CC BY
114¿Штаюгоуа 1
\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022
Нт(у-и*1иЫу ]итаН
М111Л ММЛ ПШ/П 1Ь?\Л \ГУ/1?1к П'ГЧ I (ЛС МНУ ТТППТПА
MUHAMMADRIZO ERNIYOZBEK O'G'LI OGAHIY иОШБЛ
#
>
INSONPARVARLIK G'OYALARI
I )>*
Ro'zimoya Odila Bahodir Jumaniyozoya Durdona ОигЬоппагаг д1г1
Xorazm viloyati Shovot tumani 19-umumta'lim maktabi Опа tili va adabiyot fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7257047
Р > ^ г
Annotatsiya: Магкиг maqolada Ьиуик so'z ustasi, sohir qalam sohibi, Xorazm farzandi Muhammadгizo Eгniyozbek o'g'li Ogahiy she'гlaгidagi Ьоу mazmun, tugal Акг, hayotiy xulosalaг haqida уигШШ^ Xalq daгdi, ma'гifat ishqi Ыкп yonib yashagan shoiгning ayгim she'гlaгi mushohadaga toгtiladi. Ogahiy liгikasidagi insonpaгvaгlik g'oyalaгining namunalaгi tadqiqot obyekti sifatida olindi.
Kalit so'zlar: adabiy an'ana, adabiy muhit, badiiy adabiyot, ma'naviy kamolot,
*
gumanizm, poeziya, xalqchillik
Аннотация: В этой статье обсaуждается богатое содержание, целостное мышление и важные выводы в стихах Агахи, сына Хорезма, одного из самых
ярких литературных деятелей, который связывает новую узбекскую литературу с классической литературой с многовековыми традициями. Некоторые из и стихов поэта, который жил с любовью людей и просвещения, соблюдаются.
Ключевые слова: литературная традиция, литературная среда, художественная литература, духовная зрелость, гуманизм, поэзия, популизм
1 >ЗГУ >
O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Abdug'aniyevich Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" asarida quyidagicha й^х bildirgan edi: "Sarchashmalari buyuk ajdodlarimizning tafakkuri va muddaolaridan bosЫanadigan xalqimizning boy ma'naviy qadriyatlari iqtisodiy o'zgarisЫarimLznmg mustahkam poydevori bo'lib xizmat qiladi. Demak, bizning vazifamiz, avvalambor, mana shu ma'naviyatimLz sarchashmalarini va bobokalonlarimLzning Ьоу an'analarini davom ettirishdir".1 degan edilar. Haqiqatdan ham, buyuk ajdodlar Иш1у merosini o'rganish, ularni hayotga tatbiq qilish, ularga xos va mos zurriyot bo'lib yetishish biz uchun ham farz, ham qarzdir.
Buyuk so'z ustasi, nuktadon, insonparvar Muhammadrizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy kuzatar ekanmiz uning har jabhada mukammal ekanligini ko'rishimLz
mumkin. Вит, ayniqsa, Ogahiyning lirik merosida ko'rishimLz mumkin. Ogahiy lirikasi faqat mavzu ko'lamining kengligi, g'oyaviy dunyosining Ьоу^ bilangina
emas, ayni zamonda, ^щит ДЬт^ silsilasining ohori to'kilmagan ifodasini ta'mLn --
1I.A.Karimov Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. Toshkent. 2008. 78-bet.
---М- ^ >
! & * и '
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmly-uslubly juniali
miiif-iwuuif juiiian
etgan yuksak badiiy fazilatlari bilan ham diqqatga sazavordir. Ogahiyning har bir ijod
#
mahsulida o'ziga xos orginallik, so'zlar mag'zidagi misli ko'rilmagan sehmi sezishimiz mumkin. Ijtimoiy g'azallari orqali ijodkor insonlarga marhamat qilish, xushmuomala bo'lish, murosa yo'lini tutish, birovning haqqiga hiyonat qilmaslik, yaqinlarga yaxshilik ulashish, Olloh ne'matlarini qadriga yetish, boshqalarga zulm qilmaslik, tilni tiyish, nafsni yengish, ilm o'rganish, halol mehnat qilish va boshqa insoniy fazilatlarga ega bo'lish haqida haqida uqtiradi. Shu bilan birga, ushbu ilmiy
J»
meros namunalarida Xiva xonligidagi bo'lib o'tgan o'sha davrdagi xalq qo'zg'alonlari, Eron va Afg'oniston urushi, Buxoro xonligidagi ziddiyatlar, islom dini mazhablari orasidagi keskin nizolar va talato'plar oqibatida xalq boshiga kelgan musibat va fojealarni haqli ravishda tasvirlangan.
