CC BY
26
D01:10.12845/bitp.33.1.2014.9
dr hab. MichaJ KRZYZANOWSKI1 mgr Wojciech SEROKA2 mgr inz. Krzysztof SKOTAK3 prof. dr Bogdan WOJTYNIAK4
Przyj^ty/Accepted/Принята: 28.02.2014;
Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 12.03.2014;
Opublikowany/Published/Опубликована: 31.03.2014;
ZGONY I HOSPITALIZACJE Z POWODU ZATRUCIA TLENKIEM W^GLA W POLSCE
Mortality and Hospital Admissions Due to Carbon Monoxide Poisoning in Poland
Смерти и госпитализации по поводу отравления монооксидом углерода
в Польше
Abstrakt
Cel: Opis ilosciowy skutkow zdrowotnych zatruC tlenkiem w^gla w Polsce, ich rozkladu terytorialnego i zmian w czasie, oraz ich zwiezku z wybranymi wskaznikami warunkow mieszkaniowych i klimatycznych.
Projekt i metody: Analiza opisowa oparta na danych z rejestracji zgonow prowadzonej przez Glowny Urzed Statystyczny w latach 2000-2011 oraz na danych z Ogolnopolskiego Badania Chorobowosci Szpitalnej Ogolnej prowadzonego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Panstwowy Zaklad Higieny w latach 2005-2011.
Wyniki: W latach 2000-2011 rocznie rejestrowano w calej Polsce mi^dzy 331 a 418 zgonow spowodowanych zatruciem gazami. Obserwowano nieznaczny spadek wspolczynnikow zgonow w okresie obj^tym analize, jednak umieralnosc w Polsce byla wyzsza niz w wi^kszosci krajow Europy, dla ktorych dost^pne byly dane. Umieralnosc roznila si^ ponad dwukrotnie mi^dzy wojewodztwami. W latach 2005-2011 przyjmowano do szpitali mi^dzy 2557 a 5026 pacjentow zatrutych tlenkiem w^gla rocznie. Srednie miesi^czne liczby hospitalizacji w miesiecach zimowych (listopad-marzec) byly 4-7 razy wi^ksze niz w pozostalych miesiecach (kwiecien-pazdziernik). Miesi^czna cz^stosc hospitalizacji byla wyraznie skorelowana z temperature powietrza i jej wzrost ze spadajece temperature zaznaczal si^ szczegolnie wyraznie przy srednich temperaturach miesi^cznych ponizej 10°C. Obserwowano ponad pi^ciokrotne roznic^ cz^stosci hospitalizacji mi^dzy wojewodztwami, jednak zwiezek tej zmiennosci z wojewodzkimi wskaznikami umieralnosci spowodowanej zatruciami CO, jak rowniez wojewodzkimi wskaznikami warunkow mieszkaniowych byl slaby. Narazenie na dym, ogien i plomienie bylo przyczyne 6% hospitalizacji osob zatrutych CO.
Wnioski: Cz^stosc zatruc tlenkiem w^gla w Polsce jest wi^ksza niz w wi^kszosci krajow Europy. Mozna przypuszczac, ze zatrucia te se najcz^sciej spowodowane ulatnianiem si^ tlenku w^gla z niesprawnych urzedzen domowych i niedostateczne wentylacje. Koszt zdrowotny zatruc CO w Polsce jest istotny i wyraza si^ tysiecami osob tracecymi zdrowie i zycie na skutek dobrze znanej, i teoretycznie mozliwej do unikni^cia, trucizny.
SJowa kluczowe: stan zdrowia, tlenek w^gla, warunki mieszkaniowe, zanieczyszczenia powietrza wewnetrz pomieszczen, zatrucia Typ artykuJu: artykul przegledowy
1 Profesor wizytujecy King's College London, Department of Materials Science and Engineering, Sir Robert Hadfield Building (Office C2) Mappin Street, Sheffield, S1 3JD, UK; merytoryczny wklad pracy (koncepcja, metody, analiza danych, interpretacja wyni-kow, tekst) - 40% / percentage contribution to the article - 40%; [email protected]
2 Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Panstwowy Zaklad Higieny, ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa; merytoryczny wklad pracy 20% (przygotowanie danych o chorobowosci szpitalnej, cz^sc tekstu)/ National Institute of Public Health; National Institute of Hygiene; Poland, percentage contribution to the article - 20%
3 Instytut Ochrony Srodowiska - Panstwowy Instytut Badawczy, 01-692 Warszawa, ul. Kolektorska 4 merytoryczny wklad pracy 20% (przygotowanie danych klimatycznych, cz^sc tekstu)/ The Institute of Environmental Protection - National Research Institute, Poland; percentage contribution to the article - 20%
4 Profesor NIZP-PZH, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Panstwowy Zaklad Higieny, merytoryczny wklad pracy 20% (koncepcja, interpretacja wynikow, cz^sc tekstu)/ National Institute of Public Health; National Institute of Hygiene; Poland, percentage contribution to the article - 20%
D01:10.12845/bitp.33.1.2014.9
Abstract
Objective: The quantitative assessment of the health effects due to carbon monoxide poisoning in Poland, their spatial and temporal distribution as well as their relation to the selected indicators of housing and climatic conditions.
Material and methods: The descriptive analysis based on the data from mortality registration of the Central Statistical Office in 2000-2011 and on the data from the Polish General Hospital Morbidity Study managed by the National Institute of Public Health in 2005-2011.
Results: Between 331 and 418 deaths due to exposure to gases were registered annually in Poland in 2000-2011. A slight decline of mortality in the period covered by the analysis was observed, but the mortality in Poland was higher than in most of the European countries for which data are available. There were more than two-fold differences in mortality between the regions of Poland. In 20052011, between 2557 and 5026 patients annually were treated for toxic effects of carbon monoxide in hospitals. The monthly number of hospital admissions in winter months (November-March) was 4-7 times higher than in the other part of the year (April-October). Monthly hospital admission rates were highly correlated with ambient air temperature and their increase with the declining temperature was especially clear at mean monthly temperature below 10°C. There were more than five-fold differences in hospital admission rates between the regions. However the associations of the region-specific hospitalization rates with mortality due to CO poisoning or with region-specific indicators of housing conditions were weak. Exposure to smoke, fire and flames was the external cause of 6% of cases hospitalized for treatment of toxic effects of CO.
