CC BY
16
Нацюнальний лкотехшчний унiверситет УкраУни
Zhyla T.B. The features of forest ecosystem services consumption in context of environmental globalization
The essence of forest ecosystems services is considered. Their classification have been analysed and further developed. The Concept of excludability and rivalness in consumption is presented. Each forest ecosystem service is analyzed from these features perspective. Importance of forest ecosystem services and features of their consumption are analyzed.
Keywords: ecosystem services, forest ecosystems, excludability and rivalness in consumption.
УДК 631:662.767.2 Aspir. A. Zapalowska1, mgr inz;
adjunct Ulana Baszutska2', kandydat nauk rolniczych
MOZLIWOSC ZAGOSPODAROWANIA UZYTKU ROLNEGO POD UPRAW^ TOPINAMBURU Z PRZEZNACZENIEM NA CELE ENERGETYCZNE
Panstwa czlonkowskie Unii Europejskiej ustanowily krajowe plany dzialania, ktöre ok-reslaj^. udzial energii ze zrödel odnawialnych w transporcie, produkcji energii elektrycznej i ciepla, do roku 2020. Wi^cej energii odnawialnej pozwoli panstwom UE ograniczyc emisj? gazöw i uczynic je mniej zaleznymi od importu energii. Nasilenie dzialan polityki spöjnosci UE w zakresie energii odnawialnej b^dzie wspierac innowacje technologiczne i zatrudnienie w Europie. Topinambur (Helianthus tuberosus) jest jedn^. z wielu roslin uprawianych do produkcji energii i ciepla. Interesuj^cy jako potencjalne zrödlo energii elektrycznej i cieplnej.
Keywords: biomasa, topinambur, rosliny energetyczne.
W strategii rozwoju energetyki krajowej coraz wi^kszy nacisk kladzie si^ na pozyskiwanie energii ze zrödel odnawialnych. Krajowy plan dzialania okresla cele udzialu energii ze zrödel odnawialnych w sektorze transportowym, sektorze energii elektrycznej, sektorze ogrzewania i chlodzenia, gdzie do roku 2020 w Polsce 15,5 % energii koncowej brutto b^dzie pochodzic ze zrödel odnawialnych [1]. W celu reali-zacji wspomnianych zalozen konieczna wi^c b^dzie produkcja biomasy (stanowi^ca duze potencjalne zrödlo energii w naszej strefie klimatycznej) na plantacjach ener-getycznych, na ktöre zacznie byc przeznaczanych coraz wi^cej uzytköw rolnych.
W swym obecnym ksztalcie dyrektywa w sprawie energii odnawialnej 2009/28/WE ma zapewnic osi^gni^cie celöw w zakresie energii odnawialnej do 2020 r. Najnowszy Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Euro-pejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spolecznego i Komitetu Regionöw przedstawia in-formaj dotycz^c^ obecnej strategii do 2020 r. i mozliwe warianty polityki na okres pözniejszy do 2030 r. i w latach kolejnych. Plan realizacji zaklada tworzenie nowych mozliwosci dla energii odnawialnej przy stopniowym zmniejszaniu dotacji na paliwa kopalne. Wedlug zrödla Eurostatu i danych z planu dzialan na 2050, utrzymanie dalszego scenariusza post^powania okresla tendency rozwoju energii odnawialnej w UE na lata 2010-2020 w wielkosci 6,3 % calkowitej produkcji energii rocznie, i 1,2 % rocznie na dalsze lata 2020-2050. Na lata 2014-2020 Komisja zaproponowala znaczne nasilenie dzialan w ramach polityki spöjnosci UE w zakresie energii odnawialnej i efektywnosci energetycznej, a takze skupienie si^ na badaniach i rozwoju oraz innowacyjnosci [2].
