Научная статья на тему 'НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЧОРТОҚ ТУМАНИ ТОҒ ОЛДИ ҲУДУДЛАРИДА ЖОЙЛАШГАН ТОҒ ЖИНСЛАРИДАН ҚУРИЛИШ МАТЕРИАЛИ СИФАТИДА ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЧОРТОҚ ТУМАНИ ТОҒ ОЛДИ ҲУДУДЛАРИДА ЖОЙЛАШГАН ТОҒ ЖИНСЛАРИДАН ҚУРИЛИШ МАТЕРИАЛИ СИФАТИДА ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тоғ тошлари / уй / фундамент / брусчатка / декорация / бетон / цемент / шебен / қум / сув / мустаҳкамлик / қазиш / геометрик параметр / зичлик / таркиб / табиий / самарадорлик. / Stones / house / foundation / paving stones / decoration / concrete / cement / sand / water / strength / excavation / geometric parameter / density / composition / natural / efficiency.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Султанов Давронбек Равшанбек Ўғли, Мамахонов Аъзам Абдумажитович

Мақолада Наманган вилояти Чортоқ тумани тоғли ҳудудида жойлашган тоғ тошларидан қурилиш материали сифатида фойдаланишнинг ўзига хос афзалликлари ёритилган. Бино фундаментининг тоғ тошидан барпо этиш орқали олиниши мумкин бўлган иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC CHARACTERISTICS OF USING ROCKS AS BUILDING MATERIAL LOCATED IN TOG OLDI AREAS OF CHORTOK DISTRICT, NAMANGAN REGION

In the state description of the specific advantages of using stone as a building material, located in the mountainous area of the Chаrtok district of the Namangan region. Some indicators of economic efficiency that can be obtained when constructing the foundation of a building from stone.

Текст научной работы на тему «НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЧОРТОҚ ТУМАНИ ТОҒ ОЛДИ ҲУДУДЛАРИДА ЖОЙЛАШГАН ТОҒ ЖИНСЛАРИДАН ҚУРИЛИШ МАТЕРИАЛИ СИФАТИДА ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

УДК 69.1418

НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЧОРТОЦ ТУМАНИ TOF ОЛДИ ^УДУДЛАРИДА ЖОЙЛАШГАН TOF ЖИНСЛАРИДАН ЦУРИЛИШ МАТЕРИАЛИ СИФАТИДА ФОЙДАЛАНИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Султанов Давронбек Равшанбек угли НамМКИ доктаранти, e-mail : @,sultanovdavronbek653 gmail. com

Мамахонов Аъзам Абдумажитович НамТИ, техника фанлари доктори, доцент, е -mail: azamat0783@mail.com

Аннотация. Маколада Наманган вилояти Чорток тумани тогли худудида жойлашган тог тошларидан курилиш материали сифатида фойдаланишнинг узига хос афзалликлари ёритилган. Бино фундаментининг тог тошидан барпо этиш оркали олиниши мумкин булган иктисодий самарадорлик курсаткичлари аникланган.

Аннотация. В статье описаны преимущества использования камня в качестве строительного материала, расположенного в горной местности Чартакского района Наманганской области. Определены показатели экономической эффективности, которую можно получить при возведении фундамента зданий из горного камня.

Annotation. In the state description of the specific advantages of using stone as a building material, located in the mountainous area of the ^аг!ок district of the Namangan region. Some indicators of economic efficiency that can be obtained when constructing the foundation of a building from stone.

Калит сузлар. Тог тошлари, уй, фундамент, брусчатка, декорация, бетон, цемент, шебен, кум, сув, мустахкамлик, казиш, геометрик параметр, зичлик, таркиб, табиий, самарадорлик.

Ключевые слова. Камни, дом, фундамент, брусчатка, отделка, бетон, цемент, щебень, песок, вода, прочность, выемка, геометрический параметр, плотность, состав, натуральный, эффективность.

