Научная статья на тему 'МУСИҚА САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНИ'

МУСИҚА САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
97
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мусиқа / маданият / ижрочилик / куй / ижодий фаолият / миллий ва умуминсоний қадриятлар / ижрочилик / санъат / анъана / фольклор / ансамбл / қўшик / рақс / удум / урф-одат

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ҳадича Мамадалиева, Дилдорахон Абдурахмоновна Мамажонова

Мазкур мақолада ўзбек мусиқа санъатининг ўтмишда ва ҳозирги кунда халқимизнинг маънавий савиясини оширишдаги аҳамияти ҳамда мусиқа санъатининг ривожаниш жараёнида босиб ўтган маҳобатли йўли акс эттирилган. Ўзбек халқ мусиқасининг кўҳна, ниҳоятда бой ва сержило анъаналари аввало унинг турфа ерли маҳаллий услуби тушунчаси берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСИҚА САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 4 / December 2022

МУСЩА САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНИ

Хддича Мамадалиева Юнус Ражабий номидаги УзММСИ Дилдорахон Абдурахмоновна Мамажонова

Узбекистан давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Мазкур маколада узбек мусика санъатининг утмишда ва хозирги кунда халкимизнинг маънавий савиясини оширишдаги ахамияти хамда мусика санъатининг ривожаниш жараёнида босиб утган махобатли йули акс эттирилган. Узбек халк мусикасининг кухна, нихоятда бой ва сержило анъаналари аввало унинг турфа ерли махаллий услуби тушунчаси берилган.

Калит сузлар: мусика, маданият, ижрочилик, куй, ижодий фаолият, миллий ва умуминсоний кадриятлар, ижрочилик, санъат, анъана, фольклор, ансамбл, кушик, ракс, удум, урф-одат.

DEVELOPMENT PROCESS OF MUSICAL ART

Hadicha Mamadalieva UzINMA named after Yunus Rajabi Dildorakhan Abdurakhmonovna Mamajonova Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: This article reflects the importance of Uzbek music in the past and present in raising the spiritual level of our people, as well as the magnificent path of music in the process of development. The old, extremely rich and beautiful traditions of Uzbek folk music are first of all given the concept of its unique local style.

Keywords: music, culture, performance, melody, creative activity, national and universal values, performance, art, tradition, folklore, ensemble, song, dance, custom, tradition.

Ватанимиз мустакилликка эришгандан сунг барча сохаларда шу жумладан маънавий хаётимиз ва маданий меросимизни, кадриятларимизни тиклаш йулида улугвор ишлар амалга оширилди. Мусика санъатининг кадимий бой анъаналарининг ривожлпниш жараёнларини урганиш бугунги кунда мухим вазифалардан бири сифатида каралмокда. Маънавиятимиз зарваракларига назар соладиган булсак, асрлар каридан бизгача етиб келган мусика санъатимиз хакикий маънавият кузгуси сифатида намоён булмокда. Айникса, сунгги

йилларда маданият ва санъат, жумладан, мусика санъатига булган эътибор алохида ахамият касб этмокда.

Мухтарам Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев томонидан чикарилаётган фармон ва карорлар, бешта ташаббус буйича амалга оширилаётган ишлар санъат сохаларини ривожлантиришга булган эътибордан дарак беради. Айникса бу ташаббусларнинг биринчиси ёшларни санъатга жалб килиш, уларнинг маънавий баркамолликка етаклаш оркали соха ривожига янги нафас, янги рух, узгача карашлар олиб кирганлигини гувохи буламиз. Юртбошимиз карорлари билан Шахрисабз шахрида халкаро маком, Термиз шахрида халкаро бахшичилик санъати, Маргилон шахрида "Буюк ипак йули" 1 халкаро фольклор мусика фестиваллариининг утказилиши санъатимиз ва маданиятимизни халкаро микиёсига олиб чикишида мухим кадам булганлигига гувох буламиз.