Ogahiy 1872 yilda parokanda bo'lgan badiiy merosini jamlab "Ta'viz ul-oshiqin" ("Oshiqlar tumori") nomli devon tuzib qoldirdi. Madaniyatimizning durdonasi bo'lgan bu devon o'zbek mumtoz she'riyatining 22 janrini o'z ichiga qamrab olgan.
Ogahiy ijodida XIX asr Xiva xonligidagi ijtimoiy hayot o'z ifodasini topgan. Bu davrga kelib, Turkiston Rusiya tomonidan bosib olingandi, xalq ikki yoqdan zulm ostida qolgandi. Ogahiy bundan qattiq qayg'urardi, xalq hur, ozod yashashini orzu
»
qilardi. Ogahiy dunyoga, insonga tuganmas muhabbat, hayotga cheksiz mehr bilan
qaraydi, ijtimoiy jarayonlarga qattiq qiziqadi. Shoir insonni hayot go'zalliklarini,
muhabbat shavq zavqini to'lib toshib tarannum etadi. Mutafakkir o'z asarlariga
ijtimoiy fikrlarni mahorat bilan singdirib yuboradi. Misol uchun mashhur "Feruz"
ashulasidagi quyidagi satrlarni eslaylik:
_ , , , , ...
Ey shoh, karam aylar chog'i teng tut yomonu yaxshini, Kim, mehr nuri teng tushar vayronu obod ustina. Xoki taning barbod o'iur, oxir jahonda necha yil, Sayr et Sulaymondek agar taxting qurib bod ustina.
Ogahiyning yuksak insonparvarlik ruhi bilan sug'orilgan g'oyalari xon va shoir Feruzning siyosiy-ma'rifiy tarbiyasiga ta'sirqiladi. U tarixchi olim sifatida Xiva xonlariga, yirik tarixiy shaxslarga bag'ishlab qasidalar yozgan. Shoirning "Qasidai nasihat" degan qasidasi bunga yaqqol misol bo'ladi. Asar Feruzga bag'ishlangan.
J-jt
Ogahiy o'z nasihatlarida saltanatni boshqarishning yo'lyo'riqlarini ko'rsatadi, mamlakat va xalqni adolat bilan idora etish yo'llarini belgilab beradi. Bu qasida masnaviy janrida yozilgan bo'lib, shoirning siyosiy-ma'rifiy qarashlarini yorqin ifoda qiladi. Shoir fikricha, har qanday davlat boshlig'i hokimiyatni mustahkamlash uchun
! >»•
barcha ijobiy fazilatlarga ega bo'lishi lozim. Podshohi himmatli, shijoatli, adolatli,
g'ayratli, saxovatli, hayoli, sof niyatli, madaniyatli, hamiyatli kambag'alparvar bo'lishi zarur. Hukmdor shu fazilatlarga ega bo'lsa hokimiyati kamol topadi,
bo lishi zarur. ---- shu fazilatlarga ega bo lsa ^^^ .............
mamlakati farovon bo'ladi, degan fikrni ilgari suradi. Ogahiy davlatni boshqarishning
L> * jJ ■
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"
miiif-iwuuif juiiian
"S. J^C Jm >
yo'llarini ham ko'rsatib o'tgan. Shoirning fikricha, shoh shariat ahkomlariga qattiq
#
amal qilmog'i darkor. Aysh ishratdan, fitna va g'iybatdan, g'aflatdan, yalqovlikdan, zulmrazolatdan, chaqimchilikdan, molparastlikdan uzoq bo'lishi kerak. Xiva xoni Feruz Ogaxiyning davlatni boshqarish to'g'risidagi maslahatlariga quloq tutgan, uning hikmatali baytlarini marmar toshlarga yozdirib arzxonalariga qo'ydirgan, ko'p ezgu ishlarni amalga oshirgan. Bu davrda Xorazm xalqi mahalliy boylar va rus bosqinchilari zulmi ostida qolgandi. Lekin shunga qaramay xonlikda madaniy-
J»
ma'rifiy ishlar rivoj topdi. Bunda Ogahiyning ma'rifiy hissasi katta bo'ldi. Ogahiyning Feruzga bergan siyosiy saboqlari bugun ham o'z qiymatini yo'qotgan
s Jv | ] 1 s *v
emas.