Keywords. Stones, house, foundation, paving stones, decoration, concrete, cement, sand, water, strength, excavation, geometric parameter, density, composition, natural, efficiency.

Кириш. Ер узаги ташки катламиниг тузилиши ва бой казилмалари доимо инсониятнинг кизикишларига сабаб булган. Тог тошлари табиий мухитда юзага келувчи тог жинси хисобланиб, кадимдан инсониятнинг яшаш иншоотларини куришда мухим курилиш материали хисобланган. Инсоният тарихида дастлабки жамиятнинг ривожланишидан бошлаб, уйлар ва бошка курилиш тузилмаларини куриш зарурати пайдо булди. Бугунги кунгача уз ахамиятини саклаб колган тош ва табиий материаллар кадимдан инсоният учун табиий офат ва бошка хавф хатарлардан сакловчи бош пана курилишининг асосий материаллари хисобланган [1].

Табиий тошлар баркарор курилиш материали хисобланади. Тошларни бино иншоотлар курилишида ишлатишнинг узига хос имкониятлари уни келажак курилиш материаллари сафида булишини таъминлайди [2].

Бугунги кунга келиб тошлар замонавий турар жой ва бошка турдаги иншоотлар курилишида кенг турдаги курилиш материалларидан фойдаланилмокда [3]. Шу билан бирга курилиш материали сифатида тог тошларидан фойдаланиш хам узининг мухим ва

етарли ахамиятини саклаб колмокда. Тог тошларининг арзон, мустахкам ва табиий эканлиги уларни кенг микёсда кулланилишига асос булиб хизмат килмокда [4-9].

Наманган вилоятида тог тошларидан бино иншоотлар ер ости ва ер усти кисмларини куришда, хиёбон ва йулак майдонларини коплашда (брусчатка сифатида) куп йиллардан буён фойдаланиб келинмокда. Наманган вилоятининг шимолий-шаркий худудлари тоглик худудлар хисобланади. Айнан шу худудда истикомат килувчи махаллий ахоли томонидан уй-жой ва бошка иншоотлар курилишида деярли тог тошларидан фойдаланилади. Мустакиллик йилларида тог тошларини курилиш материали сифатида куллаш даражаси йилдан йилга усиб борди. Тог тошларини фундамент, брусчатка ва декоратив максадларда фойдаланиш бугунги кунга келиб, Наманган, Фаргона ва Андижон вилоятининг барча худудларида кенг тус олди.

Х,озирги кунда тог тошлари курилиш материали сифатида асосан куйидаги максадларда кенг ишлатилмокда.

• бино иншоотларнинг фунданент кисмида;

• декаратив кисмларда;

• брусчатка сифатида.

Ишлатилиш объектларининг улуши буйича таксимланиши куйидаги 1-расмда келтирилган. Тадкикот изланишлари Наманган вилояти Чорток тумани Хазратишох кишлогида олиб борилди. 2022-йил холатида Хазратишох кишлогида 8140 нафар инсон истикомат килади. Тог тошларини казиб олувчи махаллий ишчилар сони 150 нафарни ташкил этади. Уртача кунлик иш давомида бир нафар ишчи 3-4 тонна тог тошларини казиб олиш имконияти мавжуд. Бугунги кунда тог тошларини казиш натижасида колаётга майда тош чикиндилари ва тупрок катламлари махаллий ахоли томонидан худудлардаги буш чукурликларни тулдириш максадида фойдаланилмокда.

Махаллий ахоли томонидан тог тошларини казиб олиш хажми сунги йилларда юкори курсаткичлар билан усиб бормокда. Тог тошларини казиб олиш курсаткичининг йиллар давомидаги узгариши куйидаги 2-расмда курсатилган.