Conclusions: The frequency of carbon monoxide poisoning in Poland is greater than in majority of European countries. There are reasons to assume that the poisonings are most often caused by the escape of carbon monoxide from malfunctioning house equipment and by insufficient ventilation. Health burden of carbon monoxide poisoning in Poland is significant, amounting to thousands of people sick or killed by a well-known and potentially avoidable poison.
Keywords: carbon monoxide, health status, housing conditions, indoor air pollution, poisoning Type of article: review article
Аннотация
Цель: Количественная характеристика ущерба здоровью вследствие отравления монооксидом углерода в Польше, его территориальное распределение и изменения во времени, а также связь с избранными показателями жилых и климатических условий.
Проект и методы: Описательный анализ основанный на данных из регистраций смертей проведенной Центральным Статистическим Бюро в 2000-2011 годах, а также данных из Общепольского иследования общей заболеваемости на основе регистрационных данных из больниц проведённого Национальным Институтом Здоровья населения - Государственным Институтом Гигиены в 2005-2011 годах.
Результаты: За период 2000-2011, каждый год были зарегистрированы 331-418 смерти, вызванные отравлением газами на территории целой Польши. Наблюдалось незначимое сокращение показателей смертей за анализированный период, однако, смертность в Польше перевышала смертность фиксированную в большинстве стран Европы, данные об которых были доступными. В отдельных воеводствах показатели смертности различались друг от друга свыше двукратно. В 20052011 годах ежегодно принимали в больницы между 2557 a 5026 пациентов отравленных монооксидом углерода. Среднее месячное число госпитализаций в зимних месяцах (ноябрь - март) были 4-7 раз выше чем в остальные месяцы (апрель-октябрь). Месячная частота госпитализаций ассоциируется с температурой воздуха, а рост числа госпитализаций фиксирован особенно при средних месячных температурах ниже 10 градусов. Авторы заметили свыше пятикратное различие в частоте госпитализаций между воеводствами. Однако этот факт не имел большой связи с воеводскими показателями смертности вызванной отравлением CO и воеводскими показателями жилых условий. Влияние дыма, огня и пламени являлось причиной 6% госпитализаций людей отравленных CO.
Выводы: Частота отравлений монооксидом углерода в Польше превышает частоту фиксированую в большинстве стран Европы. Можно предположить, что самыми частыми причинами отравления являются улетучивание монооксида углерода из неисправного домашнего оборудования и недостаточная вентиляция. Стоимость отравлений CO в отношении здоровья очень высокая и выражается тысячами людей, которые теряют жизнь и здоровье вследствие вполне узнанного и теоретически возможного для избежания яда.
Ключевые слова: состояние здоровья, монооксид углерода, жилищные условия, монооксид углерода, жилищные условия, загрязнения воздуха внутри помещений, отравления Вид статьи: обзорная статья
1. Wst$p
Informacje o zatruciach tlenkiem w?gla (CO) cz?-sto trafiaje do mediow, zwlaszcza jesli powoduje ofiary smiertelne lub jesli dotycze wielu czlonkow rodziny. O zagrozeniu zatruciami alarmuje kampanie medialne, orga-nizowane od wielu lat przez Komend? Glowne Panstwo-wej Strazy Pozarnej, podajece rowniez liczb? poszkodo-wanych i ofiar smiertelnych zatruc w czasie poprzednie-go okresu grzewczego zarejestrowane przez Straz Pozar-ne [1]. Zatrucia CO byly tez cz?scie analiz ogolu ostrych zatruc srodkami chemicznymi leczonych w placowkach sluzby zdrowia [2] lub opracowan dotyczecych hospitali-
zacji zwiezanych z ostrymi zatruciami w wybranych szpi-talach [3, 4, 5]. Opracowania te pozwalaje na przyblizo-ne ocen? skali problemu lub analiz? niektorych aspektow zatruc CO. Ponizsza analiza, oparta na ogolnopolskiej rejestracji zgonow oraz przyj?c do szpitali, pozwala po raz pierwszy na bardziej kompleksowe ocen? skutkow zdro-wotnych zatruc CO w Polsce.
2. Material i metody analizy
Przedstawiona ponizej analiza umieralnosci miesz-kancow Polski spowodowanej zatruciami CO jest opar-ta na indywidualnych danych z rejestru zgonow miesz-
ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ
kancow Polski prowadzonego przez Glowny Urzed Sta-tystyczny. Rejestr ten z pewnymi niezb?dnymi ogranicze-niami jest udost?pniany Narodowemu Instytutowi Zdro-wia Publicznego - Panstwowemu Zakladowi Higieny w celu prowadzenia zgodnie ze statutem analiz stanu zdrowia mieszkancow Polski. Odnotowane w rejestrze przy-czyn? zgonu definiuje lekarz stwierdzajecy zgon, klasyfi-kujec je z uzyciem 10-tej rewizji Mi?dzynarodowej Kla-syfikacji Chorob i Przyczyn Zgonow, ICD-10 [6]. Zgony spowodowane wypadkiem klasyfikowane se wedlug ich zewn?trznej przyczyny. Zatrucia spowodowane CO wle-czone se do kategorii „Przypadkowe zatrucie przez narazenie na inne gazy i pary” (X47 wedlug ICD-10), „Za-mierzone zatrucie przez narazenie na inne gazy i pary” (X67) lub „Zatrucie przez narazenie na inne gazy i pary
o nieokreslonym zamiarze” (Y17). Do kategorii tych poza zatruciami CO zaliczane se rowniez zatrucia gazem lza-wiecym, wydechami z silnikow, tlenkami azotu, dwutlen-kiem siarki i gazem uzytkowym. Zgony zaklasyfikowa-ne do tych trzech kategorii wleczone se do ponizszej ana-lizy umieralnosci i b?de opisywane jako „spowodowane zatruciem gazami”. Porownania wskaznikow umieralno-sci spowodowanej zatruciem gazami w skali mi?dzyna-rodowej wykonano z wykorzystaniem danych gromadzo-nych w European Detailed Mortality Data Base [7], przy-gotowanych przez Swiatowe Organizacj? Zdrowia (SOZ) na podstawie oficjalnej sprawozdawczosci krajow czlon-kowskich. W dyskusji ponizszego artykulu przedstawione se argumenty pozwalajece traktowac umieralnosc spowo-dowane zatruciem gazami jako dobre przyblizenie umie-ralnosci spowodowanej zatruciem CO.
