Modern İstihbarata Geçiş Dönemi Türk ve Rus İstihbarat Organizasyonları Karşılaştırmalı Bir Çözümleme Текст научной статьи по специальности «История и археология»

RUSAD 7, 2022, 95-122

Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 12.05.2022 Kabul - Accepted: 15.06.2022 Yaym - Published: 30.06.2022 doi: 10.48068/rusad. 1115843

MODERN iSTiHBARATA GE£i$ DÖNEMi TÜRK VE RUS iSTiHBARAT ORGANiZASYONLARI -KAR§ILA§TIRMALI BiR £ÖZÜMLEME*

© Aykut gAGLAKa Öz

Türk ve Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata gefij süreci asirlar süren genij bir zaman dilimine yayilmakta ve bu sürefte 20. yüzyilin ilk feyregi her iki istihbarat gelenegi afisindan da kritik dönem olarak öne fikmaktadir. Ancak bu kritik dönemde faaliyet yürütmüj olan Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarinin karjilajtirmali olarak ele alinmamij olmasi literatürdeki önemli bir eksiklik olarak göze farpmaktadir. Bu makale, köklü bir gelenege sahip olan Türk ve Rus istihbaratinin 20. yüzyilin ilk feyreginde hangi istihbarat organizasyonlariyla sahada yer aldigi konusunda bilgi verip, bu organizasyonlarin kurumsal yapilarini, kuruluj amaflarini, istihbarat anlayijlarini, temel faaliyet alanlarini, if-yapisal sürekliliklerini, degijimlerini, benzerliklerini ve farkliliklarini afiklamayi amaflamaktadir. 20. yüzyilin ilk feyreginde yapilandirilmij ve faaliyet göstermij Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari Türk ve Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata gefijin önemli birer parfasidirlar ve bu organizasyonlarin karjilajtirmali bir yöntem ve disiplinlerarasi bir yaklajimla fözümlenmesi önemli bulgular elde etmeyi olanakli kilmaktadir. Söz konusu yöntem ve anlayij dogrultusunda ve modern istihbarata gefij dönemleri ferfevesinde yapilan fözümleme hem Türk ve Rus istihbaratinin genetik kodlarinin belirlenebilmesini saglamakta hem de modern istihbarata gefij dönemleri örtüjen diger devletlerin istihbarat organizasyonlarinin genetik kodlarinin belirlenebilmesi noktasinda da metodolojik bir model tejkil etmektedir. Modern istihbarata gefij dönemi Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari caydirici karaktere sahip, disiplinli, merkezi güfle uyumlu ve etkili birer güvenlik aygitidirlar. Ayrica bu organizasyonlar, kendilerine has yapisal özelliklere sahip olup bu baglamda birbirlerinden farkli olsalar da Türk ve Rus tarihinin derinliklerinden beslenmij ve imparatorluk geleneginin istihbari tecrübeleriyle jekillenmijlerdir. Türkiye'de ve Rusya'da rejimler degijse de istihbarat organizasyonlari, dönemlerindeki mevcut rejimle uyumlu falijmijlardir. Bu sonuflar ijiginda, tarih ve istihbarat disiplinlerinin temel metodolojik hassasiyetlerini ön planda tutan disiplinlerarasi bir yaklajimi benimseyen ve bu dogrultuda karjilajtirmali fözümlemelere yönelen falijmalarin gerek istihbarat tarihi gerekse de güvenlik ve istihbarat literatürüne daha genij bir perspektif saglayacagi degerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Rusya, Türkiye, istihbarat, propaganda, organizasyon.

^ ^ ^

* Bu makale yazarin "Türk ve Rus Istihbarati (1900-1925)" adli doktora tezinden üretilmijtir. a Dr., T.C. Kültür ve Turizm Bakanligi, Ankara/Türkiye, aykut979@yahoo.com

TURKISH AND RUSSIAN INTELLIGENCE ORGANIZATIONS IN THE TRANSITION PERIOD TO MODERN INTELLIGENCE - A COMPARATIVE ANALYSIS

Abstract

In the history of Turkish and Russian intelligence, the transition to modern intelligence spans a wide period of time and in this process, the first quarter of the 20th century stands out as a critical period for both intelligence traditions. However, the fact that the Turkish and Russian intelligence organizations that operated in this critical period were not discussed comparatively draws the attention as an important deficiency in the literature. This article aims to provide information on which intelligence organizations the Turkish and Russian intelligence, which has a deep-rooted tradition, took part in the field in the first quarter of the 20th century, and to explain the institutional structures, establishment purposes, intelligence perspectives, main fields of activity, internal-structural continuity, changes, similarities and differences of these organizations. Turkish and Russian intelligence organizations, which were structured and operated in the first quarter of the 20th century, are important parts of the transition to modern intelligence in the history of Turkish and Russian intelligence, and analyzing these organizations with a comparative method and an interdisciplinary approach makes it possible to obtain important findings. The analysis made in line with the aforementioned method and understanding and within the framework of the transition periods to modern intelligence not only enables the determination of the genetic codes of Turkish and Russian intelligence, but also serves as a methodological model for the determination of the genetic codes of the intelligence organizations of other states whose transition periods to modern intelligence coincide. In the transition period to modern intelligence, Turkish and Russian intelligence organizations are disciplined, adaptable and effective security devices with a deterrent character. In addition, although these organizations have unique structural features and differ from each other in this context, they were fed from the depths of Turkish and Russian history and were shaped by the intelligence experiences of the imperial tradition. Although the regimes in Turkey and Russia had changed, intelligence organizations had worked in harmony with the regime of their time. These results suggest that studies that adopt an interdisciplinary approach that prioritizes the basic methodological sensitivities of the disciplines of history and intelligence and that focus on comparative analyzes in this direction will provide a broader perspective to both the history of intelligence and the security and intelligence literature.

Keywords: Russia, Turkey, intelligence, propaganda, organization.

ТУРЕЦКИЕ И РОССИИСКИЕ РАЗВЕДЫВАТЕЛЬНЫЕ СЛУЖБЫ В ПЕРИОД ПЕРЕХОДА К СОВРЕМЕННОМУ СОСТОЯНИЮ (ПЕРВАЯ ЧЕТВЕРТЬ ХХ ВЕКА): СРАВНИТЕЛЬНЫЙ

АНАЛИЗ Аннотация

В истории разведывательных служб Турции и России переход к современному состоянию охватывает большой промежуток времени. В этом процессе выделяется критический период для обеих разведывательных традиций — первая четверть ХХ века. Представляется важным проведение сравнительного анализа состояния разведок двух стран этого периода. В данной статье представлена информация о турецкой и

российской разведывательных организациях, которые имели глубокие традиции и действовали в первой четверти XX века. Были также рассмотрены институциональные структуры, цели создания, основные сферы деятельности разведок, их внутриструктурная преемственность, изменения, сходства и различия. Автором применяется междисциплинарный подход и используется сравнительный метод. Проведенный анализ в рамках переходного периода к современному состоянию разведывательных служб не только позволяет определить генетические коды турецкой и российской разведок, но и представляет собой методологическую модель для исследования аналогичных структур других государств в переходный период. Турецкие и российские специальные службы формировались на основе опыта имперской традиции и являлись дисциплинированными, послушными и эффективными средствами безопасности сдерживающего характера. Разведывательные организации работали, несмотря на смену политических режимов в Турции и России. В исследовании делается вывод о перспективности междисциплинарного подхода, при котором основные методологические особенности дисциплин сосредоточены на сравнительном анализе, обеспечивая новые возможности как для изучения истории разведывательных служб, так и для специальных исследований по безопасности и разведке.

Ключевые слова: Россия, Турция, разведка, пропаганда, организация.

Giri?

Modern istihbarata gefi§ dönemleri devletlerin istihbarat sistematigini derinden etkileyen tarihsel dönemlerdir. Bu yüzden modern istihbarata gefi§ dönemlerinin özel olarak incelenmesi, devletlerin istihbarat anlayi^larinin ortaya konulabilmesi ve fözümlenebilmesi adina elzemdir. Böyle bir fözümlemeye gidebilmek ifin de öncelikli olarak, devlet adina faaliyetlerini yürüten istihbarat te^kilatlarinin, "modern istihbarata gefi§ dönemi" ferfevesinde ele alinmasi gerekmektedir.

Türk ve Rus istihbarat tarihine bakildiginda, modern istihbarata gefi^in uzun bir tarihsel sürece yayildigi görülmekte ve 20. yüzyilin ilk feyregi, her iki istihbarat geleneginde de modern istihbarata gefi§ fabalarinin yogunla^tigi dönem olarak öne fikmaktadir. Ancak dünya genelindeki mevcut istihbarat yapilari iferisinde, köklü bir istihbarat gelenegine sahip olmalariyla öne fikan Türk ve Rus istihbaratinin, modern istihbarata gefi§ dönemlerinin örtü^mesine ragmen, modern istihbarata gefi§ dönemleri baglaminda, istihbarat te^kilatlarinin temel yapisal özellikleri, kurulu§ amaflari, istihbarat anlayi^lari ve temel faaliyet alanlari dogrultusunda kar§ila§tirmali olarak ele alinmami§ olmasi literatürde ciddi bir bo^luk dogurmaktadir.

Bu fali^ma, modernle^meye gefi§ dönemleri örtü^en Türk ve Rus istihbaratini, modernle^meye gefi§ fabalarinin yogunla^tigi 20. yüzyilin ilk feyregi ferfevesinde kar§ila§tirmali olarak ele alarak söz konusu bo^lugu doldurmayi hedeflemektedir. Türk ve Rus istihbarati gibi iki önemli istihbarat gelenegini modernle^me fabalarinin yogunla^tigi söz konusu feyrek yüzyillik sürefte kar§ila§tirmali olarak incelemek ve bu dönemde faaliyet yürütmü§ olan Türk ve Rus istihbarat te^kilatlarinin neden ve nasil

yapilandirildiklarirn ortaya koyarak fözümlemek, literatüre katki sunacak kritik bulgulara ula^ilmasini olanakli kilmaktadir.

gali^ma bu bulgulara ula^ma yolunda kar§ila§tirmali yöntemi ve disiplinlerarasi yakla^imi benimseyerek hareket etmektedir. 20. yüzyilin ilk feyregi hem Türk ve Rus tarihinde hem de Türk ve Rus istihbarat sistematiginde köklü degi^ikliklerin ya^andigi bir dönemdir. Bu dönemde Türkler de Ruslar da 50k ciddi if ve di§ güvenlik sorunlariyla ba§ etmek zorunda kalmi^lardir. Ayrica bu feyrek yüzyilda Türkiye'de de Rusya'da da rejim degi^ikliklerinin ya§anmi§ olmasi Türk ve Rus istihbaratinin modern istihbarata gefi§ süreflerini dogrudan etkilemi^tir. Gerek kurumsalla^ma gerekse de istihbarat faaliyetlerini belirli yazili kurallar ferfevesinde icra etme gibi modern istihbarata gefi§ fabalari her iki ülkede de 20. yüzyilin ilk feyreginde yogunla§mi§tir. Bu dönemde yapilandirilmi§ olan Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari, kurulu§ amaflari ve yapisal özellikleriyle istihbaratta modernle^menin belirleyici unsurlari olmu^lardir.

gali^mada ilk olarak, söz konusu dönemde yapilandirilmi§ olan II. Abdülhamid'in Yildiz istihbarat organizasyonu, Ittihat ve Terakki döneminin etkili istihbarat yapilanmasi Te§kilat-i Mahsusa, Milli Mücadele döneminde yapilandirilan Karakol Cemiyeti, Zabitan, Yavuz, Hamza ve Felah Gruplari, Askeri Polis Te^kilati, Tedkik Heyeti Amirlikleri, Emniyet-i Umumiye Müfetti^likleri, Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi ve Müdafaa-i Milliye Te^kilati gibi Türk istihbarat organizasyonlarina; ardindansa, ayni dönemde faaliyet yürütmü§ Okrana (ОтдЪлеше по Охранешю Общественной Безопасности и Порядка - Kamu Güvenligi ve Düzenini Koruma Bakanligi], geka (ЧК -Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем - Bütün Rusya'nin Kar§i Devrim ve Sabotajla Mücadele Olaganüstü Komisyonu), GPU (Государственное политическое управление при НКВД РСФСР-RSFSR - Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti bünyesinde hizmet veren NKVD'ye bagli - Devlet Siyasi Müdürlügü], OGPU (Объединённое государственное политическое управление -Birle^ik Devlet Siyasi Müdürlügü], GRU (Главное Разведывательное Управление -Genelkurmay Ana Istihbarat Müdürlügü], Kizil Ordu (Красная aрмия), NKVD (НКВД, Народный комиссариат внутренних дел - l^leri Halk Komiserligi) gibi Rus istihbarat organizasyonlarina iki ayri ana ba^lik altinda sirasiyla yer verilerek bu istihbarat organizasyonlarinin yapilandirilma gayeleri ve yapisal özellikleri afiklanmakta; üfüncü bölümdeyse, ilk iki bölümde ele alinmi§ olan Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari ° temel yapisal özellikleri, kurulu§ amaflari, faaliyet alanlari ve istihbarat anlayi^lari

z baglaminda kar§ila§tirmali olarak fözümlenmektedir.

tj

1) Modern istihbarata Gefi? Dönemi Türk istihbarat Organizasyonlari

»So

Es ь® Türk istihbarat tarihinde modern istihbarata gefi§ fabalanmn ba§langici I.

|98| Abdülhamid dönemine (1774-1789) dayanmaktadir. Bu dönemde Osmanli lmparatorlugu'nda istihbarat faaliyetleri, yöneten ve yönetilenlerin hukuk kurallari di^ina fikip fikmadiklarinin takibinin yapilmasi ve hukuk kurallari di^ina fikan ki^ilerin tespitine yöneliktir. III. Selim döneminde de (1789-1807) Sultan, istihbarat faaliyetlerinin belirli bir düzen iferisinde devamliliginin saglanabilmesi ifin fermanlar yayinlamakta, ayrica daimi di§ temsilcilikler olu^turarak bu resmi temsilcilikleri istihbari i§leyi§e dahil

etmektedir. Sultan'in bu hamlesini modern istihbarata geçiçin önemli içaretlerinden biri olan "kurumsallaçma" yolunda atilmiç adimlardan biri olarak görmek de mümkündür. Daimi temsilcilikler istihbarat teçkilati niteligine sahip degildir fakat bu temsilciliklerin haber ve bilgi temini ve iletiminde istihbari içleyiçin içinde olmalari istihbarat faaliyetlerini dolayli da olsa yasal ve kurumsal bir zemine oturtmaktadir. II. Mahmud döneminde de (1808-1839] istihbarat faaliyetleri I. Abdülhamid ve III. Selim dönemlerinde oldugu gibi agirlikli olarak yöneten ve yönetilenlerin hukuk diçina çikip çikmadiklarinin denetimine yönelik olarak icra edilmiç, bu durum o dönemin iç istihbarat raporlarina da yansimiçtir.1