Барча халклар уз миллийлигига эга булиши, узаро алокада булиб келши - бу хаёт конуятидир. Унинг муттасил ривожи узига муносиб вокеликни талаб этади. Умумбашарият тараккиёти илм-фан, маданият ва санъат, адабиёт хамда иктисод каби купгина жараёнларни камраб олиши мукаррардир. Лекин уларнинг орасида мусика санъати узининг хилма-хиллиги билан алохида ахамият касб этиб келганлиги барчага маълум. Мусикага таъриф беришда мусикашунос, санъатшунослик фанлари номзоди, профессор С.М.Бегматовнинг кимматли фикрларини келтириш жоиздир. "Мусика хар кандай инсон учун зарур ва керакли маънавий озука. Ушбу жараён, яъни мусикани ангилаш азал-азалдан илм-фан ва ижод ахлларининг диккат марказида булиб келган. Мусиканинг англаниш даражаси, тадкикот, инсоният онги ва тасаввури оркали тафаккур махсулотига айланиш мезони хисобланади. Мусика борликнинг охангларда тасаввур этишдир. Шу боис, хар бир инсон мусикани уз таввури, кадрияти негизида англайди"1. Лекин ривожланиш жараёнида унинг дунёкараши, таъсуротлари ва ривожланиш жараёнлари билан бойиб боради. Гарчанд халк мусика санъати огзаки анъаналарда шаклланиб, ривожланган булса-да, биз уларнинг узок утмиш мусикалари, умуман, санъатлари хусусида хозирги кунда хам муайян фикр билдира оламиз. Бу жараён халк огзаки ижодиёти ва амалиётида, ижодиёт ахлининг тадкикотларида уз аксини топиб келган.

Мустакиллик шарофати билан аёллар ижоди янги маъно ва кадр-киммат топди. Зеро, бу даврга келиб хотин-кизларга нисбатан олиб борилган давлат сиёсати тубдан ижобий томонга узгарди. Бундай ижодий жараёнларда аёллар фаолияти билан боглик фольклор-этнографик ансамблларининг хам иштироки алохида эътиборлики, зеро бу каби жамоалар турли микёсда утказиб келинаётган

1 Узбекистан Республикаси маданият вазирлиги Фаргона вилояти хокимлиги Фаргона давлат университети. Буюк ипак йулида фольклор санъатининг ривожланиш жараёнлари. Фаргона 2019. бет 22.

ГГлЦ^^Ш! 93 http://oac.dsmi-qf.uz

фестиваллар "Шарк тароналари", "Бойсун бахори", "Асрлар садоси", "Кухна замин оханглари" хамда байрамлар оркали бой мусикий меросимизни халкимизга такдим этиб келмокда. Фольклор-этнографик ансамбллар яшаб турган худудлари чегарасида сакланиб колган халк кушиклари, куйлари, ракслари, удумлари ва урф-одатларини урганишган хамда таргиб килишган. Республикамизда илк бор нишонланган Навруз, шунингдек Мустакиллик байрамларидан бошлаб фольклор-этнографик ансамблларининг "катта сахна" майдонларига чикишлари анъана тусини ола бошлади. Фольклор жамоалари билан бир каторда яккахон кушик, лапар, ялла ва ашула ижрочиларининг урни бекиёсдир. Шунингдек оилавий ансамблларининг анъанавий республика курик-танловлари хам мухим рагбатлантирувчи омиллардан булиб колмокда.

Профессор Р.Юнусов узбек халкининг мусикаси хакида куйидаги фикрни билдириб утган. "Узбек халк мусикасининг кухна, нихоятда бой ва сержило анъаналари аввало унинг турфа ерли махаллий услубининг "шева" тушунчаси билан киёс килиниши бежиз эмас. Бирок, адабиётшунослардан фаркли уларок, жами мавжуд "мусикий шевалар"нинг муштарак сифатлари уз навбатида "умуммиллий мусикий услуб" сингари тушунчани юзага келтиради"2.