Dane o hospitalizacji ludnosci Polski se zbierane w ramach Ogolnopolskiego Badania Chorobowosci Szpi-talnej Ogolnej realizowanego zgodnie z programem ba-dan statystyki publicznej, a ich przetwarzanie i analiza prowadzone se w Narodowym Instytucie Zdrowia Pu-blicznego (NIZP-PZH). Od 2000 r. badanie ma charak-ter pelny i obejmuje wszystkich pacjentow leczonych w szpitalach. Podstawowym dokumentem systemu jest karta statystyczna Mz/Szp-11. Zawiera ona m.in. podsta-wowe dane dotyczece pacjenta (plec, wiek, wojewodztwo miejsca zamieszkania), informacje o rozpoznaniu b?de-cym przyczyne hospitalizacji (kodowanym wedlug 10-tej rewizji Mi?dzynarodowej Klasyfikacji Chorob i Przy-czyn Zgonow [6]) oraz liczbie dni hospitalizacji. W po-nizszej analizie uwzgl?dnione zostaly przypadki hospitali-zowane z rozpoznaniem „Efekt toksyczny tlenku w?gla”, kodowane jako T58. Nalezy w tym miejscu wyjasnic, ze
o ile w przypadku zgonow kodowanie odnosi si? do ich zewn?trznych przyczyn, to w przypadku hospitalizacji do skutkow chorobowych dzialania czynnikow zewn?trznych (kodowanie przyczyn zewn?trznych jest niekompletne).
Pelna rejestracja przyj?c do szpitali byla realizowana stopniowo po 2000 roku i dane z niektorych wojewodztw wykazywaly braki w kompletnosci przez szereg lat po wprowadzeniu nowej metodyki badania. Poniewaz moglo to wplywac na wyniki analiz czasowych zmian cz?stosci hospitalizacji oraz porownan mi?dzy wojewodztwami, a zwlaszcza na ocen? zmiennosci sezonowej zatruc, w tej cz?sci analizy zastosowano „miesi?czny indeks hospitali-zacji” IM. Dla miesieca m w roku r i wojewodztwa w, in-deks ten jest obliczany jako:
D0I:10.12845/bitp.33.1.2014.9
IM(w, m, r)=[h(w,m,r)/sredh(w,r)] * d(r)/d(m,r) gdzie:
h(w,m,r) liczba hospitalizacji w wojewodztwie w, miesie-cu m i roku r
sredh(w,r) srednia miesi?czna liczba hospitalizacji w wojewodztwie w i roku r d(r) liczba dni w roku r d(m,r) liczba dni w miesiecu m i roku r
Indeks sezonowosci dla wojewodztwa w i roku r ob-liczano jako:
IS(w,r)= 1/5 * Ez IM(w, m, r) / 1/7 * El IM(w, m, r)
gdzie Ez i El oznacza sumowanie po miesiecach, odpo-wiednio, zimowych (listopad-marzec) i letnich (kwie-cien-pazdziernik).
Dane dotyczece temperatury powietrza pochodze z Global Surface Summary of the Day (GSOD), serwi-su prowadzonego przez Krajowe Centrum Danych Kli-matycznych (National Climatic Data Center - NCDC) Amerykanskiej Narodowej Sluzby Oceanicznej i Me-teorologicznej (National Oceanic and Atmospheric Administration - NOAA), agencji rzedowej zajmujecej si? m.in. prognoze pogody, ostrzezeniami przed ekstremalny-mi zjawiskami pogodowymi oraz zmianami klimatu [8]. W serwisie GSOD gromadzone i przetwarzane se dane synoptyczne z ponad 9 tysi?cy stacji zlokalizowanych na calym swiecie. Wszystkie dane aktualizowane se w try-bie dobowym. W pracy wykorzystano wyniki pomia-row temperatury (ponad 220 tys. wartosci) ze 100 stacji w Polsce (przeci?tnie 6 w wojewodztwie), dzialajecych w okresie 2005-2011. Podstawe obliczenia uwzgl?dnio-nych w analizach wartosci srednich i minimalnych mie-si?cznych temperatury dla kazdego roku bylo przygoto-wanie jednolitego zbioru wynikow pomiarowej dla kaz-dego wojewodztwa odr?bnie. Zbior ten zawieral dobowe wartosci temperatury, usrednione w skali wojewodztwa ze wszystkich stacji zlokalizowanych na jego terenie.
Dane o wyposazeniu mieszkan pochodze z publi-kowanych raportow Glownego Urz?du Statystycznego (GUS) [9] oraz zgromadzonych i ogolnie dost?pnych in-formacji w prowadzonym przez GUS Banku Danych Lo-kalnych [10]. W niniejszej publikacji wykorzystano dane pochodzece z corocznie rutynowo prowadzonej statysty-ki publicznej oraz wynikow ostatniego Narodowego Spi-su Powszechnego (przeprowadzonego w okresie od 1.0430.06.2011).
3. Wyniki
3.1. Zgony
Statystyki zgonow rejestrowaly mi?dzy 331 a 418 zgonow spowodowanych zatruciem gazami rocznie w ca-lej Polsce w latach 2000-2011 (Ryc. 1). Chociaz umieral-nosc zmieniala si? istotnie i nieregularnie mi?dzy kolej-nymi latami, byla nieco nizsza w latach 2007-2011 niz we wczesniejszych latach dekady. W calym okresie 2000-
D01:10.12845/bitp.33.1.2014.9
2011 sredni spadek wspolczynnikow umieralnosci wyno-sil ok. 1% rocznie. Zmniejszyl si? tez udzial zgonow spo-wodowanych zatruciem zakwalifikowanym jako przypad-kowe (z ponad 80% w latach 2000-2006 do 63% w latach 2010-2011).
.
I I I I I I I I I
I I 0 111:!; i! ! |
llllllllllll
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ryc. 1. Roczna liczba zgonow spowodowanych zatruciem gazami w Polsce, 2000-2011. X47: zatrucie przypadkowe, X67: Zamierzone zatrucie, Y17: Zatrucie o nieokreslonym zamiarze
Fig. 1. Annual number of deaths caused by gas poisoning in Poland, 2000-2011. X47: accidental poisoning, X67: intentional self-poisoning, Y17: poisoning, undetermined intent.