Osmanli Imparatorlugu'nda istihbarat faaliyetlerinin bir kuruma direkt olarak baglanmasi ise Sultan Abdülmecid (1839-1861] döneminde gerçekleçmiçtir. II. Abdülhamid'in özel doktoru Mavroyani Paça'nin Fransa'da imzasiz olarak yayinlanan Türk Gizli Polisi isimli kitabindaki bilgilere göre Sultan Abdülmecid döneminde bir gizli teçkilat kurulmuç, bu teçkilat bir süre sonra kapatilmiç ancak Sultan Abdülaziz (18611876] döneminde 1863'te yeniden açilmiçtir.2 Sultan I. Abdülhamid, III. Selim, II. Mahmud, Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerinde istihbarat faaliyetlerinin yasal zemine oturtulma ve kurumsal yapilar bünyesinde sürdürülme çabalari, ayrica bu faaliyetlerin halkin güvenligini ön planda tutmasi Türklerin modern istihbarata geçiç sürecinin önemli basamaklari olmuçtur.3 Türk istihbarat tarihinde modern istihbarata geçiç çabalarinin en yogun olarak yaçandigi dönemse 20. yüzyilin ilk çeyregidir. Bu çeyrek yüzyillik dönemin baçlari II. Abdülhamid döneminde yaçanan önemli istihbari geliçmelere ve degiçimlere sahne olmuçtur.

a) II. Abdülhamid'in Yildiz istihbarat Organizasyonu

Osmanli Imparatorlugu tarihinde II. Abdülhamid, pek çok özelliginin yaninda istihbarata verdigi önemle de bilinmektedir. Dönemin uygulamalari da Sultan'in, iç ve diç tehditlerin yogunlaçtigi zor bir s^eçten geçen imparatorlugun ayakta kalabilmesi için güvenlik ve istihbarat alanindaki çaliçmalarin öneminin farkinda olduguna içaret etmektedir. Bu anlamdaki içaret fiçegi 1879 yilinda Zabtiye Nezareti'nin kurulmasiyla atilmiç ve imparatorlugun II. Abdülhamid dönemi güvenlik ve denetim aygitlarindaki degiçim baçlamiçtir.4

II. Abdülhamid Dolmabahçe Sarayi'nin güvenliginin saglanmasi içinin zor olacagini da dü^ünerek Yildiz Sarayi'na taçinmiç ve Sultan'in 33 yillik saltanati boyunca çok fazla diçina çikmadigi bu sarayin çevresinde beç bini görevli yedi bini asker olmak üzere yaklaçik on iki bin kiçi yaçamiçtir. Sarayin çevresine on beç bin askerin barinabilecegi kiçlalar yapilmiç, II. Abdülhamid'in çahsi güvenligi için de özel bir muhafiz bölügü oluçturulmuçtur.5 Sultan, Yildiz Sarayi merkezli, direkt kendisine bagli ve yillar içerisinde çekillenip dönü^en ve karmaçik bir yapiya sahip olan istihbarat organizasyonuyla iki

1 Aykut £aglak, ''Türk Istihbaratinin Modern Istihbarata Gefij Sürecindeki Uygulamalarinin Türkiye'de Demokrasinin Gelijimine Katkilari", Atatürk Yolu Dergisi 68 (2021): 264-265.

2 Erdal Ilter, "Osmanlilarda Istihbarat (XIV.- XIX. Yüzyillar)", Avrasya Dosyasi 8/2 (2002): 247.

3 £aglak, "Türk Istihbaratinin Modern Istihbarata Gefij Sürecindeki Uygulamalarinin Türkiye'de Demokrasinin Gelijimine Katkilari", 279.

4 Noemi Levy-Aksu, Osmanli Istanbulu'nda Asayi$ 1879-1909 (Istanbul: tletijim Yayinlari, 2017), 39.

5 Vahdettin Engin, Asayi$ - Sultan II. Abdülhamid'in lf Güvenlik Politikasi (Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2013), 14-18.

temel gayeye yönelmi^tir. Bu gayelerden birincisi, Balkanlardaki milliyetçilik hareketlerini takip edip, Avusturya ve Rusya'nin bu hareketleri ne çekilde destekledigine iliçkin bilgi alabilmek; ikincisi ise ülke içindeki muhalif komplolari ortaya çikarabilmektir.6

Ülke içi geliçmelerle ilgili olarak Sultan'a bilgi akiçinin saglandigi jurnalcilik uygulamasi, II. Abdülhamid döneminin en kritik istihbarat uygulamalarindan biri olmuçtur. Sultan, casuslugu saltanatinin manivelasi haline getirmiç ve onun zamaninda hafiyelik devlete ait bir te^ekkül vasfini kazanmiçtir.7 II. Abdülhamid, denetim mekanizmasini gûçlendirmek amaciyla polis teçkilatinin yanina, dogrudan kendisine bagli olarak görev yapan bir istihbarat sistemi eklemiçtir. Sultan bu sistemden gelen güce çahsi ve rejim adina hayati bir önem atfetmiçtir. II. Abdülhamid gerek polisin gerekse de kendisine direkt bagli olarak içleyen istihbarat sisteminin faaliyetlerini günbegün takip etmiçtir.8 Sultan'in hafiyelik ve jurnalcilik örgütünün Istanbul'da, Ba$ Hafiye adiyla bilinen resmî bir makami, ödenegi ve dairesi bulunmaktadir. Bununla birlikte, hafiye ve jurnalciler geniç bir gönüllüler ordusu oluçturmaktadir. Bu gönüllüler ordusu, okunamayacak kadar fazla sayida jurnali Sultan'a ulaçtirmaktadir.9 Yildiz istihbarat organizasyonu, içlerinde paçalarin, donanmadan subaylarin, valilerin, hâkimlerin, müderrislerin, hekimlerin, ögretmenlerin, gazetecilerin de oldugu 990 ajani ve 23 ajan merkezini ihtiva etmektedir.10 II. Abdülhamid döneminde istihbarat çaliçmalarinin organizasyonu açamasinda ve istihbarat faaliyetlerinin icrasinda yabanci uzmanlardan da istifade edilmiçtir. Yabanci uzmanlar hem güvenlik aygitlarindaki yapisal reformlarin gerçekleçtirilmesinde hem de adli ve siyasi nitelikli münferit görevlerin ifasinda vazifelendirilebilmiçlerdir.11

Yildiz Sarayi istihbarat akiçinda merkezî konumdadir ve "hafiye yuvasi" olarak görülmektedir. Yildiz Sarayi diçinda, çehzade saraylari, askerî okullar, medreseler, tekke ve zaviyeler de hafiyelerin yogun olarak bulunduklari yerler olarak bilinmektedir. Özellikle de II. Abdülhamid'in kardeçi, veliaht çehzade Reçad, Mevlevi oldugu için Mevlevihaneler çok siki gözetim altindadir.12 Bütün muhalif unsurlara dair farkli konulardaki bilgilerin akiçi Sultan'a jurnallerle ve birbirinden farkli bilgi kaynaklarindan ulaçtirilmaktadir. Devlet kurumlarinin resmî kanallarindan geçmeden Sultan'a direkt takdim olunan jurnaller söz konusu oldugunda ise II. Abdülhamid genellikle jurnali bizzat açip, altindaki imzayi kesmek suretiyle muameleye koymakta ve iradesini (emri) vererek Mabeyn Baçkitabet Dairesi'ne göndermektedir.13 II. Abdülhamid döneminde istihbarat faaliyetlerinin de içinde oldugu tüm güvenlik çaliçmalarinin ve denetim aktörlerinin birbirlerine göre agirliklarini saptamak g^tür.14 Ancak II. Abdülhamid'i tahttan indirip

6 Kaya Karan, Türk Istihbarat Tarihi - Yildiz Istihbarat Teçkilati ve Te^kilat-i Mahsusa'dan MlT'e (Istanbul: Truva Yayinlari, 2008), 35-36.

7 Süleyman Kâni Irtem, AbdülhamidDevrinde Hafiyelik ve Sansür (Istanbul: Temel Yayinlari, 1999), 5.

8 Levy-Aksu, Osmanli Istanbulu'nda Asayi$ 1879-1909, 403.

9 Niyazi Berkes, Türkiye'de Çagdaçlaçma (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2012), 344-345.

10 Ilter, "Osmanlilarda Istihbarat (XIV.- XIX. Yüzyillar)", 248.

11 Levy-Aksu, Osmanli Istanbulu'nda Asayi$ 1879-1909, 261-262.

12 François Georgeon, Sultan Abdülhamid (Istanbul: tletiçim Yayinlari, 2012), 219.

13 Irtem, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür, 24-25.

14 Levy-Aksu, Osmanli Istanbulu'nda Asayi$ 1879-1909, 307.

ülke yönetimindeki etkilerini giderek artirdiklari dönemde ittihatfilarin, hiyerar^isi ve i?leyi§ tarzi belirgin, tek bir fati altinda istihbarat faaliyetlerini yürüten kurumsal bir istihbarat yapilanmasi olu^turmaktan yana tercihlerini kullandiklari görülmektedir.

b) ittihatfilarin Te?kilat-i Mahsusasi

II. Abdülhamid'in Yildiz istihbarat organizasyonunun faaliyetlerine, 29 Temmuz 1908 tarihli Meclis-i Vükela (Bakanlar Kurulu] kararnamesi ve 30 Temmuz 1908 tarihli irade ile son verilmi^15 ve istihbari görevler Miralay Galip Bey'in ba^inda bulundugu Emniyet-i Umumiye'ye devredilmi^tir.16 Ancak daha sonra imparatorluk iferisinde istihbarat fali^malari yapan farkli yapilanmalar da vücut bulmu^tur. Örnegin Stoddard'a göre, Talat Pa§a, Cemal Pa§a ve Enver Pa^a'nin 1911-1918 yillari arasinda faaliyet yürüten ve kendilerine bagli özel istihbarat organizasyonlari bulunmaktadir.17 Te§kilat-i Mahsusa ise adi gefen isimlerden Enver Pa^a'nin kurulmasina ön ayak oldugu gizli ve paramiliter bir istihbarat organizasyonudur. Te^kilat'in amaci imparatorlukta birlik ve toprak bütünlügünün korunmasina katki saglamaktir.18

ATASE ar§iv belgelerine göre Te§kilat-i Mahsusa 30 Kasim 1913 tarihinde resmen kurulmu^tur.19 Bu istihbarat yapilanmasinin afik ve gizli idari aygiti, gizli hücreleri, yeti^tirme ve egitim merkezi de bulunmaktadir.20 Te^kilat, Harbiye Nezareti'ne direkt baglidir ve özel §ifrelerle i^lerini yürütmektedir. Ayrica Te§kilat-i Mahsusa 7 §ube ve 21 masadan müte^ekkildir.21 Te^kilat'in ana kurulu§ amaflarindan biri, silahli fete ve gruplar olu^turarak hasim güflere kar§i koymaktir.22 Te§kilat-i Mahsusa'nin ba^lica görevleri arasinda; propaganda, espiyonaj, kontrespiyonaj faaliyetleri icra etmek, bu faaliyetlerin icrasinda kullanilacak hücreler ve gizli gruplar olu^turmak, askeri ve yari askeri operasyonlar yapmak, bu operasyonlar ifin düzensiz kuvvetleri silah altina almak, düzensiz kuvvetleri egitip yönetebilecek kapasiteye sahip fete sava^inda uzman kadrolar olu^turmak yer almaktadir.23

Te^kilat'in örgütlenme modeli Ittihat ve Terakki'nin örgütlenme modeline benzemektedir. Ba^kani, Merkez-i Umumisi, merkezde fe^itli §ubelerden olu^an bürokrasisi ve geni§ bir cografyada örgütlenmeleri yapan misyon §efleri bulunmaktadir. Te§kilat-i Mahsusa merkezi bürokrasisi ve kadrolari Harbiye Nezareti bünyesinde yer almaktadir. Harbiye Nezareti'nde ve dogrudan Enver Pa^a'ya bagli fali^an, ba^inda da Yüzba^i Ömer Fevzi'nin bulundugu özel büro, Te§kilat-i Mahsusa'nin merkezi bürokrasisini te^kil etmi^tir.24 Te§kilat-i Mahsusa'nin kurucusu Enver Pa^a'nin, bu te^kilatin olu^turulmasinda, askeri ata§e olarak bulundugu Berlin'de Almanlardan

15 liter, "Osmanlilarda Istihbarat (XIV.- XIX. Yuzyillar)", 249.

16 Mustafa Balcioglu, Te^kilat-i Mahsusa'dan Cumhuriyet'e (Ankara: Asil Yayin Dagitim, 2004), 1.

17 Philip H. Stoddard, Te^kilat-i Mahsusa (Istanbul: Arma Yayinlari, 2003), 147.

18 Stoddard, Te^kilat-i Mahsusa, 52.

19 Ilter, "Osmanlilarda Istihbarat (XIV.- XIX. Yuzyillar)", 250. Boyle bir tejkilatin kurulmasini isteyen ve bu gerekliligi one surenler arasinda Enver Paja'nin yaninda Talat Paja da vardir. Mehmet Bilgin, Te^kilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu ve Operasyonlari (Istanbul: Otuken Yayinlari, 2017), 109.

20 Bekir £inar, Devlet Guvenligi, Istihbarat ve Teror (Ankara: Sam Yayinlari, 1997), 154.

21 Ilter, "Osmanlilarda Istihbarat (XIV.- XIX. Yuzyillar)", 250-251.

22 Ergun Hifyilmaz, Te^kilati Mahsusa (Istanbul: Kaynak Yayinlari, 2014), 17

23 Stoddard, Te^kilat-i Mahsusa, 148.

24 Bilgin, Te^kilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu ve Operasyonlari, 111-113.

.0

4.