Халк ижоди чинакам маънодаги доимий узгариш, харакатдаги санъатдир. Яъни, халк ижоди намуналари хар галги ижрода анъаналарнинг давомийлигини саклаган холда, муттасил янгиланиб, узгариб, мукаммаллашиб бораверади. Халк ижодиётининг мухим кисмини ташкил этувчи мусикий фольклор барча санъат турларининг сарчашмаси, бошланишини ташкил этиб, бошка санъатлар билан уйгунликка эгадир. 1980 - йиллардан бошлаб санъатшунос олимларимизнинг илмий-амалий сафарлари, хусусан, 1991 - 1992 йиллари Жиззах вилоятига, 19912001 йиллари - Тошкент вилоятига, 1993 йили - Фаргона водийсига, 1995 йили Сирдарё - Жиззах вилоятларига, 1997-1999 йиллари Кашкадарё - Сурхондарё вилоятларига, 1998 йили Жиззах ва Самарканд вилоятларига, 1999 - 2000 йиллари Бухоро вилояти ва Коракалпогистон автоном республикаси худудларига уюштирган мусикий фольклор - экспедициялари катта ахамиятга эга булди. Улар миллий урф - одатлар, кадриятларни хар бир воханинг узига хос локал услуби кесимида, анъанвий мусикий хаёт мисолида ёритиб беришмокда. 2002 - йилдан Бойсунда Юнеско дастури асосида "Бойсун бахори" фольклор фестивали утказилади. "Чодир Жамол" (Маргилон), "Бешкарсак" (Ургут), "Чирокчи чироклари" (Чирокчи), "Момогул" (Карши), "Гавхар" (Бектемир), "Гап - гаштак" (Фориш тумани), "Бойсун", "Шалола" (Бойсун), "Оразибон" (Хива), "Анор" (Сариосиё), "Жилди халак" (Кегейли), "Дилкушод наволари" (Хужаобод), "Чавки" (Булунгур), "Мардона" (Вобкент) "Бедана" (Андижон), "Зилол" (Андижон) ва бошка фольклор - этнаграфик ансамбллари туман, вилоят

2 Р.Юнусов. Узбек халк мусикаси.

LMÜ^H

ва республика курик танловларида катнашиб, ижодий фаолият олиб бормокдалар. Мусика фольклорини кенг ёритиш, таргиб килишга хизмат килувчи жамоалар юртимизда салмокли фаолият олиб бормокдалар. Улар халк сайллари, миллий байрамлари ва бошка куплаб тадбирларда фаол иштирок этадилар.

Мухими, бундай ансамбллар уз бисотидаги махаллий мехнат айтимлари, мавсумий-маросим кушиклари, туй маросими кушиклари, шунингдек лапар, ялла, хажвий кушик ва ашулаларни сахнавнй куринишларда махорат билан ижро этиб келмокда. Миллий мусикамиз мавкейини халк орасида янада оширишга оммавий ахборот воситалари хам салмокли хисса кушмокда. Радио ва телевидениенинг хафталик курсатувлари каторидан жой олган халк ижодиёти билан боглик турли мавзудаги янги курсатувларнинг пайдо булиши ("Бахшилар лапизи", "Дастма-даст", "Соз урганиш мактаби", "Мерос") бунинг ёркин далилидир. Мусика ижодкорлиги барча йуналишларининг пойдевори хисобланмиш халк мусикаси эркин ва тулаконли ривож топгани сари унинг шифобахш маънавий таъсири ажойиб бадиий ютукларда тобора намоён булмокда.