Wedlug danych z 2011 roku zgony spowodowane zatruciem gazami byly ponad dwukrotnie cz?stsze wsrod m?zczyzn niz kobiet, a ich cz?stosc wyraznie rosla z wie-kiem (Ryc. 2). Zgony te byly nieco cz?stsze wsrod lud-nosci zamieszkuj^cej obszary miejskie (0,84 na 100 tys.) niz wiejskie (0,77 na 100 tys.). Zarowno w miastach, jak i na wsi, w wi?kszosci przypadkow (odpowiednio: 65% i 72%) podano dom jako miejsce zgonu. Poniewaz jednak przy znacznej cz?sci przypadkow miejsce zdarzenia nie bylo okreslone, mozna tylko zalozyc z duzym prawdopo-dobienstwem, ze dom jest najcz?stszym miejscem smier-telnych zatruc gazami.
a) b) .
1
■
J
■
m ■
M^zczyzni Kobiety 0-14 15-64 65+
Men Women
Ryc. 2. Umieralnosc spowodowana zatruciem gazami w Polsce w roku 2011 wedlug (a) plci i (b) wedlug wieku Fig. 2. Mortality due to gas poisoning in Poland in 2011 (a) by sex and (b) by age
Cz?stosc zgonow spowodowanych zatruciem gazami roznila si? znacz^co mi?dzy wojewodztwami. Sredni wspolczynnik zgonow z lat 2005-2011 wynosil 0,60,7 na 100 tys. mieszkancow w wojewodztwie swi?to-krzyskim, podkarpackim i lubelskim oraz 1,2 na 100 tys. w sl^skim, dolnosl^skim i opolskim. W porownaniu z in-
nymi krajami Europy, umieralnosc w Polsce spowodowana zatruciem gazami byla stosunkowo wysoka (Ryc. 3). Na 33 kraje europejskie, dla ktorych dost?pne byly dane w tym zakresie, wyzsz^. niz w Polsce umieralnosc obser-wowano w 2011 r. tylko w osmiu krajach, a w 2010 r. tylko w pi?ciu.
" 3
1 Q 1
■ 2010 B2011
Jit IN
IJl llil 1 1 1 i 1 11
Ti o 2 i .>■ •v a» c c "O "O 3 c e .g s > i 2 'O 2 »■ 2 ^ 3 S 2 2 ** 2 iMHM 1 |fj)iU SflH Hi* j ji c 3 £ 2 * o 1 * So * 2*3 3 5= I 1 i l * 1 f
Ryc. 3. Umieralnosc spowodowana zatruciem gazami (X47, X67 i Y17) w krajach Europy, 2010 i 2011 lub ostatni rok z danymi
Fig. 3. Mortality due to gas poisoning (X47, X67 and Y17) in the European countries, 2010 and 2011 or the last year with data
Zatrucie gazami, w tym tlenekiem w?gla, moglo tez byc przyczyn^. cz?sci z ogolu zgonow zarejestrowanych jako spowodowane „narazeniem na dzialanie dymu, ognia i plomieni” (kody X00-X09 ICD-10). Na 627 ogolu zgonow w tej grupie w roku 2011, przyczyn^. 150 bylo roz-poznanie „narazenia na inne okreslone lub nieokreslone dzialanie dymu, ognia i plomieni”, kody X08-X09 ICD-10. Pozostale kody tej grupy (X00-X06) nie obejmuj^. na-razenia na dym.
3.2. Hospitalizacje
W latach 2005-2011 zarejestrowano ogolem ponad 23 tysi^ce przyj?c do szpitali z rozpoznaniem „Efekt tok-syczny tlenku w?gla”. Roczna liczba zawierala si? mi?-dzy 2557 przypadkami w 2008 roku i 5026 w 2010 r. Z tej ogolnej liczby 122 pacjentow (0,5%) zmarlo w szpitalu. Zewn?trzna przyczyna zatrucia CO byla po-dana w 77% przypadkow. Wsrod podanych przyczyn naj-cz?stsze (78%) bylo „zatrucie i narazenie na inne gazy i pary” (X47 ICD-10) lub zatrucia z nieznanych przyczyn (Y10-Y34) - 9%. Narazenie na dzialanie dymu, ognia i plomieni (X08-X09) bylo odnotowane jako przyczyna zatrucia CO w 6% hospitalizacji z podan^. jej przyczyn^. zewn?trzn^.
Wi?kszosc hospitalizacji byla krotka: 42% pacjentow bylo wypisanych ze szpitala po (najwyzej) jednym dniu leczenia, dalszych 34% po 2-3 dniach leczenia. Mniej niz 5% zostawalo w szpitalu na dluzej niz 7 dni.
Cz?stosc hospitalizacji spadala z wiekiem, a kobiety byly cz?sciej hospitalizowane niz m?zczyzni (Tabela 1). Te zaleznosci s^. odwrotne niz obserwowane dla zgonow spowodowanych zatruciem gazami. We wszystkich gru-pach wiekowych przyj?cia do szpitali spowodowane za-truciami CO byly znacz^co cz?stsze wsrod mieszkancow miast niz wsi. Ta tendencja byla podobna, lecz znacznie silniejsza niz dla zgonow.
Hospitalizacje (па 100 ООО)
ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ
Tabela 1.
Wspolczynniki hospitalizacji (na 100 000) spowodowanej zatruciem CO w Polsce w 2011 roku wedlug wieku oraz plci lub charakteru miejsca zamieszkania
Table 1.
Rates of hospital admissions (per 100 000) due to CO poisoning in Poland in 2011 by age and sex or place of residence
Wiek / Age
Ogolem / Total 0-14 15-64 65 +
Ogolem / Total 8,9 16,0 8,0 5,6
M^zczyzni / Men 8,0 13,9 6,9 6,1
Kobiety / Women 9,8 18,1 9,1 5,3
Miasto / Urban 11,0 21,6 9,9 6,2
Wies / Rural 5,7 9,0 5,1 4,6
Roznice cz?stosci hospitalizacji spowodowanej zatru-ciami CO mi?dzy wojewodztwami byly znacznie wi?k-sze niz mi?dzywojewodzkie roznice umieralnosci spowodowanej zatruciem gazami (Ryc. 4), lecz zmiennosc wspolczynnikow hospitalizacji nie byla skorelowana z te-rytorialn^. zmiennosci^. umieralnosci (wspolczynnik ko-relacji wynosil 0,049 w roku 2011, 0,058 dla lat 20092011 i 0,022 dla okresu 2005-2011). Ten brak powi^za-nia mi?dzy wojewodzkimi wspolczynnikami umieralno-sci i hospitalizacji odzwierciedla duze zroznicowanie ich wzgl?dnej wielkosci. W latach 2009-2011, dla ktorych rejestracj? hospitalizacji mozna uznac za peln% w wo-jewodztwach podlaskim, mazowieckim i zachodnio-po-morskim przypadalo mi?dzy 2,6 a 5,7 hospitalizacji spo-wodowanej CO na jeden zgon spowodowany zatruciem gazami. Natomast w wojewodztwach swi?tokrzyskim, podkarpackim, sl^skim i malopolskim 17,7-23,8 hospitalizacji przypadalo na jeden rejestrowany zgon. Obserwo-wano przy tym dosc siln^. korelacj? mi?dzy wojewodzkimi wspolczynnikami hospitalizacji ludnosci miejskiej i wiejskiej (0,725 w 2011 i 0,790 dla okresu 2005-2011).
