Научная статья на тему 'МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

198
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
энергия / физика / нефт / қуѐш энергияси / фотон / қоришма.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Маъруфжон Мансур Ўғли Асфандиёров

Халқ хўжалигида ананавий энергия манбалари билан бир вақтда табиий тикланувчи муқобил энергия манбаларидан, хусусан қуѐш энергиясидан фойдаланиш мақсадга мувофиқлиги келтирилган. (Si2)1-x(CdS)x қаттиқ қоришмалари асосида қуѐш элементларини яратиш, фотоўгиртгичларнинг самарадорлигини ошириши мумкинлиги кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Маъруфжон Мансур Ўғли Асфандиёров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-322-325

МУЦОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

ИСТЩБОЛЛАРИ

Маъруфжон Мансур ^ли Асфандиёров

Тошкент вилоят Чирчик давлат педагогика институти, 2-курс магистранти

АННОТАЦИЯ

Хал; хужалигида ананавий энергия манбалари билан бир вактда табиий тикланувчи мукобил энергия манбаларидан, хусусан куёш энергиясидан фойдаланиш максадга мувофиклиги келтирилган. (812)1-х(Сё8)х катти; коришмалари асосида куёш элементларини яратиш, фотоугиртгичларнинг самарадорлигини ошириши мумкинлиги курсатилган.

Калит сузлар: энергия, физика, нефт, куёш энергияси, фотон, коришма.

КИРИШ

Халк хужалигининг ривожланиш даражаси энергия истеъмолига узвий богликдир. Х,озирги кунда ананавий энергия манбаларидан, жумладан нефт, кумир, табиий газлардан кенг куламда фойдалиниб келинмокда. Лекин бу энергия манбаларининг табиий захираси камайиб бораётганлиги муносабати билан якин келажакда улардан фойдаланиш муаммолари юзага келади. Шу сабабли табиий тикланувчи, хамда атроф мухитга зарар келтирмайдиган мукобил энергия манбаларидан окилона фойдаланиш жамият ривожланишидаги мухим омиллардан хисобланади. Бундай энергия манбалари сафига куёш энергияси, шамол энергияси, окова сув энергияси, геотермал энергиялар киради. Республикамизнинг географик жойлашиш урни ва табиий иклимидан келиб чикиб куёшли кунларнинг куплиги эътиборга олинган холда куёш энергиясидан фойдаланиш халк хужалигимиз учун, айникса марказий энергия тармокларидан узокда жойлашган регионлар учун мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куёш энергиясидан фойдаланишни икки хил усулда амалга ошириш мумкин: 1) Куёшдан келаётган нурланиш энергиясини тугридан-тугри

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-322-325

иссиклик энергиясига айлантириш. Бу усулда паст потенциалли куёш элементлари - коллекторлар (кора жисм) куёш нурларини ютиб иссиклик энергиясига айлантиради. Бундай элементлар кундалик хужаликда ишлатиладиган иссик сувларни олишда, иссикхоналарни иситишда ишлатилади; 2) Куёшнинг нурланиш энергиясини электр энергиясига айлантириб берувчи фотоэлементлар - булар куёш элементлари ёки фотоугиртгичлар деб хам аталади. Куёш элементлари яримутказгич материаллари асосида ишлаб чикилган, ички p-n- утишга эга булган тизимлардир. Х,озирги кунда куёш элементлари учун ишлатиладиган асосий материал кремний хисобланиб, амалда ишлатиладиган кремнийли куёш элементларининг фойдали иш коэффициенти 18-20% ни, лаборатория шароитида эса 24% ни ташкил этади. Кремнийли фотоугиртгичларни ишлаб чикариш технологияси яхши йулга куйилган ва хозирги кунда ривожланиб бораётган нанотехнологиялар эътиборга олинган холда у янада такомиллаштирилмокда. Фотоугиртгичларни ишлаб чикишда кремний билан бир каторда CuInSe2, GaAs, CdTe каби яримутказгич бирикмалари, хамда III-V - гурух элементларининг бирикмаларидан ташкил топган гетероструктуралар хам ишлатилмокда. Элементларнинг фойдали иш коэффициентини хамда уларнинг ишлаш муддатини ошириш, уларда кечувчи ток ташиш жараёнларини, улардаги нуксонлар ва киритмаларни элементларнинг фотоэлектрик хоссаларига таъсирини муфассал урганишни талаб килади. Албатта бу сохада катта ютукларга эришилди, лекин шунга карамасдан куёш элементлари асосида олинган электр энергиясининг таннархи ананавий усулларда олинадиган электр энергияси таннархидан юкори. Шу сабабли куёш элементлари асосидаги электр станциялари хозирги пайтда кенг куламда ишлатилмайди. Куёш элементлари асосида ишлаб чикиладиган электр энергияси таннархини камайтириш учун куплаб илмий изланишлар олиб борилмокда ва албатда якин келажакда улардан кенг куламда фойдаланиш имкониятлари яратилади. Бундай ишлардан бири фотоугиртгичларнинг фойдали иш коэффициентини ошириш, уларни спектрал сезгирлик сохасини кенгайтиришдан иборат. Бунинг учун кремний билан бир вактда хар хил яримутказгич материаллари устида илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда. Бундай материаллар сарасига яримутказгич бирикмалари билан бир каторда кремний асосидаги