1 Uniwersytet Rzeszowski;
2 Nacionalny Uniwersytet Lesno-Techniczny we Lwowie
94
Збiрник науково-техшчних праць
HayKOBHH bíchhk I l.l'iy yKpai'HH. - 2013. - BHn. 23.11
Przy wyborze uprawy na biomas^ znacz^cym czynnikiem jest przede wszystkim jej oplacalnosé, o której w duzej mierze decyduje potencjal plonowania. Sposród mozliwych do upraw roslin energetycznych topinambur (Helianthus tuberosus L.) wydaje si^ byé obiecuj^cym gatunkiem, o wysokim potencjale plo-notwórczym, ksztaltuj^cym si^ w granicach 6- 16 t/ha suchej masy lodyg oraz od 6 do 11 t/ha bulw na plantacjach towarowych [3]. Jego biomasa moze byé bezposred-nio lub jako brykiet albo pelet spalana, a bulwy wykorzystane do produkcji bioetano-lu. O wielkosci plonu decyduje warunki klimatyczno- glebowe plantacji, jak równiez zastosowana agrotechnika (w szczególnosci obsada), wiek plantacji oraz odmiana.
Dost^pna literatura podaje wielkosé plonu lodyg i bulw topinamburu w bardzo szerokich zakresach (tab.):
Tab. Plon bulw i zielonej masy wedlug rójnych autorów (t ha'1) [4]
Odmiana Sawicka 1998 Góral 1996
bulwy cz^sci nadziemne bulwy cz^sci nadziemne
Kulista biala IHAR 17,6 20,4 18,3- 21,5 37,8- 44,6
Kulista czerwona IHAR 19,1 19,3 22,6- 30,6 51,8- 70,0
Swojecka Czerwona 15,9 16,4 23,3- 30,8 38,3- 54,0
srednio 17,5 18,6 24,2- 34,2 54,0- 75,6
W porównaniu z inn^ roslin^ energetyczne jak^ jest np. miskant olbrzymi (630 ton suchej masy z ha), którego wartosé kaloryczna wynosi 19,25 MJ/ kg s.m [5], wartosé kaloryczna lodyg topinamburu przeznaczonego na spalanie osi^ga 15,9 MJ/ kg s.m (przy 15 %% wilgotnosci), co jest porównywalne np. ze slom^ pszenn^ czy j^czmienn^ (16 MJ/kg s.m) [6]. Natomiast cz^sci nadziemne topinamburu przeznac-zone na produkcji biogazu daj^ mozliwosé uzyskania 39,7 MJ/m3[7].
Ponizsze opracowanie nawi^zuje do uprawy doswiadczalnej dwóch odmian topinamburu na cele energetyczne, któr^ planuje si^ nawozié zróznicowanymi daw-kami osadu sciekowego i popiolu z biomasy. Pierwsza odmiana materialu badawcze-go, Albik, jest polsk^ odmian^ wyhodowan^ w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roslin. Jej maczugowate zólte bulwy s^ znacznie mniejsze od bulw drugiego mate-rialu- niemieckiej odmiany Gigant, uprawianej glównie w rejonie zachodnich Niemi-ec i Holandii, której uprawa skupiona jest przede wszystkim na wykorzystaniu podzi-emnej cz^sci rosliny.
Agrotechnika. Topinambur (lub slonecznik bulwiasty) jest silnie spokrewni-ony ze slonecznikiem zwyczajnym Helianthus annuus i nalezy do rodziny Asteraceae. Pochodzi z Ameryki a do Europy zostal przywieziony w 1615. Jest malo wymagaj^cy i latwy w uprawie, rosnie prawie na kazdej glebie, jest odporny na mróz i susz^, nie ma duzych wymagan glebowo-klimatycznych, znosi niskie temperatury nawet do -40° C. Pod wzgl^dem uprawy spelnia wszystkie wymagania stawiane roslinom energetycznym. Jako jedna z nielicznych roslin, moze byé wszechstronnie wykorzystywana na cele energetyczne tj. zielona masa na biogaz, suche lodygi do produkcji biopaliw stalych, a bulwy do produkcji etanolu.