Ryc. 4. Hospitalizacje spowodowane zatruciem CO w Polsce w 2011 roku wedlug wojewodztw oraz charakteru miejsca zamieszkania
Fig. 4. Hospital admissions due to CO poisoning in Poland, 2011, by region and place of residence
D01:10.12845/bitp.33.1.2014.9
Wyst?powaly silne wahania sezonowe przyj?c do szpitali spowodowanych zatruciami CO (Ryc. 5). Srednie miesi?czne liczby hospitalizacji w miesi^cach zimowych (listopad-marzec) byly 4-7 razy wi?ksze niz w pozosta-lych miesi^cach (kwiecien-pazdziernik). Indeksy sezo-nowosci w latach 2009-2011 (6,2-6,8) byly wi?ksze, niz w latach 2005-2009 (3,5-5,9) i roznice te wynikaly, za-rowno ze stosunkowo duzej liczby hospitalizacji w mie-si^cach zimowych, jak i mniejszej liczbie hospitalizacji w pozostalych miesi^cach w okresie 2009-2011. Sredni indeks sezonowosci dla calego kraju w okresie 2005-2011 wynosil 5,2 i wahal si? od 4,3 dla wojewodztwa podla-skiego do 7,4 dla wojewodztwa opolskiego. Analiza ko-relacji srednich indeksow sezonowosci z szeregiem woje-wodzkich wskaznikow warunkow mieszkaniowych kto-
1
llii,l) JuJ, lllil.l lllnl I lih.i ll.,l Jjjij
2005 2006 2007 2008 2009 I 2010 2011
Ryc. 5. Miesi?czna liczba przyj?c hospitalizacji z powodu zatrucia CO w Polsce w latach 2005-2011 Fig. 5. Monthly number of hospital admissions due to CO poisoning in Poland, 2005-2011
Tabela 2.
Korelacja (R) srednich wojewodzkich indeksow sezonowosci hospitalizacji spowodowanej zatruciem CO z wojewodzkimi wskaznikami warunkow mieszkaniowych
Table 2.
Correlation (R) of regional mean seasonality indices of hospital admissions due to CO poisoning with regional indices of residential conditions
Warunki mieszkaniowe / Residential conditions R
Odsetek mieszkan wybudowanych przed1945 r. Percentage of dwellings built before 1945 0,30
Odsetek mieszkan wybudowanych w okresie 1945 - 1988 Percentage of dwellings built in the period 1945 - 1988 -0,19
Odsetek mieszkan wybudowanych przed po 1988 r. Percentage of dwellings built after 1988 -0,34
Odsetek mieszkancow miast korzystaj^cych z gazu Percentage of urban residents using gas 0,41
Odsetek mieszkan w miastach wyposazonych w centralne ogrzewanie w 2011 r. Percentage of urban dwellings equipped with central heating in 2011 -0,18
Warunki mieszkaniowe I Residential conditions R
Odsetek mieszkan na wsi wyposazonych w centralne ogrzewanie w 2011 r. Percentage of rural dwellings equipped with central heating in 2011 0,44
Odsetek ludnosci korzystajecej z indiwidualnego centralnego ogrzewania w 2011 r. Percentage of population using individual central heating in 2011 0,33
Odsetek ludnosci korzystajecej z indiwidualnego centralnego ogrzewania opalanego gazem w 2011 r. Percentage of population using individual gas central heating in 2011 0,07
Odsetek ludnosci korzystajecej z indiwidualnego centralnego ogrzewania opalanego paliwem stalym w 2011 r. Percentage of population using individual solid fuel central heating in 2011 -0,03
Odsetek mieszkan wyposazonych w indiwidualne centralne ogrzewanie w 2011 r. Percentage of dwellings equipped with individual central heating in 2011 0,33
Odsetek mieszkan wyposazonych w indiwidualne centralne ogrzewanie opalane gazem w 2011 r. Percentage of dwellings equipped with gas individual central heating in 2011 0,10
Odsetek mieszkan wyposazonych w indiwidualne centralne ogrzewanie opalane paliwem stalym w 2011 r. Percentage of dwellings equipped with individual solid fuel central heating in 2011 -0,05
Miesi?czne indeksy hospitalizacji IM byly silnie sko-relowane ze wszystkimi zdefiniowanymi w tej analizie miesi?cznymi wskaznikami temperatury. Og6lnopolska korelacja tych wskaznik6w ze wskaznikami temperatury wynosila mi?dzy -0,82 a -0,79, zas dla poszczeg6lnych wojew6dztw od -0,93 (woj. sleskie) do -0,62 (woj. podla-skie). Na podstawie wykresu korelacyjnego (Ryc. 6) moz-na stwierdzic, ze wzrost indeksu hospitalizacji ze spada-jece temperature zaznaczal si? szczeg6lnie wyraznie przy srednich temperaturach micsipcznych ponizej 10°C.