1-расм. ТоF тошларини кулланилишининг курилиш объектларидаги улуши

Тс^ тошларини мах,аллий ах,оли томонидан к,азиб олиш курсаткичи (1990-2020ЙЙ. кесимида)

350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

300000

50000

1990

65000

1995

68000

80000

95000

■ II

180000

I

2105

2020

2000 2005 2010 Цазиб олинган йиллар

2-расм.

Махаллий ахоли учун тог тошларидан фойдаланишнинг куйидаги афзалликлари мавжуд;

• мавжуд курилиш материалларига нисбатан бир неча баробар арзон:

• ташки мухитда узок муддат саклаш имконияти мавжудлиги:

• кайта бузиб ишлатиш мумкинлиги:

• табиий рангларга эгалиги;

• иш унумининг юкорилиги;

• тог тошлари казилувчи объектларни махдллий ахоли пунктига якинлигини келтириш мумкин.

Экологик жихатдан кралганда хам махаллий ахоли томонидан хеч кандай техник-технологик ишлов беришларсиз атроф мухитга зарар бермаган фойдаланилаётганлиги узига хос ижобий ахамият касб этади.

Махаллий ахоли томонидан куриладиган бино иншоотлар анъанавий шаклда махаллий курувчиларнинг таклиф лойихалари асосида курилади. Тадкикот олиб борилаётган худуд ахолиси уртача 6 хонали хонадонда истикомат килади. ^олаверса ошхона, хамом, хожатхона хамда хайвон бокиш иншоотлари хам курилади. Узбекистон республикасида ховлили хонадонлар атрофи уртача 3 метрлик девор билан уралган булади.

3-расм. Tof тошларини казиб олиш худудлари

^уйида келтирилган 3-расмда Наманган вилояти Чорток тумани Хазратишох кишлогида жойлашган тог тошлари казиб олинувчи объектлар тасвирлари келтирилган.

Махаллий ахоли томонидан объектлар казиш ва транспортировка учун кулай худудларда олиб борилади.

Махаллий ахолининг узок йиллик кузатувлари натижасида тог тошларининг мустахкамлик ва узига хос хусусиятлари тугрисида куникмалари шаклланди. Натижада бугунги кунга келиб ахолининг аксарият кисми бино иншоотларнинг фундамент кисмини куришда тулик тог тошларидан фойдаланиб келмокда. Тог тошлари билан шакллантирилган фундамент куйидаги 4-расмда келтирилган.

Тог тошлари юзаларининг табиий ранги ва шаклларининг турфа хиллиги узига хос жозибавий ахамият касб этади. Табиий тошлар курилиш ландшафтининг ажралмас кисми хисобланади [10]. Бино иншоотларнинг фундамент кисмининг ташки юзалари калинлиги юпка булган тошлар билан безатилади. Бино иншоотлар курилишида дизайн технологиялари ва композицион ечимларни излаш, замонавий курилиш материалларини яратиш, ва уларни фойдаланиш хусусиятларини янгилаш долзарб ахамият касб этади. Бино иншоотлар курилишида табиий тошлардан ландшафт [11].

5-расмда бино фундаментининг ташки юзасини тог тоши билан копланганлик холати тавирланган.

4-расм. Тадкикот олиб борилган хонадон фундаменти

5-расм. Фундамент ташки юзасини тог тоши билан безалиши

Олиб борилган тадкикот кузатувлари ва суровномалар натижасида шуни айтиш мумкинки, тог тошидан шакллантирилган декоратив юзалар узок вакт уз шакли ва ранг сифатини тулаконли саклаб келаётганлиги аникланди. Ма^аллий а^оли томонидан декоратив максадларда ишлатилган тошнинг юзалари шаффоф рангли лаклар билан лакланиши тошли юзани янада ёркин ва чиройли куринишини таъминлайди [12,13].