Mutafakkir shoir jamiyatning insonparvarlik imkoniyatlarini oshirishning barcha yo'llaridan foydalanishga harakat qildi, hukmdorlarni adolatga, rahm-shafqatga da'vat etdi. Ogahiy Sayid Muhammadxon iltimosiga binoan 1857 yilda qasida yozdi. Bas, endi raiyatga qil imdod, Topay desang ikki jahonda murod. Ilohe, bu qasr ichra qilyun makon, Bu manzilni fahm etmagil jovidon. Vafosiz durur dahr iqboli bil,
»
m:
Baqosiz durur mulk ila moli bil. Ko'ngil qo'ymagil mulk bunyodig'a, Yet, albatga, mazlumlar dodig'a!
Qasida ko'hna Arkda xonning arzxonasidagi marmar ustunga o'yib yozildi. Shoir o'z qasidasida insonparvarlik g'oyalarini olg'a surdi, adolatparvar, ma'rifatparvar davlat rahbarlarini orzu qildi va xonni shunga da'vat etdi.
PI >
Ogahiy Xiva xonligining 1813 yildan 1873 yilgacha bo'lgan tarixini izchillik bilan boy manbalar asosida yozib qoddirgan. Ogahiyning tarixiy asarlariga akademik V. V. Bartold yuqori baho bergan: "Munis va Ogahiy tomonidan yaratilgan adabiy va tarixiy asarlar... voqealarni bayon etish va ularda keltirilgan daliliy manbalarning
'M
ko'pligi jihatidan bizgacha yetib kelgan Qo'qon va Buxoro xonliklari tarixi bo'yicha bo'lgan hamma asarlarni o'zidan ancha orqada qoldiradi". Ogahiyning tarixiy asarlari daliliy manbalarning boyligi va ishonchli bo'lishi bilan ajralib turadi. Ogahiyning J-jt
i j n n n n s^t ' n n 1 irr»l /ml + n fi n 1 r» ' rrn n 1 n li n l-\ 1n r> 1 m n n V\ n
tarixiy asarlari qo'shni qardosh xalqlarning tarixini o'rganishda birinchi manba
hisoblanadi. Uning tarjima asarlari Xorazm ijodkorlarini arab, fors-tojik adabiyotining noyob durdonalari bilan tanishtirdi, xalqning ma'naviy saviyasini bir
4 > <4 >
pog'ona balandga qo'tardi, o'zbek adabiyoti xazinasini yangi asarlar bilan boyitdi,
i J>:*-
xalqlar o'rtasidagi do'stlik va madaniy aloqalarni mustahkamladi. Ijodkor o'z asarlarida insoniyatni, undagi go'zal va oliyjanob fazilatlarni ulug'lagan, ularning aksi bo'lgan g'ayriinsoniy illatlarni qoralagan. Ogahiy badiiy merosi "Taviz ul-
__i • __à-_______j\ ______u J______J__:____1______________r\__r,:.. ______:■>■>__
oshiqin" (Oshiqlar tumori) nomli devoniga jamlangan. Quyida Ogahiy "Devoni"ga
^■.■fft^-tfi
i Js * iJ
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly juniali
»
miiif-iwuuif juiiian
1 ]JML J S
kiritilgan g'azallarni o'rganish orqali, ularning mavzu-mundarijasini, ularda
qo'llanilgan tazod san'ati namunalarini yoritishga va tahlil qilishga harakat qilamiz
Ogahiyning devonidagi "Dildor mandin o'zgaga" matla'li g'azali boshdan-oyoq tazod san'ati vositasida yaratilgan:
Vahki, aylab lutfu ehson yor mandin o'zgaga, Aylamas zulmu sitam izhor mandin o'zgaga.2
G'azalda shoir bir nechta tazodga xos tushunchalarni qarshilantirish orqali lirik qahramon boshiga ishq savdosining naqadar azob va alamli ekanini ta'kidlaydi, oshiq
dardini kuchaytirib, bo'rttirib tasvirlashga erishadi. "Man va o'zga" shaxslari, shuningdek "aylab, aylamas" kabi harakatni anglatuvchi so'zlar ham zid ma'nolar tashigan holda tazodlarni yuzaga keltirib turibdi.