Q

N

Ö

Q 2 N

A 2 0 >

on D 2 oa

7, ©

|101|

etkilenmij olmasi da söz konusudur. Enver Paja'nin 1911-1912'deki Libya tecrübesi de Paja'nin Tejkilat-i Mahsusa'nin kurulujuna dair fikirlerini köklejtirmijtir.25

Tejkilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu'nun yazijmalari, Tejkilat'in hem Enver Paja'ya hem de Talat Paja'ya bagli oldugunu göstermektedir. Tejkilat, Harbiye Nezareti bünyesinde olmasi nedeniyle dogal olarak Enver Paja'ya bagli olmakla birlikte, istihbarat raporlari Talat Paja'ya da gönderildiginden fiilen Talat Paja'ya da bagli durumdadir. Örnegin Kafkas cephesindeki tüm Tejkilat yazijmalari Erzurum ve Trabzon valilerinin imzasi ve Dahiliye Nezareti jifresi ile Talat Paja'ya gönderilmektedir. ^ifreler fözülüp suretler Tejkilat-i Mahsusa Heyet-i Idaresi'ne, Harbiye Nezareti'ne, lüzumu halinde de Emniyet Umum Müdürlügü'ne ve Ittihat ve Terakki Merkez-i Umumisi'ne iletilmektedir.26

Tejkilat-i Mahsusa savaj bütfesi ifinden pay almaktadir. Ancak Tejkilat'in genij bir alanda faaliyet yürütmesi, kadrolari ve gerekli tefhizati ifin büyük fapta harcamalar yapilmasini gerektirmij ve yerel liderlere ve onlarin kurdugu kuvvetlere dagitilan para, bilinen bütfe ödeneginin dijindan, gizli ödeneklerle saglanmijtir.27 Tejkilat'in, Tejkilat-i Mesture olarak adlandirilan bir özel bütfesi bulunmaktadir.28

Stoddard'a göre Tejkilat-i Mahsusa'nin bajarilari sinirli kalmij fakat bütüncül bakildiginda Tejkilat Birinci Dünya Savaji'nin akijini etkilememijtir ve bu durum Osmanli Imparatorlugu'nun o yillardaki güfsüzlügünden de kaynaklanmaktadir. Bununla birlikte Stoddard'a göre Tejkilat, itilaf Devletleri'nin sömürgelerindeki Müslümanlarin sahip oldugu Islam birligi düjüncesinin gizil bir güf olmadigini fark edememij ve yanlij bir varsayimla bu bölgelerdeki Müslümanlarin Osmanli Imparatorlugu'na yardimci olacaklari ve savajin seyrini degijtirebileceklerini düjünmüjtür. Stoddard ayrica Tejkilat'in Trablus ve Bingazi'deki bajarilarina güvenerek düzensiz kuvvetlerin askeri gücünü de oldugundan büyük olarak gördügünü söylemektedir. Tejkilat mensuplari ise gösterilen faba ve harcanan paranin karjiliginin kat kat alindigi inancini tajimaktadir; savaj kazanilamamij olsa da Itilaf Devletleri'nin insan ve malzeme kaybetmesi ve savajin uzamasi saglanmijtir. Bu baglamda Tejkilat-i Mahsusa'nin, Tejkilat'in özgül hedeflerini fok iyi kavramij, devleti korumak ifin büyük bir gayretle falijan ve yaraticiliklarini da kullanan dikkate deger insanlari bir araya getirmij bir istihbarat organizasyonu oldugunu söylemek de mümkündür.29

c) Karakol Cemiyeti ve Zabitan, Yavuz, Hamza, Felah Gruplari

o Türk istihbaratinin gelijimi, modern istihbarata gefij yolundaki yeniden yapilanma

a faaliyetleri Milli Mücadele dönemi gelijmeleriyle de dogrudan ilintilidir. Türk istihbarati

^ bu sürefte fok önemli tecrübeler kazanmijtir. Türkler, Mondros Mütarekesi sonrasinda

3i S >j iilkelerinde ba§layan i§gal hareketlerine Kuva-yi Milliye ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri

25 Orhan Kologlu, Curnalcilikten Te^kilat-i Mahsusa'ya (Istanbul: Kirmizi Kedi Yayinevi, 2017), 67-68, 71. Bilgin'e göre ise kurulujundan lagvedilmesine kadar Tejkilat'in gerfek lideri ve beyni Dr. Nazim'dir. Bilgin, Te^kilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu ve Operasyonlari, 112.

26 Bilgin, Te^kilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu ve Operasyonlari, 115. Bilgin, istihbarat raporlarinin hem Enver Paja'ya hem de Talat Paja'ya gönderilmesinin Ittihat ve Terakki'nin yapisindan kaynaklanan bir zorunluluk oldugunu söylemektedir.

27 Hifyilmaz, Te^kilati Mahsusa, 67.

28 ginar, Devlet Güvenligi, Istihbarat ve Terör, 154.

29 Stoddard, Te^kilat-i Mahsusa, 149-150.

ile cevap vermeye baçlamiç, bununla birlikte, içgal hareketlerine karçi faaliyet yürüten istihbarat organizasyonlari oluçturma yoluna da gitmiçlerdir. Bunlarin en önemlilerinden biri de Istanbul'da kurulan Karakol Cemiyeti'dir.

Karakol Cemiyeti'nin faaliyetleri, Cemiyet'in kurucularindan Galatali ^evket'in ifadesine göre; Itilaf Devletleri'nin Istanbul'a geliçinden sonraki taçkinlik zamanlarinda, 13 Kasim 1918 tarihinden sonra baçlamiçtir.30 Karakol Cemiyeti merkezi beç kiçiden oluçmaktadir ve bu beç kiçiden her biri bir daireye baçkanlik etmektedir. Daire baçkanlarinin, diger üyelerin bilgisi diçinda çube açma ve istedigi sayida eleman alma yetkileri bulunmaktadir.31 Karakol Cemiyeti'nin tüzük ve programini Kara Vasif hazirlamiçtir. Cemiyet'in isminin Karakol olmasini teklif eden ise Baha Sait Bey'dir. Karakol'un Anadolu ile baglantisini Kocaeli'de bulunan Menzil Teçkilati saglamaktadir. Menzil Teçkilati'nin kumandani, Maltepe Atiç Okulu Müdürlügü görevinde de bulunmuç olan Yenibahçeli §ükrü Bey'dir.32 Istanbul'dan Anadolu'ya askerî malzemelerin ve personelin geçirilmesinde Menzil Hatti Milli Mücadele'nin sonuna kadar faaliyetlerini sürdürmeye devam etmiçtir.33

Enver ve Talat Paça'dan alinan direktifle kurulmuç olan Karakol Cemiyeti'nin amaci, Itilaf Devletleri ile yapilan mücadeleye devam etmek, Ittihat ve Terakki'yi Karakol Cemiyeti ismi altinda yaçatmak ve Ittihatçilari bir arada tutup korumaktir. Karakol Cemiyeti daha sonra Anadolu'daki Milli Mücadele'ye destek veren ve daha geniç alanda faaliyet yürüten bir teçkilata dönü^mü^tür. Ancak Mustafa Kemal Karakol Cemiyeti'nin faaliyetlerine her zaman temkinli yaklaçmiçtir. Bunun sebebi Karakol'un Ittihatçi liderlerle olan baglantilaridir. Mustafa Kemal Kara Vasif'la Sivas Kongresi sirasinda görü^erek Karakol Cemiyeti'nin lagvedildigini bildirecek ancak bu görü^me sonrasinda da Karakol Cemiyeti Istanbul'daki Müslümanlarin korunmasi, askerî depolarda bulunan silahlarin Anadolu'ya gönderilmesi, Anadolu'nun ihtiyaç duydugu nitelikte subaylarin ve sivillerin Anadolu'ya geçirilmesi gibi faaliyetlerine bir çekilde devam edecektir.34

Karakol Cemiyeti'nin istihbarat servisi basin, propaganda ve casusluk bölümlerinden oluçmaktadir. Propaganda ve basin bölümü Türklerin haklarini Ingiliz, Fransiz ve Italyanlara anlatmayi ve böylelikle Türkler lehine bir kamuoyu oluçturmayi amaçlamaktadir. Casusluk bölümü ise hem dü^man karargâhlarina hem de dü^manla içbirligi içinde olan gruplara sizmayi hedeflemektedir. Bu sizma faaliyetlerinden baçarili sonuçlar alinmaktadir. Örnegin yabanci elçiliklere yerleçtirilen espiyonaj görevlileri sayesinde çok sayida belge elde edilebilmiç, elde edilebilen bu belgelere ait içerik bilgileri çifreli telgraflarla Anadolu'ya ulaçtirilabilmiçtir.35

Karakol, silah ve cephane kaçirmak diçinda, bu eylemlerin gerçekleçtirilmesi için gizli haberleçmeleri de saglamaktadir. Bunun yaninda içgal kuvvetlerinin yeni atamalari

30 Ergun Hiçyilmaz, Karakol - TürkDevrimi'nde Bir Gizli Örgüt (Istanbul: Destek Yayinevi, 2012], 33.

31 Bülent Çukurova, Kurtulup Savapinda Haberalma ve Yeralti Çalipmalari (Ankara: Ardiç Yayinlari, 1994], 31.

32 Hiçyilmaz, Karakol - Türk Devrimi'nde Bir Gizli Örgüt, 60-61.

33 Erdal Aydogan, Asaf Özkan; "Istanbul'da Bir Ara Seçim: Yenibahçeli Çûkrû Bey ile Nurettin Paça'nin Mebuslugu Meselesi ve Istanbul Gizli Gruplari Arasindaki Mücadele", Belgi Dergisi 1/3 (Kiç 2012]: 326.

34 Aydogan ve Özkan, "Istanbul'da Bir Ara Seçim: Yenibahçeli Çûkrû Bey ile Nurettin Paça'nin Mebuslugu Meselesi ve Istanbul Gizli Gruplari Arasindaki Mücadele", 325-326.

35 Hiçyilmaz, Karakol - Türk Devrimi'nde Bir Gizli Örgüt, 68-69.

da Karakol tarafindan takip edilmektedir. Karakol Cemiyeti Istanbul'daki çatiçmalardan mümkün oldugu kadar uzak kalmaya çaliçmiçtir. Karakol'un ana gayesi Istanbul'daki içgal gûçlerine karçi silaha sarilmak degil silahlari ve silah kullanma kabiliyeti olan kiçileri Anadolu'ya sevk etmek olmuçtur.36

Istanbul'un içgali sonrasinda yakalanmaktan ve sürgüne gitmekten kurtulan ve Istanbul'da gizlenmeye baçlayan Karakol mensuplari Zâbitan Grubu ve Yavuz Grubu adi altinda istihbarat faaliyetlerine devam etmiçlerdir.37 Yöneticileri Ittihatçilardan oluçan Yavuz Grubu, Mim Mim ve Felah Gruplari ile de ortak çaliçmalara imza atmiçtir.38 Yavuz Grubu ile Anadolu'ya gönderilen malzemeler arasinda çeçitli büyüklüklerde toplar, el bombasi, tayyare bombasi, bomba fitili, telefon ve telefon kablosu, süngü, telsiz telgraf, tahrip fiçegi, tel eldiveni, tel makasi, tahrip çantasi, tahrip fiçegi gibi malzemeler yer almaktadir. Taçimacilik faaliyetlerinde çogunlukla Fransiz ve Italyan firmalarinin araçlari kullanilmiçtir.39

Hamza Grubu ise Ankara'nin onayi ile kurulmuç ilk Türk istihbarat grubudur. Grup, Felah Grubu'nun çekirdegini oluçturmaktadir ve 23 Eylül 1920 tarihi itibariyla faaliyetlerine baçlamiçtir.40 Hamza Grubu Erkân-i Harbiye Umum Riyâseti'ne baglidir.41 Bu grup, 15 Aralik 1920'de Mücahid Grubu, Mücahid Grubu da 23 §ubat 1921 tarihinde Muharip Grubu ismini almiçtir. Grup son olarak 31 Agustos 1921 tarihinde Felah Grubu adini almiçtir. Türk istihbarat gruplarindaki tüm isim degiçiklikleri çeklî degiçiklikler olup söz konusu istihbarat oluçumlarinin faaliyetleri Milli Mücadele sonuna kadar devam etmiçtir.42

d) Askeri Polis Teçkilati ve Tedkik Heyeti Amirlikleri

Türk Genelkurmayinca (Erkân-i Harbiye-i Umumiye Riyaseti) yapilandirilmiç olan Askeri Polis Teçkilati "A.P." ya da "P." olarak da bilinmektedir. Farkli Türk istihbarat organizasyonlari arasinda hüküm süren düzensizlige son vermek, kontrespiyonaj ve kontrpropaganda faaliyetleri icra etmek Askeri Polis Teçkilati'nin baçlica kuruluç amaçlaridir.43 Milli Mücadele döneminde, ülkeye giriç çikiçlarin ve her türlü haberleçmenin denetlenmesi Türkler için büyük önem arz etmiçtir. Özellikle de

36 Hiçyilmaz, Karakol - TürkDevrimi'nde Bir Gizli Örgüt, 37.

37 Mesut Aydin, "Milli Mücadele Yillarinda Istanbul'da Faaliyet Gösteren Gizli Gruplar," (Yayinlanmamiç Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989), 297.

о 38 Çukurova, Kurtuluç Savapnda Haberalma ve Yeralti Çaliçmalari, 47.

39 Hiçyilmaz, Karakol - Türk Devrimi'nde Bir Gizli Örgüt, 39-43. Z 40 Hamit Pehlivanli, Kurtuluç Savap Istihbaratinda Askeri Polis Teçkilati (Ankara: Genelkurmay Basimevi, 1992), 3-4.

ù Çukurova'ya göre, Felah Grubu önce Moltke adi ile birkaç kiçilik bir örgüt olarak kurulmuç, bu ekip Yüzbaji Neçet Bey

in ^ tarafindan 23 Eylül 1920'de geniçletilerek Hamza Grubu adim almiçtir. Çukurova, Kurtuiuç Savaçmda Haberalma ve

D ° ™ Yeralti Çaliynalari, 41-42.

ей w 4i Erdal liter, МШИ Istihbarat Teçkilati Tarihçesi (Ankara: MtT Basim Evi, 2002) 14. Ferhad ve Kerimi Gruplari tehlike

|104| arz eden bir durum oldugunda, Hamza Grubu'nun yerine geçecek ihtiyat gruplaridir. Pehlivanli, Kurtuluç Savap

Istihbaratinda Askeri Polis Teçkilati, 4. Hiçyilmaz da Ferhad Grubu'nun Hamza Grubu'na ihtiyat olarak oluçturuldugunu söylemektedir. Hiçyilmaz, Teçkilati Mahsusa, 290.

42 Pehlivanli, Kurtuluç Savap Istihbaratinda Askeri Polis Teçkilati, 4.

43 Turkey - National Intelligence System: Organization and Policy Handbook (Washington DC, USA: International Business Publications, 2016), 56. Askeri Polis Teçkilati'nin kuruluç tarihi farkli çaliçmalarda 20 Aralik 1920 ve 21 Kasim 1920 olarak belirtilmiç olsa da Pehlivanli'nin tespitine göre bu teçkilatin kesin kuruluç tarihi 18 Temmuz 1920'dir. Pehlivanli ayrica pek çok kaynakta Askeri Polis Teçkilati'nin kuruluç tarihi olarak geçen 20 Aralik 1920'nin, bu teçkilatin kuruluçuna ve kadrolarina dair yapilan nihai genel düzenlemelerin tarihi oldugunu ifade etmektedir. Pehlivanli, Kurtuluç Savap Istihbaratinda Askeri Polis Teçkilati, 13-14.