Ryc. 6. Miesi?czny indeks hospitalizacji z powodu zatrucia CO w zaleznosci od sredniej temperatury miesi?cznej (obliczonej na podstawie srednich temperatur dobowych) w wojew6dztwach w latach 2005-2011 Fig. 6 Monthly index of hospital admissions due to CO poisoning in relation to mean monthly temperature (based on daily mean temperature) in regions, 2005-2011
8С
DOI:10.12845/bitp.33.1.2014.9
4. Dyskusja
Zar6wno dane o umieralnosci, jak i o cz?stosci hospitalizacji wskazuje, ze ostre zatrucia tlenkiem w?gla stano-wie istotny problem zdrowotny w Polsce. Pomimo kam-panii majecych na celu zapobieganie tym zatruciom, licz-ba ofiar smiertelnych zatrucia gazami zmniejszyla si? bar-dzo nieznacznie w ostatniej dekadzie. W por6wnaniu z in-nymi krajami Europy Polska wciez zalicza si? do kraj6w z najwi?kszymi wsp6lczynnikami umieralnosci. Wi?k-szy w Polsce (63%) niz w innych krajach (55%) [11] jest wciez udzial zatruc przypadkowych wsr6d og6lu zgon6w spowodowanych zatruciem gazami. Metodyka rejestro-wania zgon6w nie pozwala niestety jednoznacznie ziden-tyfikowac w statystykach umieralnosci GUS zatruc spo-wodowanych CO wsr6d og6lu zatruc gazami. Istnieje jed-nak szereg argument6w wskazujecych na to, ze zatrucia CO stanowie dominujecy odsetek og6lu smiertelnych za-truc gazami w Polsce:
a. Potencjalne zr6dla CO se szeroko rozpowszechnione w domach, gdzie nast?puje wi?kszosc smiertelnych zatruc gazami. Se one znacznie cz?stsze niz zr6dla gazu lzawiecego czy dwutlenku siarki. CO jest r6w-niez toksycznie aktywnym skladnikiem gaz6w wy-dechowych oraz produktem niepelnego spalania gazu uzytkowego. Jest r6wniez malo prawdopodobne, ze narazenie na tlenki azotu w domach osiega st?zenia mogece powodowac zgon [12]. Mozna wi?c zalozyc, ze gazem powodujecym zgon zaklasyfikowany do ka-tegorii X47, X67 lub Y17 i nast?pujecy w domu jest CO.
b. Smiertelne zatrucia gazami innymi niz te obj?te kate-goriami X47, X67 i Y17 moge byc nast?pstwem na-razenia na gazy i dymy w pozarach. Jednym z takich toksycznych gaz6w jest cyjanowod6r wydzielany przy paleniu pianek poliuretanowych cz?sto uzywa-nych w wyposazeniu mieszkan. Jednak zgony zwie-zane z pozarami klasyfikowane byc powinny do kate-gorii X00-X09 (Narazenie na dym, ogien i plomienie) i ich liczba nie byla dodawana do liczby smiertelnych zatruc gazami. Dane o hospitalizacji spowodowanej zatruciem CO wskazuje, ze jedynie ich niewielki od-setek (6%) jest zwiezany z pozarami.
c. W wi?kszosci (82%) przypadk6w hospitalizowanych w 2011 roku z zewn?trzne przyczyne zaklasyfikowa-ne do kategorii X47, X67 lub Y17 postawiona diagno-za brzmiala „efekt toksyczny tlenku w?gla”. W jedy-nie 11% przypadk6w rozpoznano zatrucie innymi gazami lub parami (w wi?kszosci niezdefiniowanymi).
Statystyka zgon6w przedstawia niewielke cz?sc skut-k6w zdrowotnych wynikajece z ostrych zatruc CO. Lzej-sze lub uchwycone wczesniej zatrucia powoduje tysiece hospitalizacji rocznie. Cz?stosc hospitalizacji spowodowanych zatruciem CO w Polsce (8,9 na 100 tys. miesz-kanc6w) byla wyzsza niz obserwowana dla kazdego z siedmiu kraj6w obj?tych opublikowane w ostatnim okresie analize mi?dzynarodowe (0,62-7,72 na 100 tys.) [11]. Zdecydowana wi?kszosc tych hospitalizacji jest kr6tka, a stosowana terapia konczy si? powodzeniem w 99,5% przypadk6w. Zbierane dane statystyczne nie od-
ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ
zwierciedlaje jednak op6znionych skutkow zdrowotnych ostrych zatruc CO, takich jak zaburzenia neuropsycholo-giczne. Niekt6re badania wskazuje, ze moge one wyst?-powac nawet u 24% pacjent6w przezywajecych zatrucie [13, 14]. Uszkodzenia m6zgu spowodowane zatruciem CO moge si? nawet ujawniac objawami choroby Parkin-sona [15, 16]. Ostre zatrucia CO powoduje wi?c istotne obciezenie sluzb ratowniczych i sluzby zdrowia.
Wyraznie widoczny sezonowy charakter zatruc pro-wadzecych do hospitalizacji i obserwowany ich wzrost w okresie z obnizone temperature powietrza atmosferycz-nego wskazuje na zwiezek zatruc CO ze zmniejszeniem intensywnosci wentylacji mieszkan oraz zwi?kszonym zapotrzebowaniem na cieplo. Pr6ba wyjasnienia zr6zni-cowania pomi?dzy wojew6dztwami rejestrowanej cz?sto-sci hospitalizacji spowodowanej zatruciem CO i charak-terystyke mieszkan (wiekiem budynku i zwiezanym z nim stopniem termomodernizacji) nie wskazala jednoznacznie na czynniki wyraznie zwi?kszajece prawdopodobienstwo zatrucia. Mimo to zaobserwowano niewielki wzrost cz?-stosci hospitalizacji ze srednim wiekiem mieszkan oraz z cz?stoscie wyposazenia miejskich mieszkan w gaz, co sugeruje, ze jakosc starszych budynk6w oraz nieprawi-dlowe instalacje gazowe moge zwi?kszac populacyjne ry-zyko zatruc. Niska czulosc analizy prowadzonej w opar-ciu o wskazniki wojew6dzkie moze jednak zacierac wply-wy czynnik6w ryzyka zatrucia istniejece na poziomie jed-nostki. Bardziej precyzyjne oszacowanie zaleznosci za-truc od temperatury mozna tez uzyskac, analizujec dane z poszczeg6lnych dni. Wyniki analizy bardziej szczeg6-lowej dokumentacji przyczyn hospitalizacji pacjent6w przyj?tych z powodu zatrucia CO na oddzial toksykologii Instytutu Medycyny Pracy w Lodzi w latach 2006-2010 wskazuje jednoznacznie, ze wi?kszosc (67%) zatruc ob-j?tych analize byla zwiezana z niewlasciwym dzialaniem urzedzen domowych (terma gazowa, piec w?glowy, piec gazowy, kominek) [4].