Тарихий обидаларнинг ^овлиларининг юзалари тог тошлари билан коплаш кадимдан урф булган [1]. Тадкикот олиб борилаётган худудлардаги уйларнинг х,овли юзалари аксарият тог тошлари билан копланган булиб, куп йиллар давомида мустах,камлиги ва сифатини саклай олиши курсаткичи билан худуд а^олиси ишончини оклаган. Наманган вилояти Чорок тумани Хазратишох кишлоги худудида жойлашган тог тошларини ташки юкланишга чидамлилик курсаткичи юкори булганлиги боис брусчатка сифатида х,ам кенг фойдаланилмокда. 6-расмда тог тошларидан копланган ^овли юзалари акс этган.

6-расм. Тог тошили брусчатка

Тог тошларидан фойдалнишнинг узига хос жихдтларини ^исоблаган х,олда унинг самарадорлик курсаткичларини ^исоблаймиз.

Биринчи навбатда ма^аллий а^оли бино иншоотлар курилишида анъанавий кулланилиб келинаётган бетонли фундаментни шакллантириш технологиясига тухталиб утсак. Бетон суюк эритма шаклида булиб, узига хос таркибга эга булади. Эритма куригандан сунг ташки механик юкланишларга чидамли, ишончли, устувор ва кучли

курилиш материалга айланади [6-9]. Тадкикот олиб борилаётган худуд махаллий ахолиси тайёр бетон сотиб олмайди. Бетон тайёрлаш махаллий курувчи усталар ёрдамида амалга оширилади.

Куйида махдллий ах,оли томонидан бетон тайёлашнинг тартиби билан танишиб чикдмиз. Фундамент учун бетон куйишда 1мэ хджмдаги бетон таркибини узаро

мутаносиблигини саклаган холда шакллантириш лозим булади. Дастлаб бино иншоот курилиши режалаштирилган худуд тупрогининг узига хос хусусиятларини аниклаш лозим. Фундамент етарли таражада мустахкам ва каттик булиши учун бетон таркибидаги цемент маркасининг сифат курсаткичлари юкори булиши талаб этилади. Бугунги кунда Наманган вилоятида 3 та цемент ишлаб чикариш корхонаси фаолият юритиб келмокда. Корхонларда аксарият М450 маркадаги цемент ишлаб чикарилади ва худудда айнан шу маркадаги бетондан фойдаланилади. Махаллий курувчилар томонидан курук бетон таркибини шакллантириш куйидаги 7-расмда келтирилган. Бино фундаменти махаллий курувчилар томонидан тог тошларидан барпо этилганда унинг таркиби 8-расмда келтирилган шаклда булади.

Тадкикотларимиз давомида махаллий ахоли томонидан куриладиган хонадонларнинг бир катор лойихалари билан танишиб чикилди. 5-расмда келтирилган хонадоннинг фундамент кисмини куришнинг анъанавий усули ва тог тошидан барпо этишнинг иктисодий курсаткичларини аниклаймиз. Биринчи навбатда анъанавий ва тог тошидан курилиши режалаштирилган бино фундаментининг геометрик ва физик курсаткичларини аник;лаб оламиз.

Сув -4%

7-расм. Бетон таркиби 8-расм. Tof тоши билан

шакллантирилган фундамент таркиби

5-расмда келтирилган бино фундаментининг лойихдвий чизмаси 9-расмда келтирилган. Фундаментнинг ер остидаги чукурлиги h4 = 30 см, ер усти баландлиги hf = 100 см, у мумий баландлиги h>Tt = h4 -I- hf = 30-1- 100 = 130 см ни ташкил этади.

Фундамент таглигининг эни эса 40 см ни ташкил этади.

9-расмда келтирилган геометрик параметрларга мувофик; фундамент таглиги юзаси S х,исобланди:

S = 40(2 ■ 2000 + 4 ■ 360 + 4 ■ 320 + 2 ■ 800 + 2 ■ 156 + 200) = 353280 см2 = 35,323м2

Аникланган фундамент таглиги юзасини фундаментнинг умумий баландлигига купайтирган х,олда умумий фундамент хджмини х,исоблаймиз:

аю im.