Istanbul'un i^galinden sonra Anadolu'ya gefi^lerin artmasiyla birlikte Milli Mücadele aleyhine faaliyet yürütmekle görevlendirilmi§ bazi ajanlar da bu aki^kanliktan faydalanip ülkenin if bölgelerine dagilmaya ba§lami§lardir. Bu gibi ciddi güvenlik riskleri barindiran durumlarin önüne gefilebilmesi ifin de denetleyici nitelikte kurulu^larin olu^turulmasina gereksinim duyulmu^tur.44 If ve di§ kaynakli tüm yikici faaliyetlerin engellenmesini hedefleyen Askeri Polis Te^kilati'nin kurulmasina yönelik faaliyetlere Garp Cephesi bölgesinde ba§lanilmi§tir fünkü i§gal kuvvetleri faaliyetlerini en fok bu bölgede gerfekle^tirmektedir. Garp Cephesi'nin merkezi Eski^ehir'dir ve Askeri Polis Te^kilati'nin da genel merkezi Eski^ehir'de kurulmu§ ve sonrasinda peyderpey Anadolu'nun diger önemli merkezlerinde de §ubeler afilarak te^kilatin faaliyet sahasi geni§letilmi§tir.45

Dü^manin casusluk faaliyetlerine engel olmak, bu faaliyetlere kar§i önlemler geli^tirmek ve istihbarat i§ ve i^lemlerini yürütmek amaciyla Türk Genelkurmayi'na bagli olarak faaliyet gösteren Askeri Polis Te^kilati'nin denetleme i^lerinde Te^kilat'a yardimci olan kurulu^lar da bulunmaktadir. Hat Komiserlikleri ve Sansür Kurulu da dü^man faaliyetlerinin tespiti ve engellenmesi noktasinda Askeri Polis Tepkilati ile birlikte fali§mi§lardir. Ayrica Askeri Sansür Müdürlükleri de Kuvayi Milliye aleyhindeki yayinlarin Anadolu'ya sokulmamasi ve haberle^melerin denetlenmesi yönünde faaliyetler yürüterek Askeri Polis Tepkilati ile paralel hareket etmi^tir.46 Askeri Polis Te^kilati'nin yapisinda, kurulu^undan itibaren birkaf kez degi^iklige gidilmi§, zamana ve §artlara göre te^kilatin görev alani geni§letilmi§ ya da daraltilmi^tir.47

Tedkik Heyeti Amirlikleri ise Askeri Polis Te^kilati'ndan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin istihbarat ihtiyacini saglayan te^kilattir.48 Askeri Polis Te^kilati'nin faaliyetlerine son verilmesinden sonra istihbarat faaliyetlerinde olu^an bo^luk kisa süre ifinde, 1 Nisan 1921 tarihinde Tedkik Heyeti Amirlikleri'nin kurulmasi ile doldurulmu^tur.49 Erkan-i Harbiye-i Umumiye Riyaseti'nin, Askeri Polis Te^kilati'nin lagvedilmesine ili^kin olarak yayimladigi 19 Mart 1921 tarihli tamim geregi alinan karar, 21 Mart 1921'de Fevzi Pa§a imzasiyla Garp Cephesi Komutanligi'na bildirilmi^tir. Garp Cephesi Komutanligi da §ubelerine, Askeri Polis Te^kilati'nin 21 Mart 1921 tarihli emirle lagvedildigini, yeni talimata göre "P." §ubelerinin Tedkik Heyeti namina kaydolundugunu ve Tedkik Heyeti Amirlikleri'nin 1 Nisan 1921 tarihinden itibaren geferli oldugunu bildirmi^tir.50

Tedkik Heyeti Amirlikleri'nin kurulmasi ile amaflanan, Askeri Polis Te^kilati'nin hatalarindan arindirilmasi ve Genelkurmay istihbaratinin etkinliginin daha da artirilmasidir. Ankara Hükümeti; Askeri Sansür Müdüriyetleri, Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi ve Izmir Hat Komiserligi gibi kurulu^lari birlikte ve etkin bir

44 §erafettin Turan, Türk Devrim Tarihi - Ulusal Direnipten Türkiye Cumhuriyeti'ne - 2. Kitap (Ankara: Bilgi Yayinevi, 2009), 174.

45 Pehlivanli, Kurtulup Savapi Istihbaratinda Askeri Polis Tepkilati, 11-12.

46 Turan, Türk Devrim Tarihi - Ulusal Direnipten Türkiye Cumhuriyeti'ne - 2. Kitap, 174.

47 Pehlivanli, Kurtulup Savapi Istihbaratinda Askeri Polis Tepkilati, 189.

48 Hamit Pehlivanli, Kurtulup Savapi Istihbaratinda Tedkik Heyeti Amirlikleri (Ankara: Genelkurmay Basimevi, 1993), X.

49 Turkey - National Intelligence System: Organization and Policy Handbook, 56.

50 Pehlivanli, Kurtulup Savapi Istihbaratinda Tedkik Heyeti Amirlikleri, 3-4.

.0

4.

Q

N

ö

Q 2 N

A 2 0 >

on D 2 03

B£ 7, ©

|105|

jekilde falijtirmayi hedeflemektedir.51 Komünist faaliyetler, Rum ve Ermeni azinliklarin faaliyetleri ve Yunan ijgalleri Tedkik Heyeti Amirlikleri'nin odaklandigi bajlica konular olmuj ve tejkilat özellikle de azinliklarin kalabalik olduklari bölgelere yogunlajmijtir. Tedkik Heyeti Amirlikleri elemanlari, faaliyet yürüttükleri bölgelerin en yüksek askeri makamlari ile irtibat kurabilmijler, temin ettikleri haber ve bilgileri bu makamlara iletirken söz konusu makamlarla da ijbirligi ifinde falijmijlardir.52 Türk ordusunun sahip oldugu altyapi, organizasyon ve disiplin de tejkilatin istihbarat faaliyetlerinin yürütülmesinde önemli avantajlar saglamijtir.53

Tedkik Heyeti Amirlikleri, Bati Cephesi Komutanligi'nin 22 Haziran 1922 tarihli emrinden anlajildigina göre, Erkan-i Harbiye-i Umumiye Riyaseti'nin emriyle kapatilmijtir. Tejkilatin yerine getirdigi görevlerini Ordu Müfettijliklerinin Istihbarat ^ubeleri devralarak 1926 yilinin sonlarina kadar devam ettirmijlerdir. 1927 yili bajlarinda ise bu jubelerden söz konusu görev alinarak Milli Emniyet Hizmetleri Tejkilati'na verilecek, yeni tejkilatin kuruluju, Dahiliye Vekaleti'nin 5 Ocak 1927 tarihli, "fok gizli" tebligatiyla ilgili birimlere iletilecektir.54

e) Emniyet-i Umumiye Müfettijlikleri

Emniyet-i Umumiye Müfettijlikleri Birinci Dünya Savaji yillarinda olujturulmuj ve mülki amirlere, mutasarriflara ve kaymakamlara bagli olarak görev yapmijlardir. Bagli bulunduklari merkezlerdeki durumlari ifijleri Bakanligi'na iletmekle görevlidirler. Antalya, Mersin, izmit, Zonguldak ve Samsun'dan Anadolu'ya girij yapmaya falijan kijiler Emniyet-i Umumiye Müfettijliklerince kontrol edilmij, ayrica istanbul'dan Anadolu'ya gefij yapanlari taniyabilecek alti kijilik bir özel kurul da bu tejkilat bünyesinde görev yapmijtir.55 Emniyet-i Umumiye Müfettijlikleri özellikle düjman propagandalarina engel olunmasi noktasinda Askeri Polis Tejkilati'nin ve Tedkik Heyeti Amirlikleri'nin tamamlayici tejkilati niteligindedir.56 Emniyet-i Umumiye Müfettijlikleri ve Tedkik Heyeti Amirlikleri 1922'nin Haziran ayinda birlejtirilmek istendiyse de Meclis'te bu konuda yapilan görüjmeler sonuf vermemijtir.57

f) Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi

Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi 7 Haziran 1920'de58 icra Riyaseti'ne (Bajbakanliga) bagli bir tejkilat olarak kurulmujtur. Müdüriyet'in harcamalari icra Riyaseti Bajkani'nin onayina baglidir.59 Anadolu Ajansi da Matbuat ve istihbarat

0 Müdüriyet-i Umumiyesi araciligiyla yürütmeye baglanmijtir. Kanunda belirtilen

4.

q görevleriyle birlikte Müdürlük, Hakimiyet-i Milliye gazetesini de denetlemij,60 Ankara'da

Q ^ Z _

< ™

g 8 M 51 Tuncay Özkan, MlTin Gizli Tarihi (Istanbul: Alfa Basim Yayim Dagitim, 2003), 149-150.

oä w 52 Pehlivanh, Kurtulu? Scivcifi Istihbaratinda Tedkik Heyeti Amirlikleri, 6-8, 69.

|106| 53 Özkan, MlT'in Gizli Tarihi, 149.

54 Pehlivanli, Kurtulu$ Savaji Istihbaratinda Tedkik Heyeti Amirlikleri, 60-61.

55 Karan, Türk Istihbarat Tarihi - Yildiz Istihbarat Tejkilati ve Te^kilat-i Mahsusa'dan MlT'e, 185.

56 Pehlivanli, Kurtulu$ Savaji Istihbaratinda Askeri Polis Tejkilati, 80.

57 gukurova, Kurtulu$Savapnda Haberalma ve Yeralti £ali$malari, 53.

58 Izzet Öztoprak, Kurtulu$ Savap'nda Türk Basini (Ankara: Türkiye lj Bankasi Kültür Yayinlari, 1981), 42.

59 Server R. iskit, Türkiye'de MatbuatRejimleri (Istanbul: Matbuat Umum Müdürlügü Nejriyati, Ülkü Matbaasi, 1939), 221-222.

60 Server R. iskit, Türkiye'de Matbuat Idareleri ve Politikalari (Ankara: Bajvekalet Basin ve Yayin Umum Müdürlügü Yayinlari, 1943), 226.

yayinlanmakta olan Hakimiyet-i Milliye ile Yeni Gün gazetelerine de yardimda bulunmu^tur.61 Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi, Türklerin Milli Mücadele sürecindeki propaganda ve istihbarat üretimi fali^malarinda, kurumsal kabiliyet ve performansiyla kilit rol oynayan Türk istihbarat te^kilatlarindandir. Di^aridan basit bir matbuat yapilanmasi olarak görünen bu te^kilat Türk istihbaratinin Milli Mücadele sürecinde yürüttügü fali^malarda merkezi ve aktif bir rol oynami^tir.62

g) Müdafaa-i Milliye Te^kilati

Müdafaa-i Milliye Te^kilati, istanbul'daki Müslümanlara itilaf kuvvetlerinden ya da azinliklardan yönelebilecek tehditlere kar§i önlemler alabilmek amaciyla 1920 yili ba^larinda kurulmu^tur. Te^kilatin kurulu^unun ilk adimi Topkapi'da atilmi§, ardindan Istanbul'un fe^itli yerlerinde te^kilat §ubeleri afilmi^tir. Müdafaa-i Milliye Te^kilati ifindeki bazi if meseleler sonunda te^kilatin ifinden yeni bir grup ortaya fikmi§ ve bu grup te^kilatin ba§ harflerini kullanmak suretiyle Mim Mim Grubu ismini almi^tir. Müdafaa-i Milliye Te^kilati'nda iki grubun varligindan söz etmek mümkündür: Müsellah Müdafaa-i Milliye ve Mim Mim. Müdafaa-i Milliye Te^kilati bu iki grubun üst te^kilati hüviyetindedir.63

istanbul'un güvenliginden sorumlu olan Müsellah Müdafaa-i Milliye Grubu, istanbul'daki askeri inzibatlari ve sivil polisleri "illegal" olarak yönlendirmektedir. Bu grup, istanbul'u bölgelere ayirip her bölge örgütlenmesinin ba^ina bir subay getirmi^tir. Müsellah Müdafaa-i Milliye Grubu, Müslümanlara yapilacak herhangi bir harekete kar§i, Ankara'dan verilecek emirlere göre itilaf Devletleri'ne ait askeri karargahlara baskin yapmak, yiyecek ambarlari ve cephaneliklerine sabotaj düzenlemekle de görevlendirilmi^lerdir.64 Daha önce Te§kilat-i Mahsusa'nin uyguladigi gibi, özel birliklerle baskinlar yapmak ve bir gerilla sava^i ortaminda i§gal kuvvetlerini vurmak, Türk Milli Mücadelesi sürecinde de vazgefilmeyen bir askeri anlayi§ olarak görülmektedir.65

Mim Mim Grubu ise haber alma, propaganda ve sevkiyata ili^kin görevler üstlenmi^tir. Bu grubun faaliyetleri ifin gerekli olan para inebolu irtibat Zabitligi kanaliyla istanbul'a ula^tirilmaktadir.66 Mim Mim Grubu'nun istanbul'daki fiili lideri Topkapili Mehmed Bey, grubun Ankara'daki temsilcisi ise Hüsameddin (Ertürk] Bey'dir. Mim Mim Grubu daha fok Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin istihbarat ihtiyacini kar^ilamaya yönelik olarak faaliyetlerini yürütmü^tür.67 Mim Mim'in Anadolu'ya ne kadar silah ve mühimmat gönderdigi kesin olarak bilinmemekle birlikte Fevzi Pa§a Mim Mim

61 Öztoprak, Kurtulup Savapi'nda Türk Basini 32.

62 Aykut £aglak, "Milli Mücadele'de Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi", (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011], 148; Aykut £aglak, "Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'nin Milli Mücadele'de Oynadigi Rol", Tepkilat-i Mahsusa'nin 100. Yilinda TürkIstihbarati (Ankara: Kripto Kitaplar, 2015): 87134.

63 Aydogan ve Özkan; "Istanbul'da Bir Ara Sefim: Yenibahfeli §ükrü Bey ile Nurettin Paja'nin Mebuslugu Meselesi ve Istanbul Gizli Gruplari Arasindaki Mücadele", 326-328. Aydogan ve Özkan, Müdafaa-i Milliye'nin üst tejkilat olmasini Tarik Zafer Tunaya'nin bu konudaki görüjlerine dayandirmakta, Tejkilat'in Heyet-i Merkeziyesi'ndeki kijilere bakildiginda da Tunaya'nin hakli oldugu sonucuna varmaktadirlar.

64 £ukurova, Kurtulup Savapinda Haberalma ve Yeralti £alipmalari, 36-37.

65 Hifyilmaz, Karakol - TürkDevrimi'nde Bir Gizli Örgüt, 37.

66 £ukurova, Kurtulup Savapinda Haberalma ve Yeralti £alipmalari, 38-39.

67 Asaf Özkan, 'Arkadajlarinin Kaleminden Mim Mim Grubu Reisi Topkapili Mehmet Bey", Tarihin Pepinde 10 (2013): 57-58.

.0

4.

Q

Z

ö

Q 2 Z

A 2 0 >

on D 2 oa

B£ 7, ©

|107|

.0 4.

D

z ö

Grubu'nun, ordunun ikmali ve cephedeki bajarilarinda birinci derecede amil ve etkili oldugunu belirtmijtir.68 Mim Mim Grubu mensuplari hem Müsellah Müdafaa-i Milliye ile aralarindaki liderlik iddialari hem de lstanbul'daki diger istihbarat gruplariyla bazi anlajmazliklari sebebiyle birfok konuda diger gruplarla rekabet iferisinde olmujtur.69 2 Ekim 1923 tarihinde ijgal güflerinin istanbul'u terk etmelerinden sonra 5 Ekim 1923'te Mim Mim Grubu, Felah Grubu ve izmit Hat Kumandanligi ile birlikte kaldirilmijtir. Mim Mim Grubu mensuplari Milli Mücadele'ye katki veren hizmetlerinden dolayi Türk Hükümeti tarafindan ödüllendirilmijlerdir.70

h) Diger istihbarat Gruplari

Modern istihbarata gefij döneminde Türk istihbarati, faaliyetlerini kurumsal yapilar haricinde küfük istihbarat gruplari ve hücreleri jeklinde de yürütürken bu ijleyij özellikle hasim istihbarat tejkilatlari tarafindan takibi, tespiti ve fözümlenmesi zor, karmajik bir yapi ortaya fikarmijtir. Muavenet-i Bahriye Grubu, imalat-i Harbiye Grubu, Gefit Tejkilati, Berzenci Grubu, Namik Grubu, Bejler Grubu, Sebati Grubu, Vefa Grubu, Yildirim Grubu, Günej Grubu, Ay Grubu, Müfreze-i Bahriye Grubu ve Bizci Grubu gibi istihbarat organizasyonlari Türk istihbaratinin hareket kabiliyetini artiran diger istihbarat organizasyonlari arasindadir.