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-322-325

яримутказгич каттик коришмалари хам киради. Ушбу ишда биз кремний (Si) ва кадмий-олтингугурти (CdS) асосидаги катти; коришмали p-n-структураларнинг спектрал фотосезгирлигини текширдик. Бунинг учун (111) кристалл йуналишига эга булган монокристалл Si тагликларига калайли (Sn) котишма-коришмадан чегараланган хажмда сую; фазали эпитаксия усулида n(Si2)i-x(CdS)x катти; коришмаларини устирдик [1]. Устирилган эпитаксиал катламларнинг солиштирма электр каршилиги ~ 0,016 Ом-см ни, калинлиги эса 10 мкм ни ташкил килди. Махсус киритмаларсиз устирилган катламлар n- турдаги электрон утказувчанликка эга эканлиги аникланди. Катламларда кузатилган рентген дифракцияси уларни (111) кристаллографик йуналишга эга булган монокристалл эканлигини курсатди. Кремний таглиги тешик утказувчанликка эга булганлиги сабабли эпитаксия натижасида pSi-n(Si2)1-x(CdS)x (0 < x < 0.01) гетероструктураси хосил килинди. 1-расмда кремнийли p-n-структурасининг (1-график) ва pSi-n(Si2)1-x(CdS)x гетероструктурасининг (2-график) спектрал фотосезгирлиги графиклари келтирилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

1-расмдан куриниб турибдики pSi-n(Si2)1-x(CdS)x

гетероструктурасининг спектрал фотосезгирлиги кремнийли pSi-nSi структурасига нисбатан юкори энергияли фотонлар сохаси томон сурилган ва нисбатан фотонлар энергияси буйича кенг сохани камраб олади. Маълумки кремнийли куёш элементларида куёш нурланиш спектрининг юкори энергияли нурланиш сохасида 35% фотонлар электр энергиясини хосил килишда иштирок этмайди. Лекин pSi-n(Si2)1-x(CdS)x гетероструктурасининг фотосезгирлиги юкори энергияли фотонлар сохасида кремнийли струактурага нисбатан анча юкори эканлиги аникланди. Кремний структураларида юкори энергияли фотонлар фототокни хосил килишда иштироки заиф булганлиги сабабли, бу фотонлар энергияси хисобига элемент кизийди ва температураси кутарилади, натижада элементнинг фойдали иш коэффициенти тушади. Шу сабабли иссик иклимли улкаларда, жумладан диёримизда хам, ёз кунлари кремнийли фотоэлементлардан фойдаланганда уларнинг фойдали иш коэффициенти 40% гача камайиб кетади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-322-325

1-расм. pSi-nSi (1) ва pSi-n(Si2)i-x(CdS)x (2) структураларининг спектрал

фотосезгирлиги

ХУЛОСА

Демак (Si2)1-x(CdS)x каттик коришмасида юкори энергияли фотонлардан ижобий фойдаланиш хисобига ёз кунлари хам фотоэлементнинг фойдали иш коэффициентини саклаб колиш имконияти тугилади.

REFERENCES

1. A.S. Saidov, Sh.N. Usmonov, K.T. Kholikov, D. Saparov. Technical Physics Letters, Vol. 33, No. 10, 2007. pp. 853-855.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.