Научная статья на тему 'МУНИС ХОРАЗМИЙ ДУНЁҚАРАШИНИНГ ҒОЯВИЙ МАНБАЛАРИ'

МУНИС ХОРАЗМИЙ ДУНЁҚАРАШИНИНГ ҒОЯВИЙ МАНБАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

193
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавий илдиз / ғоя / манба / дунёқараш / устоз / ижод / ғазал / мухаммас / шоир / Навоий / Фузулий / гуманизм / “Саводи таълим” / spiritual roots / idea / source / world outlook / teacher / creative work / gazal / muhammas / poet / Navoi / Fuzuli / humanism / "Savodi ta'lim"

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ғуломжон Бахтиярович Сапаев

Ушбу мақолада маърифатпарвар олим ва шоир Мунис Хоразмий дунёқарашининг маънавий илдизлари, ижодининг ғоявий манбалари ёритилган. Унда Мунис ғояларига устозлари, шунингдек, шарқ классик шеърияти вакилларининг асарлари ва қарашларининг таъсири баён қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IDEOLOGICAL SOURCES OF MUNIS KHOREZMI'S WORLD VIEW

This article highlights the spiritual roots of the world outlook and ideological origins of the poet-educator Munis Kharezmi. It was explained the influence of teachers, as well as the work and world outlook of representatives of oriental classical poetry on the idea of Munis

Текст научной работы на тему «МУНИС ХОРАЗМИЙ ДУНЁҚАРАШИНИНГ ҒОЯВИЙ МАНБАЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 1 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 МУНИС ХОРАЗМИЙ ДУНЁКАРАШИНИНГ ГОЯВИЙ МАНБАЛАРИ

Гуломжон Бахтиярович Сапаев

УрДУ мустакил изланувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада маърифатпарвар олим ва шоир Мунис Хоразмий дунёкарашининг маънавий илдизлари, ижодининг FOявий манбалари ёритилган. Унда Мунис FOяларига устозлари, шунингдек, шарк классик шеърияти вакилларининг асарлари ва карашларининг таъсири баён килинган

Калит сузлар: маънавий илдиз, Fоя, манба, дунёкараш, устоз, ижод, Fазал, мухаммас, шоир, Навоий, Фузулий, гуманизм, "Саводи таълим".

IDEOLOGICAL SOURCES OF MUNIS KHOREZMI'S WORLD VIEW

Gulomjon Bakhtiyarovich Sapaev

Independent researcher of UrSU

ABSTRACT

This article highlights the spiritual roots of the world outlook and ideological origins of the poet-educator Munis Kharezmi. It was explained the influence of teachers, as well as the work and world outlook of representatives of oriental classical poetry on the idea of Munis.

Keywords: spiritual roots, idea, source, world outlook, teacher, creative work, gazal, muhammas, poet, Navoi, Fuzuli, humanism, "Savodi ta'lim".

КИРИШ

Х,еч бир фикр, FOя уз узидан пайдо булиб колмайди, хар бир дунёкараш ва фикрларнинг шаклланиши хамда ривожланишининг манбалари, маънавий омиллари булади. Шундай экан хар бир асар ва ижоднинг FOявий манбалари, маънавий илдизлари булгани каби, хар бир ижодкор ва олим дунёкарашининг хам FOявий илдизлари булади. Хусусан, XVIII-XIX аср Хоразм вохасининг маърифатпарвар олими Мунис Хоразмий (асл исми Шермухаммад Амир Авазбий уFли) (1778-1829) дунёкарашининг хам FOявий манбалари бор. Булган. У уз даврининг забардаст шоири, тарихчиси, мохир таржимон ва хаттоти булиб, узидан кейинги мутафаккирлар ижодига таъсир курсата олган маърифатпарвар олими булган.

Мунис ёшлигидан адабиёт ва тарихни севган булиб, буш вактини куплаб тарихий ва бадиий адабиётлар мутолаасига баFишлайди. У уз давригача булган узбек ва форс-тожик тилидаги адабиётлар, шу тилларда ёзилган шоир ва ёзувчиларнинг ижоди, лирикаси билан якиндан танишган, шеъриятдан бархаманд булган. Ушбу мерослардан маънавий озука олиб, узи хам бошкаларга урнак була оладиган гузал асарлар яратди, уз даврининг машхур маърифатпарвар кишисига айланди. Бу хакда шоир уз шеърларида шарк адабиётининг урни катта булганлигини айтиб утади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикотчи олим Т.Ахмедов айтганидек, Мунис узининг шеъриятида кенг шухрат топишга асосий боис шарк классик адабиётининг энг порлок юлдузлари: улуF азарбайжон шоири Низомий, Жомий, Хусрав Дехлавий, Ансорий, Хофиз Шерозий, Аттор, Фирдавсий, Хоконий, Анварий, Саъдий, Ирокий, Бедил ижодларини чукур урганиб, улардан чексиз бахриманд булиши туфайли эканлигини уз Fазалларидан бирида Fурур билан баён этади. [1, Б.13]