Jego uprawa jest podobna jak pod ziemniak. Przeci^tnie wysadza si^ 1,2 t bulw na ha, stosuj^c rozstaw^ 40x70 cm i gl^bokosé 12-15cm. Sadzié mozna jesieni^ lub wiosn% Wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe s^ podobne jak w uprawie
2. eko^orin gobkmin
95
HaqioHa.ibHHH mcoTexHiHHHH yHÍBepcHTeT YKpaÍHH
ziemniaka i wynosz^: 80-12kg N/ ha, 60-80kg P2O5/ ha, 120-160kg K2O/ ha. W przypadku stosowania nawozów organicznych dawki te mozna obnizyé. Nawóz azo-towy stosuje siç zwykle w dwóch terminach po 50 kg/ ha, pierwsz^ dawkç - przed sadzeniem razem z nawozami: fosforo wym i potasowym, a drug^- poglównie, gdy wysokosé roslin osi^gnie 30-40cm [8].
W odróznieniu od ziemniaka jest roslin^ wieloletni^ i moze pozostawaé na danym polu nawet do 15 lat. Topinambur, podobnie jak ziemniaki, najlepiej rosnie na glebie zyznej, umiarkowanie wilgotnej, glçbokiej i przewiewnej [9]. Na glebach gliniastych daje slabsze plony. Na glebach slabszych udaje siç le-piej niz ziemniak. Sposród warunków kli-matycznych czynnikami niezbçdnymi do rozwoju jest trwaj^cy minimum 125 dni okres bez przymrozków, a dla duzych plonów optymalna jest wyrównana temperatura z przedzialu 18-26 °C [10]. Up-rawiany moze byé od 3 do 9 strefy mro-zoodpornosci [11].
Duza odpornosé topinamburu na wysokie i niskie temperatury, niewielkie wymagania glebowe, jak równiez wysoka odpornosé na choroby i szkodniki [8] to cechy, podkreslaj^ce atrakcyjnosé tego gatunku. Straty w uprawach mog^ powodo-waé: rdza slonecznika (Puccinia helianthi), zgnilizna Twardzikowa wywolana przez workowca Sclerotinia sclerotiorum, slimaki i nornice zjadaj^ce bulwy i zerjce na lodygach g^sienice rolnicy zbozówki (Agrotis Segetum). Doskonale nadaje siç on do wszechstronnego uzytkowania dla celów paszowych, spozywczych, leczniczych i re-kultywacyjnych. Ze wzglçdu na znaczne zapotrzebowanie na azot, potas i wodç roslina ta moze byé takze stosowana jako filtr biologiczny wód i scieków zawieraj^cych duze ilosci tych skladników. Oczyszczalnie gruntowo- roslinne stanowi^ korzystn^ alternatywç w stosunku do sposobu zagospodarowania scieków przy wykorzystaniu zbiornika bezodplywowego. Koszty budowy tego typu obiektów zwracaj^ siç po okolo 5 latach eksploatacji [12].
Slonecznik bulwiasty jest roslin^ osi^gaj^c^ wysokosé od 2 do 4 m, o lodygach wzniesionych, w przekroju prawie okr^glych, o srednicy 3cm. Liscie s^ duze, o dlugosci czçsto przekraczaj ^cej 20 cm, osadzone na lodydze naprzeciwlegle na dlugich ogonkach, owalnosercowate, na brzegach z^bkowate, pokryte szorstkimi wloskami.
Jego czçsé podziemna jest silnie rozwiniçta. System korzeniowy jest mocny, dosé glçboki (glówna masa korzeniowa znajduje siç na glçbokosci 30cm, jednak po-jedyncze korzenie siçgaj^ do 150cm w gl^b gleby), totez latwo zaopatruje roslinç w wodç i skladniki pokarmowe. W wçzlach podziemnej czçsci lodygi, oprócz korzeni, wyrastaje pçdy podziemne (rozlogi) zwane stolonami, na których tworz^ siç bulwy.