Yapisal özellik ve baglantilari afisindan bakildiginda, bu organizasyonlardan Muavenet-i Bahriye Grubu'nun Felah Grubu'na bagli olarak faaliyet yürüten deniz subaylarinca kurulmuj oldugu görülmektedir.71 imalat-i Harbiye Grubu da 23 Mayis 1921 tarihinde Felah Grubu ile birlejmij, iki grup 26 Ekim 1923'e kadar birlikte falijmijlardir.72 Söz konusu gruplardan 1922 yilinin Aralik ayinda kurulan Gefit Tejkilati'nin ise I. Ordu Komutanligi'na bagli olarak faaliyetlerini yürüttügü bilinmektedir. Gefit Tejkilati'nin falijmalarina Fevzi (gakmak) Paja'nin emri ile 8 Agustos 1923 tarihinde son verilmijtir.73

2) Modern istihbarata Gefij Dönemi Rus istihbarat Organizasyonlari

Türklerde oldugu gibi Ruslarda da modern istihbarata gefij fabalarinin bajlangici 20. yüzyildan fok daha öncelere dayanmaktadir. ilk kurumsal Rus istihbarat organizasyonu olan Oprifnina'nin ortaya fikiji IV. ivan dönemine (1547-1584) damga vuran en önemli olay olmujtur.74 IV. ivan 1564 yilinda Oprifnina'yi kurarken temel amaci ülkesini, düjman olarak gördügü insanlardan temizlemektir. IV. ivan'in, muhaliflerini yok etmek ifin Oprifnina eliyle düzenledigi temizlik operasyonlari kitlesel tasfiyelere sebebiyet verirken on binlerce insan yok olmujtur.75 Kuruluj tarihi ve faaliyet tarzi dikkate alindiginda Oprifnina, kurumsal bir yapilanma olsa da "modern istihbarata gefij"i

68 gukurova, Kurtulu$ Savapnda Haberalma ve Yeralti £ali$malari, 100.

69 Aydogan, Özkan; "istanbul'da Bir Ara Sefim: Yenibahfeli §ükrü Bey ile Nurettin Paja'nin Mebuslugu Meselesi ve istanbul Gizli Gruplari Arasindaki Mücadele", 329.

70 gukurova, Kurtulu$ Savapnda Haberalma ve Yeralti £ali$malari, 180-181.

71 gukurova, Kurtulu$ Savapnda Haberalma ve Yeralti £ali$malari, 46.

72 Aydin, "Milli Mücadele Yillarinda istanbul'da Faaliyet Gösteren Gizli Gruplar", 91-92.

73 Karan, Türk Istihbarat Tarihi - Yildiz Istihbarat Tejkilati ve Te^kilat-i Mahsusa'dan MlT'e, 97.

74 Kezban Acar, Ba^langiftan 1917 Bol^evik Devrimi'ne Kadar Rusya Tarihi (Ankara: Nobel Yayin Dagitim, 2004), 73.

75 Robert W. Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence (Lanham Maryland-Toronto-Oxford: The Scarecrow Press, 2006), xiii.

ba^latan bir istihbarat yapilanmasi görünümüne sahip degildir. Zaten Oprifnina 1572 sonrasinda ortadan kaybolacak ve 1697'ye kadar Rusya kurumsal bir istihbarat yapilanmasindan ve kurumsalla§mi§ bir siyasi polis gücünden yoksun kalmi^tir.76

Rusya'daki taht kavgalari sonrasinda siyasi ortam reformist I. Petro döneminde bamba^ka bir hal almi^tir. Pek fok askeri reforma imza atan I. Petro 1697'de siyasi yikici faaliyetlerin soru^turulmasi ifin Preobrajenski Dairesi'ni (Preobrajenski Prikaz) yetkilendirmi§ ve Preobrajenski Dairesi Oprifnina sonrasinda kurumsal yapiya sahip ilk istihbarat te^kili olarak tarih sahnesinde boy göstermi^tir.77 Preobrajenski Dairesi'nin temel amaci yikici faaliyetlerle mücadeledir.78 Bir güvenlik ve istihbarat organizasyonu olan Preobrajenski Dairesi yakla^ik 30 yillik faaliyet dönemi boyunca binlerce vakayla ugra§mi§tir. Yikici faaliyetlerin kontrol altina alinmasi ve önlenmesi noktasinda Preobrajenski Dairesi'nin ba^arisi konusunda hifbir §üphe yoktur.79 Söz konusu temel özellikleri ve kuruldugu dönem de dikkate alindiginda Preobrajenski Dairesi'nin kurulu^uyla Rus istihbaratinin modern istihbarata gefi^inin ilk kivilcimlarinin olu^tugunu söylemek mümkün görünmektedir. Ancak Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata gefi§ fabalarinin en yogun olarak ya^andigi dönem 20. yüzyilin ilk feyregidir. Bu dönemde istihbarat alaninda Rusya'da ya^anan degi^im ve dönü^ümler II. Nikolay döneminde gerfekle§mi§tir. Dönemin öne fikan istihbarat te^kilati, ayni zamanda modern istihbarata gefi§ sürecinin en önemli Rus istihbarat organizasyonlarindan biri olan Okrana'dir.

a) Okrana

Rusya'da far muhaliflerinin iyice güflendigi 20. yüzyilin ilk feyreginde faaliyetleri muhaliflerin faaliyetlerine paralel olarak yogunla^acak Okrana'nin kurulu^u 19. yüzyilin son feyregine tarihlenmektedir. Okrana,80 13 Mart 1881'de Narodnaya Volya'nin II. Aleksandr'a kar§i gerfekle^tirdigi suikastten fok kisa bir zaman sonra da MVD (Ministry of Internal Affairs - Ifi^leri Bakanligi) ifinde yapilandirilmi^tir.81 Okrana'nin kurulu§ tarihi 1882 olup82 kurulmasindaki temel amaf, £ar'i ve rejimi, yikici faaliyetlere kar§i korumaktir.83 Okrana, if ife gefmi§ bürolari ve organizasyonlari ile kompleks bir yapiya sahiptir ve St. Petersburg'taki Emniyet Müdürlügü Departmani'nda, siyasi polis organizasyonu piramidinin tepesinde bulunmaktadir. Istihbarat verileri, emirler ve genelgelere ili^kin tüm i^lemler bu bürodan fikmaktadir.84 Okrana, III. Aleksandr'in 1 Kasim 1894 tarihinde ölmesi üzerine tahta fikan oglu II. Nikolay döneminde de (1894-

76 Ronald Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations (New York: Simon and Schuster, 1970), 4.

77 Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 4.

78 Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, xiii. Pringle, Hingley'den farkli olarak Preobrajenski Dairesi'nin kurulujunu 1699 olarak vermektedir.

79 Hingley, Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 13.

80 ОтдЪлеше по Охранешю Общественной Безопасности и Порядка - Kamu Guvenligi ve Duzenini Koruma Bakanligi.

81 Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, xiv.

82 Robert W. Pringle, "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services", The Intelligencer: Journal of U. S. Intelligence Studies 18/2 (Winter / Spring 2011): 51.

83 Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, , xiv.

84 Fredric S. Zuckerman, The Tsarist Secret Police Abroad - Policing Europe in a Modernising World (New York: Palgrave MacMillan, 2003), xii.

1917) aktif durumdadir.85

II. Nikolay dönemi toplumsal çatiçmalarin, reform taleplerinin ve devrimci hareketlerin en üst seviyeye çiktigi, bu toplumsal hareketlilige karçin siyasi otoritenin zayif ve yetersiz kaldigi, diç politikada ise Birinci Dünya Savaçi'na sebebiyet veren ve 1917 Devrimi'ne zemin hazirlayan geliçmelerin oldugu bir dönemdir.86 II. Nikolay Romanov Hanedanligi'nin son çaridir. Son Çar, tahta geçtikten yaklaçik 10 yil sonra 1904-1905 Rus-Japon Savaçi ve ardindan da 190S Devrimi gibi çok ciddi sorunlarla mücadele etmek zorunda kalmiçtir. II. Nikolay döneminde de III. Aleksandr döneminde oldugu gibi çarist polis sistemiyle Rus devrimci g^leri arasinda çiddetli bir mücadele yaçanmiçtir.87 Devrimci hareketler özellikle Rus-Japon Savaçi'nda Rusya'nin agir bir yenilgi almasi sonucunda iyice çiddetlenmiç ve bu durum Rusya'da ciddi bir iç güvenlik bunalimina sebebiyet vermiçtir. Bütün bunlar olurken Çar'in gizli servisi Okrana da faaliyetlerine aktif bir çekilde devam etmekte ve baçta Bolçevik ve Mençevik gruplar olmak üzere tüm muhalif gruplarin içinden bilgi saglamak amaciyla bu gruplara sizma harekâtini gerçekleçtirmektedir. Okrana yüzlerce muhbir devçirip içe almak suretiyle, Bolçevikler ve Sosyalist Devrimcilerin de içinde oldugu pek çok devrimci harekete sizabilme baçarisi göstermi^tir.88 b) Çeka

Rusya'da Çar'in ve istihbarat teçkilati Okrana'nin çabalari devrimin önüne geçememiç ve 2S Ekim (7 Kasim) 1917'de Bolçevikler Petrograd'da iktidari ele geçirmiçlerdir.89 Devrim sonrasinda Rusya'da iç savaç kivilcimlari ortaya çikmaya baçlayinca Lenin'in buldugu çarelerden biri, bir istihbarat teçkilati yapilandirmak olmuç ve 20 Aralik 1917 tarihinde Çeka90 kurulmuçtur.91 Lenin'in yayinladigi kararname ile kurulan Bütün Rusya'nin Karçi Devrim ve Sabotajla Mücadele Olaganüstü Komisyonu kisaca VeÇeka ya da Çeka olarak adlandirilmaktadir.92

Çeka'yi oluçturan hiçbir resmi yönetmelik yasalaçmamiçtir. Çeka, davalar öncesinde hazirlik soruçturmalari yapan bir organ olarak hizmet vermiç fakat ortaya çikaracagi suçlar tanimlanmamiç, bununla birlikte davalari ele alma prosedürleri de net bir çekilde ortaya konmamiçtir. Bu durum Çeka'nin kalici bir devlet kurumu olarak degil

85 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi - Baglangiftan 1917'ye Kadar (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2014), 383.

86 Acar, Baglangiftan 1917 Bolgevik Devrimi'ne Kadar Rusya Tarihi, 247.

о 87 Zuckerman, The Tsarist Secret Police Abroad - Policing Europe in a Modernising World, xv.

88 Pringle, "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services", 51. Z 89 Hlngley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 117.

и 90 ЧК - Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем. Bütün Rusya'nin

™ Karji Devrim ve Sabotajla Mücadele Olaganüstü Komisyonu.

д <~-i ® 91 Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, xiv. Atay, £eka'nin, Okrana'nin lagvedilmesinin

c£ F-Г ardindan Polonyali Cerjinski'nin Lenin'e telkini üzerine kuruldugunu; £eka'nin 1918 tarihli kanunla resmen faaliyete

|110| geftigini belirtmektedir. Mehmet Atay, "Rusya Gizli Istihbarat Servisleri: KGB'nin Kisa Tarihi", Avrasya Dosyasi -

Istihbarat Özel 8/2 (Yaz 2002): 310. Ancak Zickel £eka'yi olujturan hifbir resmi yönetmeligin yasalajmadigini söylemektedir. Raymond E. Zickel, (Ed.) Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data, (Washington: U. S. Government Printing Office, 1991): 758.

92 Michelle Jane Patterson, "Moscow Chekists During the Civil War, 1918-1921" (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Simon Fraser University, 1991), iii; Slava Katamidze, Loyal Comrades Ruthless Killers - The Secret Services of the USSR (1917-1991) (United States - Miami: Lewis International Inc. Copyright, 2003), 10. George Vernadsky, Rusya Tarihi (Istanbul: Selenge Yayinlari, 2011), 363; Zickel (Ed.), Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data, 757; Ferit Temur, 20. Asrin Casusluk $ebekesi: Cambridge Beglisi (Ankara: Hitabevi Yayinlari, 2014), 66; David J. Dallin, Sovyet Casuslari (Yarin Yayinlari, 1968), 14.

de "sinif dü§manlari"na kar§i sava§ verecek olan gefici bir organ olarak tasarlanan ekstralegal (kanun di§i] karakterinin bir sonucudur. Militan rolü ve kanun di§i statüsü göz önüne alindiginda Feliks Cerjinski'nin ba^kanligini yaptigi £eka'nin, kar§i devrim ve di§ müdahale tehdidinin büyümesinden kaynaklanan, kisa yoldan adalet saglama gücünü kazanmasi sürpriz olmami^tir.93

£eka'nin geli^mesi yava§ ve beklenmedik bir seyir izlemi^tir. Almanlar Brest-Litovsk'ta ate^kese uymadiklari ve ilerlemeye ba^ladiklari zaman, yayimladigi "sosyalist vatan tehlikede" ba^likli ünlü 22 §ubat 1918 bildirisinin ardindan £eka, tüm yerel Sovyetlere gönderdigi bir emirde, bütün dü^man ajanlarinin, kar§i devrimci ki^kirticilarin ve spekülatörlerin aranmasini ve tutuklanip kur^una dizilmesini istemi^tir. O dönemde, £eka'nin genel karargahindaki görevlilerinin sayisi 120'yi gefmemektedir. £eka'nin ba^kan yardimcisi Ingiliz I§fi Heyeti'ne o dönemde bütün ülkede 4.500 i^fiden ibaret bir kadro bulundugunu ve hükümet aleyhtari her faaliyeti komisyona bildirmeyi bir görev bilen tüm parti üyelerinin onlara yardim ettigini söylemi^tir.94

Hükümet merkezinin Petrograd'dan Moskova'ya ta^inmasiyla £eka, ilk kez geni§ ve bagimsiz bir devlet dairesinin yetkilerine kavu§mu§tur. Cerjinski, Moskova'da kendi genel karargahini Kremlin'de degil, Lubyanka Meydani'ndaki büyük bir sigorta §irketinin binasinda kurmu§ ve bina ifinde §üpheli ki^iler ifin bir "if hapishane" yaptirmi^tir. Bu §ekilde donatilmi§ olan £eka, kisa zamanda i§e koyulmu^tur.95 Ilerleyen dönemde Cerjinski, £eka'yi di§ istihbarat, kontristihbarat, if güvenlik ve sinir korumaktan sorumlu 250.000'den fazla fali^ani (fekist96] ile bir güvenlik imparatorluguna dönü§türmü§tür.97

Ekonomik suflarla, spekülasyonlarla, görevi kötüye kullanma, suf i^leme ve her tür suistimallerle ilgili güvenligi saglamak £eka'nin odaklandigi en önemli konular olmu^tur.98 Üyelerinden birinin belirttigine göre £eka ilkin üf tür sufla mücadele etmi^tir: Yönetimin burjuvazi tarafindan sabote edilmesi, serke§ takiminin tahrip ve isyan hareketi (buna serke§ kiyimi denilmi^tir], anar^izm bayragi altinda yapilan haydutluk.99 £eka, asli görevlerinin yaninda gelecek yillarda Gulag diye de isimlendirilen zorunlu fali^ma kamplarini da yönetecektir.100

Güvenlige ili^kin konular yaninda ekonomik suflarla ve spekülasyonlarla da mücadele etmekle yetkilendirilmi§ olan £eka NEP'in (Yeni Ekonomi Politikasi] uygulanmasi sürecinde de etkin rol oynami^tir. Rusya'da Mart 1921'de yürürlüge giren NEP, kitlik ve köylülerin rejime direnmesi nedenleriyle kötüye giden ekonomik durumu

93 Zickel (Ed.), Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data, 758.

94 Edward Hallett Carr, BolpevikDevrimi I (1917-1923) (Istanbul: Metis Yayinlari, 2006], 153.

95 Carr, Bolpevik Devrimi I (1917-1923), 153.

96 £ekist terimi £eka isminden türetilen ve genel kullanimi olan bir terimdir. Gerek Sovyet gerekse de post-Sovyet dönemde Rusya'da devlet güvenlik organlari fejitli §ekil ve isimlerle vücut bulmujlardir. Örnegin 1954 sonrasinda KGB; Stalin döneminde ise NKVD en bilinen ve genel kullanima sahip devlet güvenlik aygiti isimleri olmujtur. Istihbarat servislerinin isimleri dönem dönem degijirken £ekist terimi her dönem bilinen ve degijmeyen bir terim olarak kalmij ve 1917'den beri de kullanilagelmijtir. Julie Fedor, Russia and the Cult of State Security - The Chekist Tradition, from Lenin to Putin (London and New York: Routledge - Studies in Intelligence Series, 2011), 2.