Хатто айрим уз даврининг йирик шоир ва ёзувчиларини, жумладан уша даврнинг йирик шоири Киромийни узининг ижодий устози деб билган: Тонг эмас, Мунис агар булсам киромтий цадрким, Устоди зоуиру ботин Киромийдур манга. [2, Б.17]

Мунис шеърияти тахлили ва дунёкараши билан танишиб, юкоридаги алломалар ижодининг таъсири булганлигини сезиш мумкин. Хусусан, унинг ижодида кутарилган мавзуларда, шеъриятидаги суз санъатининг ишлатилиши ва фикрларнинг баён этиш услуби, лирикасидаги образларнинг ифодаланиши ва кайфиятини курсатишда яккол куринади.

Шунингдек, шоир Фузулий ва Андалибларни хам уз устози деб хисоблайди. Лекин мутафаккирлар ичида буюк Навоий ижодидан жуда куп нарсалар урганганини таъкидлаб, устози ва узига хомий деб билади: Килса уосид даули бежо аро йуцтур гамим, Ким бу маънида Навоий рууи уомийдур манга. Суз ичра Навоий жауонгирдурур, Мунисга маони йулида пирдурур. [3, Б.6]

Дархакикат, Мунис бошкалардан кура Навоийни узига якин устоз деб билади ва ижодидаги FOявий илдизлар Навоий ижодига бориб такалади. Чунки Навоий дунёкарашида кутарилган мавзулар, FOялар ва карашлар Мунис маънавий меросининг хам диккат марказида туради. Масалан, Мунис дунёкарашидаги ватанпарварлик, инсонпарварлик, сахийлик, халкпарварлик,

маърифатпарварлик, хакикат ва адолат, мардлик ва олийжаноблик, туFрилик ва халоллик каби гуманистик FOялар Навоий ижодининг хам асосини ташкил килади.

НАТИЖАЛАР

Навоий ва Мунис ижоди бир-бирига шунчалик якинки, хатто баъзи асарлари бир-бирига ухшаб хам кетади. Бизнингча, улуг шоир, шеърият мулкининг султони Навоийнинг хаётга ва жамиятга булган муносабати, инсониятга мухаббати, ижодидаги гуманистик карашлар Мунисда катта таассурот колдирган булса ажабмас.

Мунис ижодига Навоийнинг нафакат инсонпарвапрлик ва ахлокий карашлари, балки ижтимоий-сиёсий FOялари хам катта таъсир курсатган. Масалан, Муниснинг сиёсий карашларида асосан FOя адолат ва одил хукмдор мавзулари ташкил килиб, Навоийнинг хам сиёсий мавзудаги асарларида адолатпарварлик FOялари, одил шох ва амалдорлар асосий кахрамонлар хисобланади. Бошкача айтганда иккала шоир сиёсий карашларида адолатли шох учун кураш FOясини куриш мумкин.

Муниснинг Навоийга ихлоси, ижодига мехри ва узига якин устоз деб хисоблаганини, унинг 19 та мухаммасидан 10 таси Навоий Fазалларига баFишланганлигидан хам куришимиз мумкин: Васият элга цилур буйла Муниси дилтанг, Навоийдек цадидин цилсам улгали оуанг, Бийик мацом топибясангиз мазор манга. [3, Б.295]

Демак, Муниснинг Навоийга мехри ва ижодига ихлоси баланд булганини англатади. Бунинг сабабларидан яна бири Навоий гуманизми, маънавий меросидаги инсон бахти-камолоти учун кураш, илгари сурилган адолат ва маърифатпарварлик FOяларининг Мунис инсонийлик ва ижодий позицияси хамда FOявий максадларига тула мос келишидир. Шунинг учун булса керак, тадкикотчи олим Т.Ахмедов айтганидек, "Муниснинг Навоийга боFлаган мухаммаслари анчагина муваффакиятли чиккан." [1, Б.14] Булуб Мунис муяссар ёр ила бир ерда ултурмоц, Навозишлар куруб, комиш топиб уар лауза афчунроц, Ичиб согар аёцига тушуб ул навъким туфроц, Ониким элтгай васл уйцуси ишрат туни мундоц, Навоийдек нетар то субуи маушар тарки хоб айлаб. [2, Б.315] Бу масалада яна бир ухшаш жихатни айтиш керакки, Мунис ва Навоийнинг хаёт ва ижодий йуллари кисман ухшашдир. Яъни Мунис хам Навоий сингари