.1 IH^ll I

б)

9-расм. а) бино фундаментининг умумий куриниши, б) фундаментнинг геометрик

параметрлари

Тадкикодларимизни давом эттирган х,олда тог тошили фундамент учун керак буладиган тошли ва бетонли хджм курсаткичларини аник;лаймиз. Аввал таъкидлаб утганимиздек, фундаментнинг юк;ори hä = 20 см к;исми бетон билан шакллантирилади

(10-расм). Аникланган фундамент таглиги юзасининг S = 35,328м2 дан келиб чикдан х,олда фундаментнинг тошли хджми кийматини аниклаймиз:

VT = S (h^ - Ьй) = 35,328 ■ 1Д = 38,8608 м3.

Тошли фундаментнинг устки бетонли кисмининг умумий хджмини аниклаймиз:

V6 = S ■ hä = 35,328 ■ 0,2 = 7,0656 м3.

10-расм. Tof тошидан шакллантирилган фундаментнинг умумий куриниши

Qurilish va Ta 'lim ilmiy jurnali 3-jild, 2-son https://jurnal.qurilishtalim.uz/

22

Маълумки, бугунги кунда фундамент учун мулжалланган 1м3 таёр бетоннинг нархи НБ = 430 ООО сум (39 долл.АКД[)ни ташкил этади. Тог тошидан иборат 1мэ фундамент таркибини хисоблаб чикамиз. Бунинг учун тадкикот олиб борилаётган худуднинг тошларини зичлигини аниклаш лозим булади. Тог тошининг зичлигини аниклаш учун тош казиб олинувчи худуднинг турли жойларидан наъмуналар олинди (11-расм).

Тажрибавий тадкикотлар утказиш максадида олинган намуналарнинг геометрик параметрлари улчанди. Тог тошларининг огирликлари электрон тарози ёрдамида аникланди (12-расм). Тошларининг аникланган геометрик параметрлари, огирлик ва зичлик кийматлари 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвалда аникланган кийматларга асосланган холда худуд учун тог тошининг уртача зичлигини куйидагича аниклаймиз:

2,61 + 2,63 -Ь 2,71 -Ь 2,74 Ру^ =---= 2,6725 г/см3.

Аникланган зичлик курсаткичларига мувофик тарзда V, = 33,3608 мэ хажмдаги тошнинг у мумий огирлигини тупрокли лой таркибини инобатга олган холда хисоблаймиз: га = Ут ■ р^ ■ 0,32 = 33,3603 ■ 2,6725 ■ 0,32 = 35,1615г.

Тог тошлари наъмуналарининг геометрик параметрлари, огирлик ва зичлик кийматлари

1-жадвал

1№азиб олиш чукурлиги, м Тошнинг эни, :: е Тошнинг буйи, см Тошнинг баландлиги, см Тошнинг хажми см3 Тошнинг огирлиги, грамм Тошнинг зичлиги г/см3

3 15 15 15 3375 8842 2,61 г/см3

6 15 15 15 3375 8870 2,63 г/см3

9 15 15 15 3375 9146 2,71 г/см3

12 15 15 15 3375 9255 2,74г/см3

11-расм. олинган тош наъмуналари чукурликларини белгиланиши

а)

б)

12-расм. а) Tof тошларини казиш чукурликларини белгилаш, б) тош наъмуналари

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ва OFирликларини улчаш

10-расмда келтирилган хонадон фундаменти учун талаб этиладиган бетон сарфи кийматини хисоблаймиз:

Ф6 = V^ ■ НЕ = 45,9264 ■ 430 ООО = 19 748 352 сум(1796 АЩД дал.),

Бугунги кундаги тог тошининг махаллий ахоли томонидан уртача 1 тоннаси 35 000 сум (3,2 А^Ш доллари) кийматда сотиб олинади. Демак Бино фундаментини шакллантиришда керак буладиган тупрокли лой бино курилаётган худуддаги тупроклардан фойдаланилади. Шунинг учун хисоблашларда тупрокнинг кийматини хисобга олинмади.