"Qoshu ko'zung" radifli g'azali ishqiy mavzuda bitilgan g'azallar sirasiga
I >1*
kiradi. Ushbu g'azalda lirik qahramon ijodkorning o'zi. Bu g'azaldan mashuqaning uzori, uzun sunbul sochlari, oshiqqa qilayotgan jabr-zulmi, qancha yoqishga urunsa ham tinmasdan jafo qilayotgani yuksak shoirona mahorat bilan ta'riflangan. Birinchi baytda "jon ber", ikkinchi baytda "o'lturdi" birikmalari orqali an'anaviy tazodlarga duch kelamiz:
Shirin labingdan Ogahiy jismiga jon berkim, oni O'lturdi bir imo qilib boqqach qiyo qoshu ko'zung. (67) Ogahiyning "Netay" radifli g'azalida ham tazodning yuqoridagi ko'rinishdagi tasviriga duch kelishimiz mumkin:
Jon labidan chu bermadi jismima, vahki qoshdin Qatlima bir ishora yo'q, bo'lmasa bo'lmasun, netay. (53) Ogahiy tazodning xilma-xil ko'rinishlardan juda ustalik bilan foydalanib, inson qalbi, xohish-istaklari, muhabbat yo'lidagi iztiroblarini g'oyat ta'sirchan tasvirlashga erishadi. Shoirning qo'llagan tazodlari boshqa she'riy san'atlar bilan tutashib ketgan o'rinlarni ham kuzatish Ogahiy mahoratini yana bir karra namoyish etadi:
»
Yuzing hayolida bog'i behisht bo'lur beshak, Yo'lungda manzil agar bo'lsa dashtu tog' ham. (31)
yozadi shoir "Sharobi shavqing ila" matla'li g'azalida. Mazkur baytdagi "Agar
»
vasling hayolida yo'lga otlanadigan bo'lsam, yo'lingda tog'-u dashtlarga uchraydigan bo'lsam ular menga behisht bog'lariday ko'rinadi" degan fikrni "bog'i behisht" va "dashtu tog'" birikmalarining qarama-qarshi ma'nolaridan foydalangan holda juda ta'sirli qilib kitobxonga yetkazishga erishgan. Bu o'rinda shoir qo'llagan tazod
J ] ><JÊL
san'ati mubolag'a shaklini ham olib, barkamollik kasb etgan.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Ogahiy o'z lirikasida boy tarixga ega bo'lgan
mumtoz she'riyatimiz an'analarini davom ettirib, g'oyat o'ynoqi va dilbar g'azallar _
-
2 Ogahiy. 6 tomlik, 1-jild. Devon, T.: Adabiyot va san'at nashriyoti. 1971-yil. 46-bet. (Bundan keyingi baytlar mana shu manbadan olinadi, sahifasi davs ichida ko'rsatiladi.)
*
^^^^ 53
>* «HJ>
ltalqin va
iTADQIQOTLAR
ilmiy-uslubry jumali
№4 2022
bitdi. Ularda hayot go'zalligini, insonning orzu-intilishi, muhabbati va ma'naviy olami o'z ifodasini topdi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. I.A.Karimov Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. Toshkent. 2008. 78-bet.
2. Ogahiy. 6 tomlik, 1-jild. Devon, T.: Adabiyot va san'at nashriyoti. 1971-yil.
3. Yoqubjon Is'hoqov. So'z san'ati so'zligi. Toshkent. 65-bet.
4. "Ilmi bade' dar zaboni forsiy". Toshkent. 1966-yil. 163-bet.
>4*
>2*
54
q >3*
Mt<\')>
^Bfc
J>
m >
q > >
wi >
]+4> q
q
>
m > *
>
q
^ >
q > >
q