Jest r6wniez mozliwe, ze prawdopodobienstwo hospi-talizacji po zatruciu CO nie jest jednakowe we wszystkich wojew6dztwach oraz we wszystkich grupach populacji. Wskazuje na to brak korelacji mi?dzy wojew6dzkimi roz-kladami hospitalizacji i zgon6w spowodowanych zatru-ciami, jak r6wniez r6znice pomi?dzy rozkladami cz?sto-sci hospitalizacji i zgon6w wedlug plci oraz wieku. Moz-na przypuszczac, ze zatrute CO osoby starsze, m?zczyzni i mieszkancy wsi se stosunkowo rzadziej hospitalizowa-ni niz zatrute osoby mlodsze (zwlaszcza dzieci), kobiety i mieszkancy miast. Wydaje si? tez, ze mieszkancy wo-jew6dztwa podlaskiego i mazowieckiego hospitalizowani se rzadziej po zatruciu CO niz mieszkancy wojew6dztwa sleskiego lub malopolskiego. Jesli te przypuszczenia se prawdziwe, mozna zalozyc, ze rzeczywista liczba ostrych zatruc CO jest w rzeczywistosci znacznie wyzsza, niz na to wskazuje obecna rejestracja przyj?c do szpitali. Moze to tez wskazywac na koniecznosc podniesienia stopnia swiadomosci spoleczenstwa, sluzb ratunkowych i me-dycznych o zagrozeniach zdrowotnych zatruc CO w wo-jew6dztwach, w kt6rych hospitalizacje se rzadkie, mimo poziomu umieralnosci nie odbiegajecego od sredniej. Na-lezy r6wniez sprawdzic, do jakiego stopnia niska cz?stosc
DOI:10.12845/bitp.33.1.2014.9
hospitalizacji os6b starszych, m?zczyzn i mieszkanc6w wsi jest wynikiem bardziej powszechnego zaniedbywania objaw6w zatrucia w tych grupach ludnosci.
Znaczna wi?kszosc rejestrowanych zgon6w i ostrych zatruc wymagajecych hospitalizacji spowodowanych CO nast?puje w domu. Niewielki ich odsetek zwiezany jest z pozarem, nalezy wi?c przypuszczac, ze znakomita wi?kszosc jest spowodowana ulatnianiem si? tlenku w?-gla z niesprawnych urzedzen domowych i niedostatecz-ne wentylacje.
Dane analizowane w tej pracy dotycze ostrych zatruc spowodowanych kr6tkookresowym narazeniem na wyso-kie st?zenia CO. Dlugookresowe narazenie na nizsze st?-zenia CO prowadzi do innych powaznych skutk6w zdro-wotnych, niz zatrucia ostre [12]. Wyniki badan nauko-wych sugeruje istnienie zwiezku zmniejszenia wagi uro-dzeniowej oraz wzrostu ryzyka wad wrodzonych i wsp6l-czynnika umieralnosci noworodk6w z dlugotrwalym narazeniem ich matek na CO w czasie ciezy [12,17,18]. Wsr6d os6b doroslych, dlugookresowe narazenie na CO zwi?ksza ryzyko zgon6w z powodu chor6b ukladu kreze-nia i wylew6w oraz przyczynia si? w znacznej mierze do wzrostu wyst?powania szeregu chor6b ukladu oddecho-wego i ukladu nerwowego [12, 19-21]. Choroby te se cz?-sto przedmiotem wizyt u lekarzy lub w szpitalach i zgo-n6w, nie se jednak w praktyce zwiezane z warunkami do-mowymi prowadzecymi do dlugookresowego narazenia na CO. Narazenia na poziomy przewyzszajece wytyczne
i zalecenia SOZ [12] moge byc skutkiem uzywania piecy-k6w gazowych lub spirytusowych bez sprawnie dzialaje-cego systemu odprowadzania spalin lub w niedostatecz-nie wentylowanych pomieszczeniach. Wydostawanie si? spalin z przewod6w kominowych i garazy do pomiesz-czen mieszkalnych moze r6wniez powodowac podwyz-szone dlugookresowe narazenia na niebezpieczne pozio-my CO.
5. Podsumowanie
Ostre zatrucia tlenkiem w?gla powoduje znaczne ne-gatywne skutki zdrowotne w Polsce. Ich liczba jest wi?k-sza niz w wielu krajach Europy. Pomimo obserwowanego nieznacznego spadku umieralnosci spowodowanej zatru-ciami CO w ostatnich latach, wciez wi?kszy niz w innych krajach odsetek zgon6w klasyfikowanych jako przypad-kowe wskazuje na niedostateczne skutecznosc prowadzo-nych dzialan prewencyjnych. Uzyskane wyniki sugeruje, ze ostre zatrucia moge byc tylko cz?sciowo odzwier-ciedlane przez istniejece systemy statystyki umieralno-sci i przyj?c do szpitali. Choroby przewlekle wywolane ostrym zatruciem CO oraz skutki dlugookresowego na-razenia na nizsze st?zenia CO calkowicie umykaje reje-stracji. Jednak istniejece dane wskazuje jednoznacznie, ze koszt zdrowotny wynikajecy z narazenia na tlenek w?gla w Polsce jest istotny i wyraza si? tysiecami os6b tracecy-mi zdrowie i zycie na skutek dobrze znanej i, teoretycznie mozliwej do unikni?cia, trucizny.