саройда ижод килган ва у ернинг хаёти билан якиндан таниш булган, халкнинг OFир ижтимоий ахволидан хабардор ва буни амалдорлар хаёти билан солиштиришга имкони булган. У Навоийдек катта лавозимда узок вакт булмаган булсада, хон саройида бир мунча амалдор булиб фаолият юритган. Шунинг учун, бу иккала маърифатпарвар мутафаккир ижодида ижтимоий адолат, одил шох, халкпарварлик каби Fоялар асосий мавзулардан бири булган булса ажабмас.

Мунис Навоий Fазалларига мухаммаслар битиш оркали улуF шоир кутариб чиккан масала ва максадларни узи яшаган давр кишиларига, жамиятга етказишни, замонасининг одамларини олийжаноб инсоний фазилатлар асосида тарбиялашни максад килиб олади.

Кофир кузунгнинг хизматин ихлос ила цилмиш ажал, Ханжар мижмангдин айлабон эл базрини тилмш ажал, К,отиллигингни, эй пари пайкар, магар билмиш ажал, Гамзангдин ултурма ишин таълим ола келмиш ажал, Бу навъ устод улса, ул оз чогда моуир булзуси. [3, Б. 196] Мунис ижоди ва дунёкарашига Навоийдан ташкари буюк озарбайжон шоири Фузулийнинг хам маънавий мероси катта урин тутган, хатто уни хам Навоий каби уз устози деб билади. Мунисга Фузулий ижодининг икки мухим жихати таъсир курсатган ва маъкул келган. Хусусан, Фузулий ижодидаги бадиий махорат ва Fазалларининг равонлиги хуш келган булса, FOявий жихатдан Fазалларида айнан Мунис дилидаги гапларнинг, OFрикли ижтимоий масалаларнинг кутарилганлиги айни муддао булган. Чунки Фузулий хам уз даврининг адолатсизлиги, амалдор ва шохларнинг зулмини, тузумдаги ижтимоий адолатсизликни, халкнинг жабру-ситамларини каламга олади.

Мунис бундай дардли масалалар кутарилган Фузулий Fазалларидан илхом олиб, шулар таъсирида уз FOяларини шакллантирган, хатто узининг баъзи Fазалларини Фузулий Fазаллари таъсирида ёзган. Масалан: Дуст бепарво, фалак бераум, давро бесукун, Дард чул, уамдард йуц, душман цозий, тола забун. [4, Б.61] деб бошланувчи Фузулий Fазалига ухшаган Муниснинг хам Fазали бор: Ашк хун, рухсор зарду дил уазни, толеъ царо, Дард гуногун, фалак дун, аули давро бевафо. [2, Б.32]

МУХОКАМА

Бу бир карашда Фузулий Fазалининг такрори ёки таржимасига ухшайди, лекин аслида устози лирикасидан илхом олиб ва таъсирланиб ёзган. Айникса мазмунан ва FOявий жихатдан Мунис фикри ва дунёкарашига маъкул булган

Фузулий Fa3amap^a эътибор каратади. Масалан, Фузулийнинг ижтимоий мазмундаги Fазалларига купрок мурожаат килиб, мухаммаслар ёзганлиги фикримиз далилидир:

Фалак шабгун кунгу дудин намоён этдигумдандур, Замин гулзор цон ёшим гулафшон этдигумдандур Жауонда шури расволиз фаровон этдигумдандур, Паришон халци алам оуу афзон этдигумдандур, Паришон улдузум халци паришон этдигумдандур. [3, Б.303] Иккала шоирнинг юкорида келтирилган мисралари хам шаклан, хам мазмунан уЙFунлашиб кетганлигини курамиз. Демак, Муниснинг дунёкарашига, айникса, ижтимоий FOялари ривожланишида Фузулий лирикасининг хам таъсири катта булган.

