.
Special attention is paid to the conditions which took place during the First World War on the Belarusian lands and greatly influenced the work of the departments of this charitable organization.
© %6a MB.
nocmynurn e peda^uw 15 OKmnôpn 2012г.