10 расмда келтирилган тог тошили бино фундаменти учун талаб этиладиган сарф кийматини тошли фундаментнинг устки бетонли кисмининг умумий хажми V6 ни инобатга олган холда хисоблаймиз:

Фт = ш ■ Нт + V6 ■ НБ = 85Д615 ■ 35 000 + 7,0656 ■ 430000 =

6 018 860,5 сум(548АК;Шдол.)

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, тог тошидан фундамент барпо этилганда фундаментнинг юкори 20 см лик бетонли кисмигагина махсус колиплар талаб этилади. Бу эса уз навбатида фундаментга сафрланадиган колиплар харажатларини тежаш имконини беради. Тадкикот олиб борилган бино фундаменти тошдан барпо этилганда бетонли фундаментга нисбатан 3,3 мартага камрок булиши аникланди.

Хулоса. Наманган вилояти Чорток тумани Хазратишох кишлоги худудида жойлашган тог тошларининг узига хос хусусиятлари тадкик этилди. Тог тошларидан

фундамент, брусчатка ва декоратив максадларда фойдаланишнинг ижобий томонлари аникланди. Тог тошидан фундамент барпо этишнинг анъанавий бетон фундаментга нисбатан самарадорлик курсаткичлари аникланди. Тог тошидан фундамент барпо этилганда бетонли фундаментга нисбатан 3,3 марта камрок маблаг сарф килиниши аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Myriounisa Ch., Varras, G.a, Tsirogiannis, I.a, Pavlidisb, V. Usage of stone materials in natural and human environment, case study in Epirus, Greece. Ch. Myriounis et al. / Agriculture and Agricultural Science Procedia 4 ( 2015 ) 431 - 439

2. A.Klemm, D.Wiggins. Sustainability of Construction Materials (Second Edition) Woodhead Publishing Series in Civil and Structural Engineering 2016, Pages 283-308

3. Матыева А.К., Тургунбаев О. Природные каменные материалы для производства строительных материалов. Журнал: Наука и инновационные технологии. 2018, Ст: 181-182

4. Карасев Ю.Г., Бакка Н.Т. Природный камень. Добыча блочного и стенового камня. СПб.: СПГГИ(Ту), 1997.

5. Ищук М.К. Расчетная длина каменных зданий. Сб. Исследования прочности и деформативности крупнопанельных и каменных конструкций. ЦНИИСК им.Кучеренко,М., 1988.

6. Комов В.М., Петраков Б.И. «Победа/Knauf». Современные материалы современному жилью//Комфорт. -1997. -№ 1.-С. 10-11.

7. Горбунов Г.И. Основы строительного материаловедения. -М.: АСВ, 2002.-168с.

8. Микульский В.Г. Строительные материалы (материаловедение и технология): Учебное пособие. - М.: ИАСБ, 2002.- 536 с.

9. Рыбьев И.А. Строительное материаловедение: Учеб. пособие для строит.вузов. - М. Высш. шк., 2002. - 701 с.

10. Hetao Hou and Li Tian. The Application of Natural Building Stones Material in the Modern Landscape. Applied Mechanics and Materials (Volumes 357-360). Pages:2063-2066.

11. Желтоухова Т. Ю. Совершенствование дизайна художественных изделий из камня с применением трансформации природных форм:...канд. техн. наук (17.00.06) Санкт-Петербург - 2014. 2012с.

12. Брусенцов Г.Н., Дмитриев A.C., Камейко В.А. Современные каменные конструкции стен// Обзор/ ЦИНИС- М., 1979.

13. Дмитриев A.C. Каменные конструкции. - М., Госстройиздат, 1960.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.