97 Pringle, "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services," 51.

98 Patterson, "Moscow Chekists During the Civil War, 1918-1921", iii.

99 Carr, Bolpevik Devrimi I (1917-1923), 152.

100 Pringle, "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services," 51.

.0

4.

Q

N

-C

Q 2 N

A 2 0 -Y

S D 2 03

R 7, ©

|111|

düzeltmek ifin yürürlüge konulan bir ekonomi politikasidir.101 1922'nin bajlarinda £eka feshedilerek fonksiyonlari ve yükümlülükleri GPU'ya (Devlet Siyasi idaresi) devredilmijtir.102

c) GPU

geka 1922 baharinda lagvedilerek bir bajka kimlige bürünmüj ve Rusya'da istihbarat faaliyetleri GPU103 fatisi altinda devam ettirilmeye bajlanmijtir. Bu tarihlerde if savaj sonra ermij ve gerilim azalmij durumdadir. VTsIK (Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi), 8 §ubat 1922'de, yetkilerinin ifijleri Halk Komiserligine devredilerek, geka'nin ve ona bagli kurulujlarin lagvedildigini ve bu ijlevleri yerine getirmek üzere tajrada, özerk cumhuriyetlerde ve RSFSC bölgelerinde "siyasi seksiyonlari" bulunan bir Devlet Siyasi idaresi'nin (GPU) Komiserlik bünyesinde kuruldugunu bildiren bir kararname yayimlamijtir.104 Zaten 1921 yilinin sonlarindan itibaren Lenin, siyasi polis operasyonlarinin yasal bir zeminde tekrar düzenlenmesine ilijkin faba sarf etmektedir: Bu konu Lenin'in ajandasinda yapilmasi gerekenler listesinin üst siralarinda yer almakta ve Lenin siyasi polis operasyonlarinin yasal olup olmadiginin ölfümü ve degerlendirilmesi konusu üzerinde önemle durmaktadir.105

8 §ubat 1922 tarihli kararnamede, RSFSC bölgelerinde faaliyet gösterecek olan siyasi seksiyonlarin hem Moskova'daki GPU'ya hem de yerel Sovyetlerin yürütme komitelerine karji ikili sorumlulugu, bunlarin merkez organa tabi oldugu konusunda hifbir jüpheye yer birakmayan her zamanki belirsiz sözlerle tanimlanmijtir. Ayrica Özel Ordu Birlikleri GPU'nun emrine verilmij ve "orduda ve demiryollarinda ijlenen suflarla mücadele etmek" söz konusu özel ordu birliklerinin görevleri arasinda sayilmijtir. Bununla birlikte GPU tarafindan tutuklananlarin, tutukluluk süresinin uzatilmasi ifin VTslK'dan özel bir karar fikmadigi takdirde, iki ay ifinde ya serbest birakilmalari ya da yargilanmak üzere mahkemeye sevk edilmeleri gerektigi belirtilmijtir.106 §ubat 1922'ye gelindiginde ise bu tarihte yapilan degijiklik, geka'nin bütün tüzel ijlevlerinin mahkemelerce yerine getirilmesini hedef aldigi halde, tüm siyasi suflarin yargi erki alani dijinda kalmasi sonucunu yaratmij ve bu suflara karji GPU'ya, yürürlükten kaldirilmij, geka'nin hifbir zaman talep etmedigi ya da kullanmadigi ölfüde keyfi yetkiler

101 Erel Tellal, "Sovyetlerle Ilijkiler", Türk Dig Politikasi, Kurtulug Savagindan Bugüne Olgular Belgeler Yorumlar Cilt I о (Istanbul: Iletijim Yayinlari, 2012): 160.

102 Zickel (Ed.), Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data, 758.

z 103 RSFSR (РСФСР - Государственное политическое управление при НКВД), Rusya Sovyet Federatif Sosyalist

и Cumhuriyeti bünyesinde hizmet veren NKVD'ye bagli Devlet Siyasi Idaresi.

in ^ 104 Carr, Bolgevik Devrimi I (1917-1923), 171. Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet

д in ® Political Security Operations, 132'de £eka'nin lagvedildigi kararname tarihi olarak 6 §ubat 1922'yi vermektedir.

ой w Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, xv'te £eka'nin GPU'ya dönüjtürüldügü kararnamenin

|112| tarihi 8 §ubat 1922 olarak verilmektedir.

105 Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 132. geka'nin yerine getirmekte oldugu tüm görevlerin yeni olujturulan GPU'ya devredilmesini Hingley ju jekilde yorumlamaktadir: "Böylelikle Rus siyasi polisi yeni bir isim altinda yeniden su yüzüne fikmak üzere herkesin gözleri önünde bir kez daha ortadan kaybolmujtur." Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 132.

106 Carr, Bolgevik Devrimi I (1917-1923), 171. Carr'a göre bu son madde, GPU'nun gerektiginde yasal engellerden siyrilmasini saglayan bir kafamaktir. Ayrica bu usul meselelerine itibarin bir süre sonra yavajladigi ve söndügü anlajilmaktadir. Ertesi yil Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi'nin kurulmasindan sonra Ifijleri Halk Komiserligi ile olan sözde ilijki de sona ermijtir. Carr, Bolgevik Devrimi I (1917-1923), 171.

verilmi^tir.107

d) OGPU

GPU, 15 Kasim 1923 tarihinde küfük bir degi^iklikle isminin ba^ina Rusfa obyedinyonnoye, yani birle^ik / birle§mi§ kelimesi getirilerek OGPU adini almi§ ve böylece GPU, OGPU olarak faaliyetlerine devam etmi^tir. Bu isim degi^ikligi ülkenin adinin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi108 olarak benimsenmesiyle de ilintilidir.109 Böylece, SSCB'nin kurulmasindan sonra Rus istihbarat te^kilati yeni anayasal düzenlemeler ifindeki yerini almi^tir. Bu düzenlemelerde özellikle Politbüro etkili olmu§ ve temel kurumlarda fazla degi^iklik yapilmami^tir. £eka'nin devami olan GPU gibi OGPU da kar§i devrimcilerle ve casuslukla mücadelede ba§ aktör olmaya devam etmi^tir.

10 Ocak 1923'te, birinci Sovyetler Birligi Kongresi'nce senilen yeni VTsIK prezidyumu, anayasa maddelerini hazirlamasi ifin, on üf üyeli bir komisyon atami^tir. Ancak, anayasayla ilgili temel kararlari ne bu komisyon ne de ba§ka bir devlet organi almakta; temel kararlar, daha fok Politbüro ya da parti ifindeki gayri resmi bir yöneticiler grubu tarafindan alinmaktadir. Metni, 6 Temmuz 1923'te VTsIK tarafindan kabul edilmi§ olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi Anayasasi pek az özgün nitelik ifermektedir. RSFSC'nin temel kurumlari, personel sayisi biraz artmi§ olarak, fakat pek büyük bir degi^iklige ugramaksizin, SSCB'nin temel kurumlari haline gelmi^tir. Yeni anayasaya göre askeri meselelerden ve sonradan GPU adini alan Tüm Rusya £ekasi tarafindan, bazi durumlarda yerel otoritelerin görü^leri alinarak yürütülen "kar§i devrimcilikle mücadele"den yine merkez otoriteler sorumlu olacaktir. OGPU, "siyasi ve ekonomik kar§i devrim, casusluk ve e^kiyalikla mücadelede, birlik cumhuriyetlerinin devrimci fabalarini birle^tirmek" amaciyla, Anayasa'nin özel kisa bir maddesi geregince kurulmu^tur. RSFSC'deki GPU'nun yerini alan OGPU, SSCB Sovnarkomu'na baglanmi§, fakat birlikteki cumhuriyetlerin Sovnarkomu'na bagli temsilcilerden olu§mu§tur. OGPU böylece birle^ik bir komiserlik halini almi^tir.110

£eka'dan GPU'ya ve sonrasinda da GPU'dan OGPU'ya bir dönü^üm ya^andigi söylenebilecek olsa da idari anlamda bakildiginda istihbarat te^kilatinin üstlendigi pek fok i§, görev tanimi pek fok afidan degi^meden kalmi^tir. Cerjinski, te^kilatin ba^indaki isim olarak görevine devam etmi§, bununla birlikte organizasyon ifindeki personel de büyük oranda görevleri ba^inda kalmi^tir. Ayni zamanda te^kilat, Lubyanka'daki karargahindan fali^maya devam etmi^tir.111 1926 yilinda Feliks Cerjinski'nin ölümünden sonra OGPU'nun ba^ina Vyafeslav Menjinski gefecektir.112

istihbarat uygulamalari ve genel yöntemsel anlayi^i afisindan bakildiginda ise GPU

.0

4.

Q

N

-C

Q 2 N

A 2 0 -Y

S D 2 03

R 7, ©

107 Carr, Bolpevik Devrimi I (1917-1923), 171-172. Lenin, on birinci parti kongresinde, kendisini ilgilendirmeyen ekonomik bir meseleye mudahalesini elejtirdiginde GPU henuz iki ayini doldurmamijtir. Carr, Bolpevik Devrimi I (1917-1923), 172.

108 2 9 Aralik 1922 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi kurulmujtur. SSCB kuruluncaya kadar Boljevik hukumetin en onemli meselesi, ayrilan parfalarin tekrar toparlanmasi olmujtur. £agatay Benhur, "1920'li Yillarda Turk-Sovyet Ilijkileri: Kronolojik Bir ^alijma", Turkiyat Araptirmalari Dergisi 24 (2008): 278.

109 Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 134.

110 Carr, Bolpevik Devrimi I (1917-1923), 364-369.

111 Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 135.

112 Pringle, Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, xv.

ve OGPU'nun geka'dan farkli oldugu gorulmektedir. £eka if sava§ esnasinda olu§mu§, geli^imini ve degi^imini bu surefte gostermi§ bir yapidir. Bununla birlikte £eka polis terorizminin en uf orneklerini sergilemi^tir. Bu afidan bakildiginda £eka yontemsel afidan GPU ve OGPU'ya gore istisna konumundadir. Kurbanlarin toplu bir §ekilde vurularak infaz edilmeleri ya da bodrumlarda elektrik verilerek oldurulmeleri gibi olaylar GPU ve OGPU doneminde azalmi^tir. Bu donemde fe^itli yasal sinirlamalar getirilerek GPU ve OGPU'nun hukuk sistemi ferfevesinde konumlanmalari saglanmaya fali§ilmi§tir. Yeni yasal duzenlemelerle GPU ve OGPU'nun faaliyet alani da sinirlandirilmi^tir. Suflularin mahkemelere, soru^turma ve on yargilamalarin ardindan sevk edilmesi uygulamasi ba§lami§tir. GPU ve OGPU'nun yetkilerinde suflularin tutuklanmasi noktasinda herhangi bir guf kaybi soz konusu degildir ve daha onceki donemlerde oldugu gibi te^kilat bu gucu elinde bulundurmaktadir. Ancak tutuklanan killer hakkinda iki ay ifinde hukuksal anlamda bir suf isnadi ortaya konulamadiysa iki aylik tutuklu kalma surecinin sonunda suflu serbest birakilmaktadir. Benzer sinirlamalar zaman zaman £eka doneminde de getirilmeye fali§ilmi§tir fakat o donemdeki sinirlamalar herhangi bir kanuna dayanmamakta olup daha ziyade ihtiyari ve plansiz olarak getirilen kisitlamalardir. GPU ve OGPU doneminde getirilen sinirlamalar yasal duzenlemelere dayanmakla birlikte yine de bu sinirlamalarin tam olarak ve etkin bir §ekilde uygulandigi soylemek de mumkun degildir.113 Ornegin 1929 yili sonundan itibaren ba^layacak olan koylulerin zorla kollektivize edilmesi surecinde OGPU'nun destegine ihtiyaf duyulacak ve bu surefte yapilan operasyonlar en az 5 milyon insanin olumuyle sonuflanacaktir. Ilerleyen donemde, Temmuz 1934'te, OGPU GUGB'a (Devlet Guvenlik Ba§ Mudurlugu) donu^erek NKVD'ye baglanacaktir.114

e) Kizil Ordu ve GRU

Kizil Ordu115 1918 yilinda, Rusya'nin merkezinde ve kuzeyinde bulunan ve Bol^eviklerin kalesi durumunda olan §ehirlerdeki kufuk gonullu i§fi guflerinden olu^turulmaya ba§lanmi§116 ve zamanla Sava§ Komiseri Trofki'nin yonetimi altinda, organizasyon ve disiplin afisindan surekli geli^en bir ordu haline gelmi^tir.117 1920'nin sonbaharinda, yani Rusya'daki if sava^in sona ermesiyle birlikte Kizil Ordu 5 milyon askeri olan bir orduya donu§mu§ durumdadir.118

Kizil Ordu'nun, uzerine in§a edildigi ilkeler, ayni zamanda Sovyet sisteminin geri kalani ifin de bir model olarak hizmet gormu^tur. Ornegin Kizil Ordu'nun siyasi yapisindaki ve komuta yapisindaki degi^ikliklerle Bol^evik devlet aygitinin merkezile^tirilmesi paralel yurumu^tur. Ayrica Bol^eviklerin Kizil Ordu sayesinde kazandigi kitlesel seferberlik tecrubesi hem tum Sovyet toplumunun askerile^tirildigi Sava§ Komunizmi (1918-1921) doneminde, hem de Stalinist donemde hukumetin

|114|

113 Hingley, The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations, 135.

114 Zickel (Ed.), Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data, 758.

115 Красная ApMm.