Бу мехнатнинг натижаси уларок бугунги кунга келиб юртимиз худудларида кушик, терма, лапар ва ялла жанрлари оммавий айтимлардан эканлиги маълум. Зеро, бу турдаги маросим ёки муайян вазият билан богланган айтимлардан "Алла", "Ёр-ёр", "Келин салом" хамда "Рамазон" кушикларини мисол кила олишимиз мумкин. Шу билан бирга ашула ва карсак жанрлари маълум худудларда, яъни ашула Фаргона водийси, Тошкент, Бухоро, Самарканд, Хива ва Урганч шахарларида, карсак жанри эса асосан Сурхондарё, Кашкадарё, Бухоро, Самарканд, Жиззах худудларида яшовчи ахоли орасида кенг таркалган. Эътироф этиш керакки, бизнинг давримизга кадар етиб келган мусикий фольклор намуналари купрок вилоятларнинг кишлок туманларида узининг табиий хаётини давом эттириб келаётган булса-да, бирок шахар мухити, турли ижтимоий гурухларнинг маънавий талаб-эхтиёжлари таъсирида хилма-хил тус олмокда. "Ёр-ёр", "Келин салом", "Алла" кушиклари шунингдек оилавий маросим кушиклари хозирда хам асл киёфасини деярли саклаган. "Рамазон" айтими сингари карийиб санокли намуналар оханг ва суз "матн"лари маълум узгаришларга юз тутганлигини таъкидлаш жоиз. Колган купгина маросим ва номаросим айтим куйлари эндиликда тобора "сахна фольклори"га айланиб бораётганлигини курамиз. Бу жабхада яъни халк айтими ва куйларини тингловчига сахна оркали етказиш борасида хам бир неча куринишлар юзага келганки, уларни куйидаги турларга булиш мумкин: Фольклор намуналарини табиий асл холига мос кайта садолантириш; Мусикий фольклорни "сахна талаблари"га мувофик кайта ишлов асосида ижро этиш; Халк айтимлари ва

куйларини эстрада йусинида ижро этиш. Мусикий фольклорнинг эстрада киёфасига тобора жадал кириб бориш тамойили жахоннинг карийб барча йирик марказий шахарларига хос жараён булиб колмокда. Эстрада сохасининг миллийлашуви жараёни куп холларда, ёш авлод вакилларининг турфа мусикий фольклорлар билан "илк танишувлари" руй беришига замин яратмокда. Халкимизнинг мавсумий маросим кушикларидан тортиб то кушик, терма, лапар, ялла, ашула сингари айтимларигача ("Ёмгир ёгалок", "Бойчечак", "Марварид", "Ум-уфу", "Мажнунтол" ва бошкалар) уз даврасига тортаётган ушбу эстрада йуналиши мусикий фольклорнинг шахар шароитида узгача яшаш шакли ва таргиботи сифатида бахоланиши мумкин. Бугунги кунга келиб фольклор-этнографик ансамблларининг умумий сони 300 дан ортиб кетганлиги кайд килинмокда.

Мухтасар килиб айтадиган булсак, халк мусика ижрочилари, жамоалари халк орасида унутилиб борилаётган турли мавзудаги халк куй - кушиклари, терма ва лапарлари, миллий уйин ва аския пайровлари, алла, лапар хамда яллаларини кайта тиклаб, ижролари билан халкимиз орасида таргиб килиб келмокдалар. Юртбошимиз томонидан яратилаётган кенг камровли имкониятлар, каратилаётган эътиборлар натижасида халк мусика ижрочилари тинимсиз мехнат килиб, янгидан - янги ижод махсуллари билан халкимизни хушнуд этиб келмокда. Келажак ёшларимизни халк куй - кушиклари охангида вояга етишида мусика ижрочиларининг урни бекиёсдир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ражабий Ю. Музика меросимизга бир назар. "Гофур Гулом номидаги адабиёт ва санъат", Т., 1978

2. Ражабов И. Макомлар масаласига доир. Узадабийнашр, Т., 1963

3. Ражабов И. Маком асослари. Т., 1992

4. Бегматов С. Орифхон Хртамов. "Янги аср авлоди", Т., 2000

5. Юнусов Р. Узбек халк мусика ижоди, 2 кисм. Т., 2000

6. История узбекской музыки. М., 1981

8. Фитрат А. Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи. Т., 1993

7. Бегматов С., Зокиров А. Мухторжон Муртозоев. Т., 2006

8. Гофурбеков Т.Б. Фольклорные истоки узбекского профессианального музыкального творчества. "Укитувчи", Т., 1984

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.