Мунис дунёкарашининг FOявий манбалари сифатида Андалиб ва бошка шу каби купрок гуманистик ва ижтимоий мавзуларда калам тебратган шоирлар ижодини хам айтиш мумкин. Мунис асосан гуманизм ва ижтимоий-ахлокий мазмундаги асарлар ёзган шоирлар ижодига мурожаат килиб, улардан уз дунёкараши, фикри ва позициясига мос келадиганларини танлаб олади. Уларни кунт билан укиб, мушохада килиб, узининг инсоният, жамият ва хаёт хакидаги FOяларини ривожлантирган, уз асарларида ифодалаган.

Мунис хар доим муайян бир мавзуга баFишлаб асар ёзишдан олдин, шу мавзуда олдин ёзилган асарларни, узидан олдинги олимларнинг шу масалага оид маънавий мероси ва ижодини якиндан урганиб чиккан. Шунинг учун Мунис асарлари уз даврида мукаммал ва маромига етказиб ёзилган асарлар хисобланган. Масалан, уша давр учун жуда зарур ва мухим хисобланган, хат-савод ва таълим масалаларига баFишланган "Саводи таълим" рисоласини Мунис, ушбу мавзуга баFишланган узидан олдин ёзилган асарларни, яъни Мирали Табризий, Хиротий каби котибларнинг хуснихатга оид ишлари билан танишиб чиккан. Бу эса шу мавзуга оид FOяларини ривожлантиришга, фикрларини бойитишга ва хар томонлама етук асарлар ёзишга хизмат килган.

Маълумки, хар кандай инсон, у сиёсатчи буладими ёки ижодкор олим буладими, санъаткор ёки шоир буладими, оддий муаллим ёки хизматчими, хаётда уз устози булади. Мунис Хоразмийнинг хам катта маърифатпарвар олим ва санъаткор булиб етишишида, ёзиш ва укишни ургатишдан тортиб, буюк асарлар яратишига сабабчи булган устозларининг урни катта булган. Албатта ёшликдаги устозлари берган таълим-тарбияси, угитлари хам Мунис дунёкарашида алохида урин тутган, FOявий таъсир килган.

Масалан, шоир "Саводи таълим" асарида уз устозлар хакида тухталар экан, устозларнинг илм ва фаросатда тенгсиз эканлигини, улар угити ва илми туфайли узининг камолга эришишида урни катта булганлигини таъкидлайди. Хусусан, ёзиш ва укишни ургатган илк устози Ибн Хржибга юксак бахо бериб, мураббийлиги ва илмини кадрлайди: Хукми аро расми адл возиу, Адли аро уукми шаръ лойиу. Илм ичра адили Ибн Х,ожиб, Илм аулиза эутироми вожиб. [3, Б.332]

Мунис устозларини кукларга кутарар экан, шундай устозларга шогирд булиш бахт деб билган, улар билан фахрланган, хатто уларнинг намунали ахлок -одобидан, юксак инсоний фазилатларидан хам куп нарсалар урганганлигини билдиради:

Ахлоци у амида вацфи зоти, Х,ар халц аро ёзилиб сифоти. Юз шукрки , толиим булубром, Шогирдлизида топмишам ком. [3, Б.333]

Хулоса сифатида айтишимиз мумкинки, Мунис дунёкарашининг, илFор ижтимоий-ахлокий ва илмий-фалсафий карашларининг шаклланишида, ёшликдаги устозлари берган таълим-тарбияси, уларнинг фикрлари, угитлари ва дунёкарашлари катта таъсир килган. Иккинчидан эса, шарк классик шеъриятининг буюк намоёндалари булган Жомий, Навойи, Фузулий, Саъдий каби алломалар карашлари Мунис ижодининг FOявий манбалари булиб хизмат килган.

Шу билан бирга таъкидлаш керакки, Мунис ижодининг FOявий манбаларига мутафаккирлар ижодидан ташкари, олдинги тарихий даврлар ва узи яшаган замон, инсонлар турмуши, ижтимоий тузумни хам санаш мумкин.

REFERENCES

1. Т.Ахмедов. Мунис. Тошкент. Узбекистон ССР "ФАН" нашриёти, 1980 й.

2. Мунис Шермухаммад. Танланган асарлар /Нашрга тайёрловчи ва сузбоши муаллифи Ю.Юсупов. - Т.: Давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1957.

3. Шермухаммад Мунис Хоразмий. Сайланма. Тошкент. Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980.

4. Узбек адабиёти, IV том, II китоб, - Т.: 1960.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.