116 Orlando Figes, "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War 1918-1920", Past & Present 129 (1990): 168.

117 Nicholas V. Riasanovsky, Mark D. Steinberg, Rusya Tarihi (Istanbul: Inkilap Kitabevi, 2011), 518.

118 Figes, "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War 1918-1920", 168.

.0

D N

и

tutumlarini jekillendiren onemli ve temel faktorlerden biri olmujtur.119

Kizil Ordu ve istihbarat denildiginde akla ilk gelen yapi ise GRU'dur.120 GRU, Boljevik Devrimi sonrasinda 1918 yilinda bir nevi Kayit Direktorlugu olarak kurulmujtur. Lenin GRU'nun diger gizli servislerden bagimsiz bir rol ustlenmesi konusunda israrci olmuj ve suref iferisinde GRU diger Rus gizli servislerince rakip bir organizasyon olarak gorulmujtur.121 GRU, 1918-1933 doneminde olgunlajmij ve bu surefte profesyonel bir istihbarat organizasyonuna donujmujtur. Bununla birlikte GRU'nun kokenlerinin ve istihbarat anlayijinin Boljevik Devrimi'nden uzak olmadigini da belirtmek gerekir.122

f) NKVD

NKVD123, £eka'yi da bunyesinde barindiran bir yapilanmadir.124 NKVD RSFSR (Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ifijleri Halk Komiserligi] 1917 yilindan 1930 yilina kadar militsiia'dan sorumlu olan komiserliktir. Bununla birlikte NKVD RSFSR 1930 yilinda lagvedilene kadar siyasi polisten ayri ve hatta siyasi polisin aleyhinde, siyasi polise karji bir yapilanma huviyetindedir.125 NKVD USSR (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi Ifijleri Halk Komiserligi] ise 1934 yilinda olujturulmujtur. Militsiia'dan, siyasi polisten, Gulag'dan ve fejitli afilardan if guvenligi ilgilendiren konulardan sorumludur.126

Stalin 1924'ten itibaren kademeli olarak guvenlik servislerinin yonetimini kendi eline almaya bajlamijtir127 ve 1926'da Komunist Parti Sekreterligini ustlendiginde toplumun denetlenmesi ve kontrolu iki farkli kurumdadir: Siradan polislik gorevini ustlenecek olan NKVD; siyasi polis olarak hizmet verecek ve siyasi suflarla mucadele edecek olan OGPU. Ancak iki tejkilatli bu durum kisa surmujtur. Her zaman merkezi hukumetin kontrolunun hissedilir jekilde artirilmasi taraftari olan Stalin'in bu dujuncesiyle dogru orantili olarak Rusya'da toplum kontrolu mekanizmasi yogunlajtirilmij ve 1930'larla birlikte bu mekanizmanin daha da saglamlajtirilmasina yonelik adimlar atilmijtir.128

119 Figes, "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War 1918-1920", 169.

120 Главное разведывательное управление (Glavnoye razvedyvatel'noye upravleniye), ГРУ. Ana Istihbarat Direktorlugu. GRU hala dev bir yapidir ve faaliyetlerine, kuresel olfekte gizli operasyonlarina devam etmektedir. Bunun da otesinde Kremlin'in di§ siyasetini ve askeri politikalarini jekillendirmektedir. Rus ordusunun istikrarsiz bir duruma gelmesi GRU'nun politik potansiyelini hem tehditkar hem de onceden kestirilemez bir hale burundurmektedir. Raymond W. Leonard, Secret Soldiers of the Revolution - Soviet Military Intelligence 1918-1933, (Westport Connecticut and London: Greenwood Press, 1999), xv.

121 Dmitri Solovyov, "Five Facts About Russian Military Intelligence" http://www.reuters.com/article/us-russia-medvedev-intelligence-gru-sb-idUSTRE53N3K820090424. (Erijim tarihi: 23/05/2016)

122 Leonard, Secret Soldiers of the Revolution - Soviet Military Intelligence 1918-1933, xv.

123 НКВД, Народный комиссариат внутренних дел - Ifijleri Halk Komiserligi.

124 Earl F. Ziemke, The Red Army 1918-1941: From Vanguard of World Revolution to US Ally (London and New York: Frank Cass, 2004), 24.

125 Paul Hagenloh, Stalin's Police - Public Order and Mass Repression in the USSR 1926-1941 (Washington and Baltimore: Woodrow Wilson Center Press and The Johns Hopkins University Press, 2009), xviii.

126 Hagenloh, Stalin's Police - Public Order and Mass Repression in the USSR 1926-1941, xviii.

127 Pringle, "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services", 51.

128 Louise I. Shelley, Policing Soviet Society - The Evolution of State Control (London and New York: Routledge, 1996), 30.

3) Karçilaçtirmali Çôzûmleme

Türk ve Rus istihbarati karçilaçtirmali olarak incelenirken zorunlu ve öncelikli eylem, tarihsel s^eç içerisinde her iki istihbarat gelenegi içinde yer bulmuç, birbirleriyle halef selef iliçkisi olan istihbarat organizasyonlarinin incelenmesidir. Bu incelemede mercek altina alinmasi gereken kritik dönem, Türk ve Rus istihbaratinin günümüzdeki formasyonunun ve istihbarat anlayiçinin çekillenmesinde belirleyici olan "modern istihbarata geçiç dönemi"dir. Modern istihbarata geçiçin ilk kivilcimlari Türklerde I. Abdülhamid, Ruslarda ise I. Petro döneminden itibaren görülmeye baçlanmiç olsa da, her iki istihbarat geleneginde de modern istihbarata geçiç çabalarinin en yogun olarak yaçandigi dönem 20. yüzyilin ilk çeyregidir.

Padiçahin / çarin güvenligi ve rejimin saglikli bir çekilde içleyiçinin saglanmasi, 20. yüzyilin baçlarinda Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarinin öncelikli ve ortak hedefi olmuçtur. II. Abdülhamid'in Yildiz Sarayi'ndan koordine ettigi ve geniç bir istihbarat agina sahip istihbarat organizasyonu da, II. Nikolay'in Okranasi da muhalif unsurlarin faaliyetlerini yakindan takip ederek bu hedef dogrultusunda çaliçmalarini yürütmü^ ve ülke güvenliginin saglanmasina katkida bulunmuçlardir. II. Abdülhamid ve II. Nikolay'in, muhalif hareketlerin faaliyetlerinden endiçe eden ve toplumsal denetimin saglanmasina büyük önem veren devlet yöneticileri olmalari da Türk ve Rus istihbaratinin degiçim ve dönü^üm sürecinde etkili olmuçtur. Özellikle de muhaliflerin yurt içi ve yurt diçindaki faaliyetlerinin takibine odaklanan istihbarat çaliçmalari II. Abdülhamid ve II. Nikolay dönemlerinin öne çikan güvenlik çaliçmalari içerisinde yer almiçtir.

Modern istihbarata geçiç ve istihbaratta kurumsallaçma açisindan bakildiginda 20. yüzyilin ilk çeyreginde faaliyet gösteren Türk istihbarat organizasyonlarindan Teçkilat-i Mahsusa, Rus istihbarat organizasyonlarindan ise Okrana ve Çeka'nin, kendilerinden sonra gelen istihbarat organizasyonlarini kurumsal yapi ve istihbarat anlayiçlariyla etkileyebilme güçleri ve kapasiteleriyle öne çiktiklari görülmektedir. Söz konusu ^ organizasyon, kadrolarinin kendilerinden sonraki istihbarat organizasyonlari içinde yer bulmasiyla da Türk ve Rus istihbaratindaki kritik sürekliliklerin temsilcileridir.

istihbarat faaliyetlerinin Teçkilat-i Mahsusa, Okrana ve Çeka bünyesinde kurumsal bir anlayiçla sevk ve idare edilmeye baçlanmasi; bununla birlikte istihbarat faaliyetlerinin belirli kurallara uygun olarak icra edilmesi üzerinde durulmasi ve bu minvalde düzenlemelerin yapilmasi modern istihbarata geçiç anlaminda Türk ve Rus istihbarat 2 tarihindeki önemli ve esasli hamlelerdir. Bu hamleler beraberinde Türk ve Rus ¿ istihbaratindaki modernleçme seyrinin belirginleçip somutlaçmaya baçlamasini < S ^ getirmiçtir. Teçkilat-i Mahsusa'nin Harbiye Nezareti'ne bagli oluçu; teçkilatta farkli çube § i>r(D ve masa\ar arasinda görev dagilimi yapilarak sistematik bir çaliçma düzeninin kurulmuç jll6j olmasi; gerektiginde hücre yapilanmalari ve gizli gruplar oluçturularak sahada askerî ve yari askerî operasyonlarin icra edilebilmesi ve bu faaliyetleri yürütebilecek uzman kadrolarin istihdam edilebilmesi; askerî örgütlenme yaninda ittihat ve Terakki'nin de örgütlenme modelinden etkilenilmiç olunmasi, baçkan, Merkez-i Umumi ve bu merkeze bagli bürolarla da ayni zamanda bürokratik bir yapiya sahip olunmasi ve devlet bü^esinden de belirli bir pay alinmasi gibi özellikler Türklerde modern istihbarata geçiç

sürecinde Te^kilat'in saglam bir kurumsal yapiyla faaliyet yürüttügünü kanitlamaktadir. Diger taraftaysa, £arlik dönemi istihbarat te^kilati Okrana'nin Ifi^leri Bakanligi'na bagli olu§u; if ife gefmi§ bürolar ve organizasyonlara sahip bir fali^ma sistematigine sahip olmasi; resmi emir ve genelgeler dogrultusunda hizmet vermesi; Bol^evik Devrimi sonrasinda kurulan £eka'nin, yasala^masa da yönetmelikler dogrultusunda faaliyet yürütmesi, £eka'nin devami olan GPU'nun kararnameyle Ifi^leri Halk Komiserligi'ne (NKVD'ye] baglanmasi ve böylece istihbarat faaliyetlerinin daha yasal ve daha kurumsal bir ferfevede yürütülmesinin saglanmaya fali^ilmasi, GPU'nun devami olan OGPU'nun da SSCB Sovnarkomu'na, yani Halk Komiserleri Konseyi'ne baglanarak kurumsalligini devam ettirmesi, Rus askeri istihbarat yapilanmasi olan GRU'nun da Kizil Ordu bünyesinde bir Istihbarat Direktörlügü olmasi ve faaliyetlerini güflü bir kurumsal askeri yapi olan Kizil Ordu iferisinde yürütmesi de Ruslarda modern istihbarata gefi§ sürecinde kurumsalla^maya verilen önemin somut göstergeleridir.

istihbaratta kurumsalla^mada Te§kilat-i Mahsusa ile önemli bir hamle yapmi§ olan Türklerin, Milli Mücadele döneminde de istihbarat faaliyetlerini kurumsal istihbarat yapilariyla sevk ve idare etme yolunu seftiklerini vurgulamak gerekir. Milli Mücadele döneminin önemli istihbarat organizasyonlarindan olan Askeri Polis Te^kilati ve Tedkik Heyeti Amirlikleri Türk Genelkurmayi'na, Emniyet-i Umumiye Müfetti^likleri Dahiliye Nezareti'ne, Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi ise icra Riyaseti'ne baglidir. Türkler diger taraftan küfük ve personel sayisi da sinirli oldugu anla^ilan istihbarat gruplariyla da Milli Mücadele dönemi istihbarat faaliyetlerini desteklemi^lerdir. Ancak önemli olan nokta, bu istihbarat gruplarinin sevk ve idaresinde de askeri personelin ön planda olmasi ve istihbarat gruplarinin ekseriyetinin bir §ekilde Türk Genelkurmayi ile irtibatli olmasidir.

Milli Mücadele dönemi Türk istihbarat gruplarinin farkli sebeplerle isim degi^ikliklerine gidebildigi, birbirlerinin yerine gefebildikleri, istihbarat faaliyetlerini birbirleriyle koordineli olarak yürütebildikleri, lüzumu halinde birle^ebildikleri görülmekte ve bu da Türk istihbarat gruplarinin ve grup mensuplarinin faaliyetlerinin hasim istihbarat te^kilatlari tarafindan takibini ve analizini zorla^tirici nitelik arz etmektedir. £ok sayida istihbarat grubuyla sahada yer almak, Türk istihbaratina Milli Mücadele dönemi gibi Türk tarihi afisindan fok kritik bir dönemde fabuk karar alma ve sahada hizli hareket edebilme avantaji saglami^tir. Türk istihbarat farkinin i§leyi§inde önemli bir unsur olan küfük istihbarat gruplarina benzer gruplara modern istihbarata gefi§ dönemi Rus istihbarat organizasyonlari ifinde rastlanmamaktadir.

Modern istihbarata gefi? dönemleri baglaminda, Rus istihbarat organizasyonlarinin Türk istihbarat organizasyonlarina oranla hem daha az sayida, hem de daha uzun süreli devamliliklari olan kurumsal organizasyonlar oldugu görülmektedir. Kurulu§ tarihi 1882 olan Okrana Bol^evik Devrimi'ne kadar faaliyetlerine araliksiz devam etmi^tir. Devrimden yakla^ik bir bufuk ay sonra, 20 Aralik 1917'de Bol^eviklerin kurdugu £eka da, 1922 yili ba^larinda lagvedilmesine ragmen kendisinden sonra gelen GPU ve OGPU ile istihbaratta kurumsal devamliliga örnek te^kil etmi^tir. £eka'dan GPU'ya, GPU'dan OGPU'ya gefi§ sadece bir isim degi^ikliginden ibarettir ve £eka sonrasi GPU'da

ve GPU sonrasi OGPU'da yola yine Balkan Cerjinski ve falijma arkadajlariyla, ayni kadrolar ve organizasyonla devam edilmijtir.

Türklerde ise II. Abdülhamid'in Yildiz istihbarat organizasyonunun halefi ya da bu organizasyonu model alan herhangi bir tejkilattan bahsetmek mümkün görünmemekle birlikte fok net bir Tejkilat-i Mahsusa devamliligindan söz etmek mümkündür: Milli Mücadele döneminde Türkler hem propaganda gücü yüksek hem de operasyonel kabiliyetlere sahip istihbarat tejkilatlarina ve istihbarat gruplarina ihtiyaf duymujlardir ve bu türe örnek tek Türk istihbarat tejkilati Tejkilat-i Mahsusa oldugundan dogal olarak bu tejkilat Milli Mücadele dönemi Türk istihbarat organizasyonlari tarafindan örnek alinmijtir. Tejkilat-i Mahsusa'nin eski mensuplarinin ve elemanlarinin Milli Mücadele döneminde faaliyet gösteren Türk istihbarat organizasyonlari ifinde kendilerine yer bulmalari Tejkilat-i Mahsusa etkisini somutlajtirmaktadir. Ancak Milli Mücadele dönemi istihbarat organizasyonlari ifinde kurumsal anlamda direkt "Tejkilat-i Mahsusa'nin devamidir" jeklinde nitelenebilecek herhangi bir Türk istihbarat organizasyonundan bahsedebilmek söz konusu degildir.

Türk istihbaratindaki kurumsal ve if-yapisal devamliliga ise Askeri Polis Tejkilati ve bu tejkilatin devami olan Tedkik Heyeti Amirlikleri örnek olarak gösterilebilir. Taktiksel olarak farkli isimler alarak istihbarat faaliyetlerini devam ettirme yolunu sefmij olan gruplar ifinden Karakol, Zabitan, Yavuz Grubu devamliligi ya da Moltke, Hamza, Mücahid, Muharip ve Felah Grubu devamliligi da Türk istihbarat gruplarindaki devamliliklar arasindadir. Ayrica junu da not etmek gerekir ki Tejkilat-i Mahsusa'da vücut bulan; propaganda falijmalarina ve operasyonel faaliyetlere önem veren istihbarat anlayiji tüm Milli Mücadele dönemi Türk istihbarat organizasyonlarinda devam etmijtir. Türk istihbarat geleneginin olujumu afisindan bu devamlilik önem arz etmektedir.