Literatura
1. Sezon grzewczy 2012/2013. http://www.straz.gov.pl/page/ index.php?str=4626 (accessed 22.01.2014)
2. Swiderska A, Sein Anand J. Wybrane zagadnienia dotyczqce ostrych zatruc ksenobiotykami w Polsce w 2010 roku. Przegl Lek vol. 69 (8), 2012, s. 409-414
3. Gomolka E, Gawlikowski T. Ocena czqstosci zatruc tlen-kiem w^gla na podstawie wynikow oznaczen karboksyhemo-globiny przeprowadzonych w Pracowni Toksykologii w Kra-kowie w latach 2002-2010. Przegl Lek vol. 68 (8), 2011, s. 413-416
4. Bernas S, Rzepecki J, Winnicka R, Kolacinski Z, Krako-wiak A. Zatrucia tlenkiem w^gla w materiale Oddzialu Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy w Lodzi w latach 20062010. Przegl Lek vol. 69 (8), 2012, s. 415-419
5. Szponar E, Szponar J, Kulik-Rechberger B, Polkowska G, Koscierza A, Billewicz-Kraczkowska A, Furmaga-Jablon-ska W. Narazenie na toksyczne dzialanie tlenku w^gla jako przyczyna hospitalizacji pacjentow w Dzieci^cym Szpitalu Klinicznym w Lublinie w latach 2006-2012. Przegl Lek vol. 69 (8), 2012, s. 420-423
6. ICD-10. International Statistical Classification of Diseas-
es and Related Heath Problems. 10th Revision. Volume 2. Instruction manual. 2010 Edition. World Health Organization 2011 (http://apps.who.int/classifications/icd10/
browse/2010/en)
7. European Detailed Mortality Data Base. World Health Organization, Regional Office for Europe. Copenhagen 2013 http://data.euro.who.int/dmdb/ (accessed 22.01.2014)
8. National Climatic Data Center. Global Surface Summary of the Day. National Oceanic and Atmospheric Administration. http://gis.ncdc.noaa.gov/geoportal/catalog/search/ resource/details.page?id=gov.noaa.ncdc:C00516 (accessed 26.02.2014)
9. RocznikStatystyczny Wojewodztw 2012. Glowny Urz^d Sta-tystyczny, Warszawa, 2013
10. Bank Danych Lokalnych. Glowny Urz^d Statystyczny, Warszawa. http://www. stat.gov. pl/bdl/app/strona.html?p_ name=indeks (accessed 26.02.2014)
11. Braubach M, Algoet A, Beaton M, Lauriou S, Heroux M-E, Krzyzanowski M. Mortality associated with exposure to carbon monoxide in WHO European Member States. Indoor Air vol. 23, 2013 s. 115-125
12. WHO Guidelines for indoor air quality: selected pollutants. World Health Organization Regional Office for Europe, Copenhagen, 2010
13. Pepe G, Castelli M, Nazerian P, Vanni S, Del Panta M, Gambassi F, Botti P, Missanelli A, Grifoni S. Delayed neuropsychological sequelae after carbon monoxide poisoning: predictive risk factors in the Emergency Department. A retrospective study. Scand J Trauma Resusc Emerg Med. 2011;19:16
14. Betterman K, Patel S. Neurologic complications of carbon monoxide intoxication. Handb Clin Neurol. 2014;120:971-9.
15. Choi IS. Parkinsonism after carbon monoxide poisoning. Eur Neurol. 2002; 48(1):30-33
16. Kao HW, Cho NY, Hsueh CJ, Chou MC, Chung HW, Liou M, Chiang SW, Chen SY, Juan CJ, Huang GS, Chen CY. Delayed parkinsonism after CO intoxication: evaluation of the substantia nigra with inversion-recovery MR imaging. Radiology. 2012 Oct;265(1):215-21.
17. Stieb DM, Chen L, Eshoul M, Judek S. Ambient air pollution, birth weight and preterm birth: A systematic review and meta-analysis. Environmental Research vol. 117, 2012 s.100-111
D0I:10.12845/bitp.33.1.2014.9
18. Wang L, Pinkerton KE. Air pollutant effects on fetal and early postnatal development. Birth Defects Res C Embryo Today. Vol. 81, 2007 s. 144-54.
19. Davutoglu V, Zengin S, Sari I, Yildirim C, Al B, Yuce M, Ercan S. Chronic carbon monoxide exposure is associated with the increases in carotid intima-media thickness and C-reactive protein level. Tohoku J Exp Med. Vol. 219(3), 2009 s. 201-6.
20. Smith-Sivertsen T, D^az E, Pope D, Lie RT, D^az A, McCracken J, Bakke P, Arana B, Smith KR, Bruce N. Effect of reducing indoor air pollution on women’s respiratory symptoms and lung function: the RESPIRE Randomized Trial, Guatemala. Am J Epidemiol. Vol. 170, 2009 s. 211-20.
21. Abelsohn A, Sanborn MD, Jessiman BJ, Weir E. Identifying and managing adverse environmental health effects: 6. Carbon monoxide poisoning. CMAJ. Vol. 166, 2002 s. 1685-90
dr hab. Micha! Krzyzanowski - profesor wizytuj^cy King's College London, emerytowany dyrektor Europej-skiego Centrum Zdrowia i Srodowiska Swiatowej Orga-nizacji Zdrowia. Prowadzil szereg projektow naukowych wspolfinansowanych przez Uni? Europejsk^. dotycz^cych systemu informacji o zdrowiu i srodowisku oraz wply-wu zanieczyszczen powietrza na zdrowie. Byl odpowie-dzialny za przygotowanie wytycznych SOZ o jakosci powietrza (WHO Air Quality Guidelines). Jest autorem lub wspolautorem licznych prac naukowych dotycz^cych zdrowia i srodowiska.
mgr Wojciech Seroka pracuje w Zakladzie - Centrum Monitorowania i Analiz Stanu Zdrowia Ludnosci Naro-dowego Instytutu Zdrowia Publicznego - PZH gdzie jest administratorem baz danych chorobowosci szpitalnej oraz umieralnosci ludnosci Polski oraz jest odpowiedzial-ny za przygotowywanie danych do prowadzonych w Zakladzie analiz stanu zdrowia ludnosci Polski.
mgr inz. Krzysztof Skotak - absolwent Wydzialu Inzy-nierii Srodowiska Politechniki Warszawskiej. Pracuje na stanowisku kierownika Zakladu Stacja Kompleksowego Monitoringu Srodowiska Puszcza Borecka. Jest autorem
i wspolautorem wielu publikacji z dziedziny ochrony sro-dowiska (w tym powietrza atmosferycznego) i zagrozen zdrowotnych. Jest czlonkiem wielu krajowych i mi?dzy-narodowych eksperckich grup roboczych.
prof. nadzw. dr Bogdan Wojtyniak - Zast?pca Dyrekto-ra w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego - PZH, kierownik Zakladu-Centrum Monitorowania i Analiz Stanu Zdrowia Ludnosci. Obszar jego dzialalnosci obejmu-je oceny stanu zdrowia ludnosci i jego behawioralne, spo-leczne i srodowiskowe uwarunkowania. Byl Glownym Wykonawc^ wspolwykonawc^. i konsultantem w szere-gu projektach w dziedzinie zdrowia finansowanych przez Komisj? Europejsk^, Bank Swiatowy i WHO. Jest wspol-redaktorem i wspolautorem raportow o sytuacji zdrowot-nej ludnosci Polski.