Rys. Odmiana Albik- gospodarz
96
36ipHHK HayKOBO-TexHÍMHUx npaqb
Науковий вкник Н.1Т У УкраУни. - 2013. - Вип. 23.11
Bulwy topinamburu maja wypukle oczka i nieregularny ksztalt (wrzecionowaty, mac-zugowaty, owalny). S^ one niewielkie i dosyc liczne- jedna roslina moze wytworzyc do 50 bulw. Barwa skôrki bulw moze byc biala, zôlta lub czerwona o rôznych odci-eniach - az do fioletowej. Wi^zanie bulw w polskich warunkach zaczyna siç w si-erpniu, a wiçc w czasie najszybszego rozwoju czçsci nadziemnych. Ich wzrost trwa do pazdziernika, ale gdy zima jest lagodna moze odbywac siç az do wiosny. Bulwy zawieraj^ 73-81 % wody i 11-20 % rozpuszczalnych wçglowodanôw. Od 70 do 90 % tych wçglowodanôw stanowi^ wielocukry zwane inulin^ zlozone z 30 lub wiçcej fruktoz. Ponadto bulwy zawieraj^ okolo 0,8-3,3 % bialka, 0,1-0,3 % tluszczu i 0,81,5 % celulozy i hemicelulozy.
Czçsci nadziemne (liscie i lodygi) zawieraj^ 66-75 % wody oraz duze ilosci wçglowodanôw rozpuszczalnych (12,0-18,7 %) i strukturalnych - celuloza i hemice-luloza (4,6-7,7 %). Zawartosc zwi^zkôw azotowych, a szczegôlnie bialka, zalezy od stanu rozwoju rosliny i zmienia siç w trakcie okresu wegetacyjnego. Pod koniec we-getacji ilosc bialka ogôlnego w organach nadziemnych wynosi od 2,8 do 3,6 %. Mlode liscie stanowi^ bogate zrôdlo witaminy C i karotenu.
Kwiatostany s^ koszyczkami o srednicy do 8 cm, znajduj^cymi siç na szczycie lodygi i na koncach gôrnych rozgalçzien. Brzezne kwiaty jçzyczkowate, zôlto zabarwione s^ plonne, natomiast wewnçtrzne rurkowate s^ plone, natomiast wewnçtrzne rurkowate s^ plodne. Owocami s^ nielupki drobniejsze niz u sloneczni-ka. Slonecznik bulwiasty jest roslina owadopyln^. Jako, ze jest on rosliny dnia krôtki-ego, dlugi dzien letni w naszej szerokosci geograficznej powoduje zahamowanie rozwoju generatywnego. St^d na skale produkcyjn^ rozmnazany jest wegetatywnie przez bulwy. Zalet^ tego gatunku jest mozliwosc samoodwadniania siç, co eliminuje koni-ecznosc corocznych nasadzen.
Topinambur, podobnie jak inne rosliny okopowe, najlepiej rozwija siç na gle-bach srednio zwiçzlych, przewiewnych, o duzej zasobnosci skladnikôw pokar-mowych i dostatecznej wilgotnosci, o pH powyzej 5,5. Slabo plonuje na glebach pod-moklych i kwasnych. Posiada silny system korzeniowy i szybciej zacienia glebç niz inne rosliny okopowe, moze byc wobec tego uprawiany na gorszych stanowiskach.
Czçsci nadziemne slonecznika bulwiastego po zaschniçciu mog^ byc bez-posrednio spalane w piecach przystosowanych do spalania biomasy lub wspôlspala-nia z wçglem. Mog^ tez sluzyc do produkcji brykietôw i peletôw. Wartosc opalowa zbieranej biomasy topinamburu, przy wilgotnosci 15 % wynosi okolo 15,9 MJ-kg-1.
Podsumowanie. Wykorzystanie biomasy w energetyce jest uznawane za jeden z wazniejszych sposobôw w d^zeniu do pozyskiwania energii ze zrôdel odnawialnych. Strategic dzisiejszego rynku energetycznego jest wiçc zmniejszenie za-leznosci od paliw kopalnych przy rôwnoczesnym obnizeniu emisji CO2. Prowadzenie upraw surowcôw na biomasç moze byc rozwi^zaniem tego problemu na wiele lata. Oprôcz tego, zastosowanie osadôw sciekowych i popiolôw z biomasy jako alter-natywnego rozwi^zania dla wci^z drozej^cych nawozôw mineralnych nie tylko wplynçloby pozytywnie na zwiçkszenie w glebie zawartosci form fosforu, potasu i azotu, potrzebnych roslinie do wzrostu, ale rozwi^zaloby nastçpny problem jakim jest potrzeba zagospodarowania odpadu. Bior^c powyzsze pod uwagç, podjçcie prôby przeprowadzenia doswiadczenia polowego bçdzie mialo na celu wykazanie mozli-
Нацюнальний лкотехшчний унiверситет УкраУни
wosci zagospodarowania osadu sciekowego i popiolôw jako nawozôw przydatnych w uprawie topinamburu z przeznaczeniem na energetykç. Nalezy nadmienic, ze popioly wykorzy sty wane do nawozenia powstaj^ w wyniku spalania biomasy drzewnej-modrzewia, sosny i jodly.