Modern istihbarata gefij dönemi Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarina topluca bakildiginda Türklerde olup Ruslarda olmayan ve Ruslarda olup Türklerde olmayan türden istihbarat organizasyonlarinin varligi da göze farpmaktadir. Yukarida belirtildigi gibi Ruslar modern istihbarata gefij sürecinin en kritik dönemi olan 20. yüzyilin ilk feyreginde istihbarat sahasinda küfük istihbarat gruplariyla yer almamaktadir. Bunun karjisinda, Ruslarda da Türklerin Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi gibi bir organizasyonun bulunmadigi görülmektedir. Türklerin, istihbaratin temel fonksiyonlarindan olan propaganda faaliyetlerini kurumsal bir yapi olan Matbuat ve Istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi ile yürütme hamlesi dikkat fekici bir modern istihbarata gefij dönemi hamlesidir. Rus istihbarat organizasyonlari ifinde Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne benzeyen, özel olarak propagandayla ilgilenen bir istihbarat organizasyonuna rastlanmamaktadir.129 Ruslarda olup Türklerde olmayan türden istihbarat organizasyonuna örnek olarak ise GRU verilebilir. Rus istihbarat farkinin ijleyijinde önemli bir yeri olan GRU benzeri bir yapilanmaya Türk istihbarat organizasyonlari iferisinde rastlanmamaktadir.

129 Propaganda falijmalari konusunda akla ilk gelen Rus tejkilati Komintern'dir. Bu tejkilat Rus istihbaratinin propaganda faaliyetlerine önemli katki yapan bir organizasyondur ancak Komintern'i bajli bajina bir istihbarat tejkilati olarak niteleyebilmek söz konusu degildir.

Bu fali^ma kapsaminda kurumsal yapilari, kurulu§ amaflari, istihbarat anlayi^lari, temel faaliyet alanlari, if-yapisal süreklilikleri, degi^imleri, benzerlikleri ve farkliliklari irdelenen istihbarat organizasyonlarinin her biri, ülkelerinde "modern istihbarata gefi§ süreci"nin temsilcileri konumundadirlar. Ancak söz konusu Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarinin "modern istihbarata gefi§"e katkilarinin oldugu ve bu gefi§ sürecinin birer basamagini te^kil ettikleri yadsinamaz bir gerfek olmakla birlikte bu organizasyonlarin hifbirini tam anlamiyla bir "modern istihbarat te^kilati" olarak degerlendirmenin de mümkün olmadigini belirtmek gerekir.

Sonuf

£ali§mada; Türk ve Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata gefi§ fabalarinin en yogun olarak gözlemlendigi 20. yüzyilin ilk feyreginde faaliyet gösteren Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari hakkinda temel bilgiler verilerek bu organizasyonlar kurumsal yapilari, kurulu§ amaflari, istihbarat anlayi^lari ve temel faaliyet alanlari baglaminda kar§ila§tirmali olarak fözümlenmeye fali§ilmi§ ve bu fözümleme önemli sonuflara ula^ilmasini olanakli kilmi^tir. Genel metodolojik ferfeveden bakildiginda farkli devletlerin istihbarat tarihlerinde, örtü^en kritik tarihsel dönemlerin -özellikle de modern istihbarata gefi§ dönemlerinin- kar§ila§tirmali olarak incelenmesinin, devletlerin istihbarat te^kilatlarinin genetik kodlarinin belirlenmesinde önemli katkilar saglayabilecegi sonucuyla kar§ila§ilmaktadir. Türk ve Rus istihbarati özelinde bakildiginda ise dünya genelindeki mevcut istihbarat yapilanmalari arasinda köklü birer istihbarat gelenegine sahip olma gibi önemli ve ayirt edici özellikleriyle öne fikan Türk ve Rus istihbaratindaki temel benzerlik ve farkliliklarin kar§ila§tirmali yöntem ve disiplinlerarasi bir yakla^imla "fözümlenebilir" oldugu; Türk ve Rus istihbaratinin birbirleriyle örtü^en modern istihbarata gefi§ dönemleri kapsaminda yapilan fözümlemenin de Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarinin temel if-yapisal sürekliliklerinin ve degi^imlerinin net bir §ekilde gözlemlenebilmesini ve Türk ve Rus istihbaratinin genetik kodlarinin ortaya konulabilmesini sagladigi görülmektedir.

Modern istihbarata gefi§ dönemi Türk ve Rus istihbarat organizasyonlari caydirici karaktere sahip, disiplinli ve etkili birer güvenlik aygiti görüntüsü vermektedirler. Kendilerine has yapisal özellikleri baglaminda farkliliklar gösterseler de Türk ve Rus tarihinin derinliklerinden beslenen ve ülkelerinin imparatorluk geleneklerinin istihbari tecrübeleriyle §ekillenmi§ olan bu istihbarat organizasyonlari merkezi güfle oldukfa uyumlu yapilanmalardir. Türkiye'de de Rusya'da da, rejimler degi^se de istihbarat organizasyonlarinin dönemin mevcut rejimiyle uyumunun bozulmadigi görülmektedir. Her iki ülkede de istihbarat organizasyonlarinin iktidari elinde bulunduran gücü korumayi ve bu güce itaati temel fali^ma düsturlari olarak algilami§ ve benimsemi§ olmalari da gerek Türk gerekse de Rus istihbarat gelenegindeki önemli bir if-yapisal süreklilige i^aret etmektedir. £ali§mada ula^ilan sonuf ve bulgular dogrultusunda, diger devletlerin istihbarat yapilanmalarinin da modern istihbarata gefi§ dönemleri kapsaminda kar§ila§tirmali yöntem ve disiplinlerarasi bir yakla^imla ele alinip fözümlenmesinin tarih ve istihbarat disiplini fali^malarinin perspektifinin geli^imine katki sunacagi degerlendirilmektedir.

*

*

o

Q Z Ù

|120|

Beyanname:

1. Etik Kurul izni: Etik Kurul izni gerekmemektedir.

2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.

3. Çikar Çatiçmasi Beyani: Yazar, herhangi bir çikar çati^masi olmadigini beyan etmektedir.

Declarations:

1. Ethics approval: Not applicable.

2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.

3. Competing interests: The author declares no competing interests.

KAYNAK£A

Acar, Kezban. Baplangiftan 1917 Bolpevik Devrimi'ne Kadar Rusya Tarihi. Ankara: Nobel Yayin Dagitim, 2004.

Atay, Mehmet. "Rusya Gizli istihbarat Servisleri: KGB'nin Kisa Tarihi." Avrasya Dosyasi -Istihbarat Özel 8/2 (Yaz 2002]: 309-328.

Aydin, Mesut. "Milli Mücadele Yillarinda istanbul'da Faaliyet Gösteren Gizli Gruplar." Yayinlanmami§ Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989.

Aydogan, Erdal. Özkan, Asaf. "istanbul'da Bir Ara Sefim: Yenibahfeli §ükrü Bey ile Nurettin Pa^a'nin Mebuslugu Meselesi ve istanbul Gizli Gruplari Arasindaki Mücadele." BelgiDergisi 1/3 (Ki§ 2012): 323-341.

Balcioglu, Mustafa. Tepkilat-i Mahsusa'dan Cumhuriyet'e. Ankara: Asil Yayin Dagitim, 2004.

Benhür, £agatay. "1920'li Yillarda Türk-Sovyet ili^kileri: Kronolojik Bir £ali§ma." Türkiyat Araptirmalari Dergisi 24 (2008): 277-313.

Berkes, Niyazi. Türkiye'de £agdaplapma. istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2012.

Bilgin, Mehmet. Tepkilat-i Mahsusa'nin Kafkasya Misyonu ve Operasyonlari. istanbul: Ötüken Yayinlari, 2017.

Carr, Edward Hallett. Bolpevik Devrimi I (1917-1923). istanbul: Metis Yayinlari, 2006.

£aglak, Aykut. "Milli Mücadele'de Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi." Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011.

£aglak, Aykut. "Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'nin Milli Mücadele'de Oynadigi Rol." Tepkilat-i Mahsusa'nin 100. Yilinda Türk Istihbarati. (Ankara: Kripto Kitaplar, 2015]: 87-134.

£aglak, Aykut. "Türk istihbaratinin Modern istihbarata Gefi§ Sürecindeki Uygulamalarinin Türkiye'de Demokrasinin Geli^imine Katkilari." Atatürk Yolu Dergisi 68 (Bahar 2021]: 259-282.

*

*

*

Çinar, Bekir. Devlet Güvenligi, Istihbarat ve Terör. Ankara: Sam Yayinlari, 1997.

Çukurova, Bülent. Kurtulup Savapinda Haberalma ve Yeralti Çalipmalari. Ankara: Ardiç Yayinlari, 1994.

Dallin, David J. Sovyet Casuslari. Yarin Yayinlari, 1968.

Engin, Vahdettin. Asayip - Sultan II. Abdülhamid'in lç Güvenlik Politikasi. Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2013.

Engin, Vahdettin. II. Abdülhamid ve Dip Politika. Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2005.

Fedor, Julie. Russia and the Cult of State Security - The Chekist Tradition, from Lenin to Putin. London and New York: Routledge - Studies in Intelligence Series, 2011.

Figes, Orlando. "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War 19181920." Past & Present 129 (1990]: 168-211.

Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. Istanbul: iletiçim Yayinlari, 2012.

Hagenloh, Paul. Stalin's Police - Public Order and Mass Repression in the USSR 1926-1941. Washington and Baltimore: Woodrow Wilson Center Press and The Johns Hopkins University Press, 2009.

Hiçyilmaz, Ergun. Karakol - Türk Devrimi'nde Bir Gizli Örgüt Istanbul: Destek Yay., 2012.

Hiçyilmaz, Ergun. Tepkilati Mahsusa. Istanbul: Kaynak Yayinlari, 2014.

Hingley, Ronald. The Russian Secret Police - Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations. New York: Simon and Schuster, 1970.

Ilter, Erdal. Millli Istihbarat Tepkilati Tarihçesi. Ankara: MIT Basim Evi, 2002.

Ilter, Erdal. "Osmanlilarda istihbarat (XIV.- XIX. Yüzyillar)." Avrasya Dosyasi 8/2 (2002): 233-254.

irtem, Süleyman Kâni. AbdülhamidDevrinde Hafiyelik veSansür. Istanbul: Temel Yayinlari, 1999.

iskit, Server R. Türkiye'de Matbuat Idareleri ve Politikalari. Ankara: Baçvekâlet Basin ve Yayin Umum Müdürlügü Yayinlari, 1943.

iskit, Server R. Türkiye'de Matbuat Rejimleri. Istanbul: Matbuat Umum Müdürlügü Neçriyati, Ülkü Matbaasi, 1939.

Karan, Kaya. Türk Istihbarat Tarihi - Yildiz Istihbarat Tepkilati ve Tepkilat-i Mahsusa'dan MlT'e. Istanbul: Truva Yayinlari, 2008.

Katamidze, Slava. Loyal Comrades Ruthless Killers - The Secret Services of the USSR (19171991). United States - Miami: Lewis International Inc. Copyright, 2003.

Kologlu, Orhan. Curnalcilikten Tepkilat-i Mahsusa'ya. Istanbul: Kirmizi Kedi Yay., 2017.

Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi - Baplangiçtan 1917'ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2014.

Leonard, Raymond W. Secret Soldiers of the Revolution - Soviet Military Intelligence 19181933. Westport Connecticut and London: Greenwood Press, 1999.

Levy-Aksu, Noemi. Osmanli Istanbulu'nda Asayip 1879-1909. Istanbul: iletiçim Yay., 2017.

Özkan, Asaf. "Arkada^larinin Kaleminden Mim Mim Grubu Reisi Topkapili Mehmet Bey."

Tarihin Pepinde 10 (2013]: 29-62. Özkan, Tuncay. MlT'in Gizli Tarihi. Istanbul: Alfa Basim Yayim Dagitim, 2003.

Öztoprak, Izzet. Kurtulup Savapi'nda Türk Basini. Ankara: Türkiye Bankasi Kültür Yayinlari, 1981.

Patterson, Michelle Jane. "Moscow Chekists During the Civil War, 1918-1921." Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, Simon Fraser University, 1991.

Pehlivanli, Hamit Kurtulup Savapi Istihbaratinda Askeri Polis Tepkilati. Ankara:

Genelkurmay Basimevi, 1992. Pehlivanli, Hamit. Kurtulup Savapi Istihbaratinda Tedkik Heyeti Amirlikleri. Ankara: Genelkurmay Basimevi, 1993.

Pringle, Robert W. "Guide to Soviet and Russian Intelligence Services." The Intelligencer:

Journal of U. S. Intelligence Studies 18/2 (Winter / Spring 2011]: 51-54. Pringle, Robert W. Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence. Lanham Maryland-Toronto-Oxford: The Scarecrow Press, 2006.

Riasanovsky, Nicholas V. Steinberg, Mark D. Rusya Tarihi. Istanbul: inkilap Kitabevi, 2011. Shelley, Louise I. Policing Soviet Society - The Evolution of State Control. London and New

York: Routledge, 1996. Skocpol, Theda. Devletler ve ToplumsalDevrimler. Istanbul: imge Kitabevi Yayinlari, 2004.

Solovyov, Dmitri. "Five Facts About Russian Military Intelligence." http://www.reuters.com/article/us-russia-medvedev-intelligence-gru-sb-idUSTRE53N3K820090424 (Eri?im tarihi: 23/05/2016) Stoddard, Philip H. Tepkilat-i Mahsusa. Istanbul: Arma Yayinlari, 2003.

Tellal, Erel. "Sovyetlerle ili^kiler." Türk Dip Politikasi, Kurtulup Savapindan Bugüne Olgular

Belgeler Yorumlar Cilt I (Istanbul: Ileti^im Yayinlari, 2012): 155-177. Temur, Ferit. 20. Asrin Casusluk§ebekesi: Cambridge Beplisi. Ankara: Hitabevi Yay.i, 2014.

Turan, ^erafettin. TürkDevrim Tarihi - Ulusal Direnipten Türkiye Cumhuriyeti'ne (2. Kitap).

Ankara: Bilgi Yayinevi, 2009. Turkey - National Intelligence System: Organization and Policy Handbook. Washington DC, ° USA: International Business Publications, 2016.

Q

g Vernadsky, George. Rusya Tarihi. Istanbul: Selenge Yayinlari, 2011. < g ^ Zickel, Raymond E. (Ed.) Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in

on fsj CQ

5 k © Publication Data. Washington: U. S. Government Printing Office, 1991.

|122 Ziemke, Earl F. The Red Army 1918-1941: From Vanguard of World Revolution to US Ally. London and New York: Frank Cass, 2004. Zuckerman, Fredric S. The Tsarist Secret Police Abroad - Policing Europe in a Modernising

World. New York: Palgrave MacMillan, 2003.

^ ^ ^