W doswiadczeniu wykorzy sty wana bçdzie rôwniez mniej znana i uprawiana w Polsce niemiecka odmiana Gigant, specjalnie na ten cel sprowadzana z Holandii. Ta odmiana charakteryzuje siç wysokosci^ lodygi do 2 m i okazalymi bulwami o bialym zabarwieniu skôrki. To bulwy s^ przede wszystkim atrakcyjn^ czçsci^ rosliny, dlatego tez uprawa prowadzona jest w glôwnej mierze na produkcje etanolu lub bi-ogazu. W porôwnaniu do innych odmian zbiôr czçsci nadziemnej jest mniej impo-nuj^cy, wynosz^cy okolo 12 ton/ha [13].
Prôba przeprowadzenia doswiadczenia polowego w warunkach Podkarpacia jest miçdzy innymi okazj^ do przeanalizowania mozliwosci adaptacyjnych odmiany Gigant w naszych warunkach geograficzno-klimatycznych. Jezeli w szeregu doswi-adczen sprawdzi siç pod wzglçdem ilosci wytwarzanej biomasy, wydajnosci i prçdkosci przemian energetycznych oraz kosztôw calego procesu, to spelni warunki oplacalnosci uprawy w naszym srodowisku.
Literatura
1. Krajowy Plan Dzialania w zakresie energii ze zrôdel odnawialnych. [Electronic resource]. -Mode of access http://bip.mg.gov.pl/files/upload/12111/Krajowy plan dzialania projektz dnia 26.11. 2010 r.pdf (14.02.2013).
2. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Spolecznego i Komitetu Regionôw, Energia odnawialna: wazny uczestnik europejskiego rynku energii. [Electronic resource]. - Mode of access http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do? uri=C0M:2012:0271: FIN: PL: PDF (14.02.2013).
3. Piskier T. Ze stolu do pieca / T. Piskier, T.R. Sekutowski // Aeroenergetyka nr 1/2013. - S. 38.
4. [Electronic resource]. - Mode of access http://agroenergetyka.pl/? a=article&id=212 (14.02.2013).
5. [Electronic resource]. - Mode of access http://agroenergetyka.pl/? a=article&idd=57 (14.02.2013).
6. Niedziôlka I. Analiza energetyczna wybranych rodzajôw biomasy pochodzenia roslinnego / I. Niedziôlka, A. Zuchniarz // Motrol, 2006, 8A, 232- 237 [w:]. [Electronic resource]. - Mode of access http://www.pan-ol.lublin.pl/wydawnictwa/Motrol8 a/Niedziolka.pdf (dostep 2013-02-15).
7. Piskier T. Ze stolu do pieca.... / T. Piskier, T.R. Sekutowski. - S. 38.
8. Ostrowska D. Topinambur rosliny z przyszlosci^. / D. Ostrowska // Poradnik Plantatora Buraka Cukrowego 4/2004.
9. Gapinski M. Bulwa [w:] M. Gapinski (red.), Warzywa malo znane i zapomniane, Poznan 1993. - S. 164-165.
10. Kay D.E. Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus) [w]: Root crops, Tropical Development and Research Institute / D.E. Kay, E. G.B. Gooding. [Electronic resource]. - Mode of access
http://www.nzdl .org/gsdlmod? e=d-00000-00---off-0hdl--00-0—0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1 l-
-11-en-50—20-about—00-0-1-00-0-0-11-1-0utfZz-8-00-0-0-11-1-0utfZz-8-00&a=d&c=hdl&cl=CL 1. 15&d=HASH017e5342c4df6794537cc5ed.20 (dostçp 14.02.2013).
11. Christman S. Helianthus tuberosus / S. Christman // Floridata.com LC (dostçp 14.02.2013).
12. Gizinska M. Problemy budowy i rozruchu gruntowo- roslinnych oczyszczalni sciekôw bez nasadzenia roslinnosci na przykladzie obiektu w Skorczycach / M. Gizinska, K. Jôzwiakowski, M. Marzec, A. Pytka // Infrastruktura i ekologia terenôw wiejskich Nr 3/I/2012.
13. Vergisting op boerderijschaal, technik, grondstoffen en eindprodukten D/2007/0248/27.
Запаловска А., Башуцька У. Можливкть с1льськогосподарського ви-рощування топ1намбуру i3 призначенням його на енергетичш потреби
Краïни-учасницi Свропейського Союзу встановили нацюнальш плани дiй, яга ок-реслюють частку енергiï iз вiдновлювальних джерел у транспортi, продукуванш елек-
98
Збiрник науково-технiчних праць
Науковий вкник Н.1Т У Укра'1'ни. - 2013. - Вип. 23.11
трично! енергй й тепла, до 2020 року. Бшьша кiлькiсть вщновлювально! енергй дасть змогу кра!нам €С обмежити викид ra3ÍB та зробити !х менше залежними вiд ÍMnopTy енергй. Пщтримка промисловостi вщновлювально! енергп забезпечуватиметься техно-логiчними iнновaцiями i рiвнем зайнятосп в Сврош. Топiнaмбур (Helianthus tuberosus) е однieю Í3 багатьох культур, що вирощуються для продукцп енергй й тепла. Ця культура е щкавою як потенцiйне джерело теплово! та електрично! енергй.
Ключовi слова: бюмаса, топiнaмбур, енергетичнi рослини.
Zapatowska A., Baszutska U. The possibility of using the agricultural land for Jerusalem artichoke cultivation intended for energy purposes
The Member States of European Union were to establish national action plans which set the share of energy from renewable sources consumed in transport, as well as in the production of electricity and heating, for 2020. More renewable energy will enable the EU to cut greenhouse emissions and make it less dependent on imported energy. Boosting the renewable industry will encourage technological innovation and employment in Europe. Among many others, Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus) is one of the many crops for the energy and heat production. Worth attention for the energy purpose.
Keywords: biomass, Jerusalem artichoke, energy crops.
УДК 630*31:338.2.001.573(075.8) Доц. О.М. Адамовський, канд. екон. наук -
НЛТУ Украши, м. Львiв
СИСТЕМНИЙ П1ДХ1Д ДО МЕНЕДЖМЕНТУ ЕКОСИСТЕМ
Простежено еволющю системного шдходу щодо моделювання люових екосистем. Розглянуто способи побудови та змшу парадигми екосистем, перспективи розвитку системного аналiзу екосистем, сценари свггового розвитку в контекст змш сусшльного св^огляду. ОбГрунтовано необхщшсть побудови люових екосистем таким чином, щоб виходи одних тдсистем були входами шших. Проаналiзовано перспективи та напрями розвитку сучасного моделювання екосистем.
Ключовг слова: екосистема, пружшсть екосистеми, бюрозма1ття, антропогенний вплив, лiсовi ресурси, системний пщхщ.
Використання системного тдходу для передбачення поведшки та керу-вання складними об'ектами, використовують у р1зних галузях. У 1935 р. видат-ний англшський еколог сер Артур Тенсл1 у сво1й пращ "Правильне 1 неправиль-не використання боташчних термшв" [1] вперше вв1в термш "екосистема", цим самим наголосивши на тому, що сукупшсть оргашзм1в, що зосереджеш у пев-ному бютош, е саме системою, з 11 складовими елементами й особливостями, з единою ютор1ею 1 здатшстю до узгодженого розвитку. Реймонд Лшдман з Уш-верситету Мшнесоти у 1942 р. надав сучасне визначення термша "екосистема", як сукупшсть живих оргашзм1в, як пристосувалися до спшьного проживання в певному середовищ1 юнування, утворюючи з ним едине цше.
Системний шдхщ виявися надзвичайно корисним для вивчення взаемо-дп велико1 кшькосп живих оргашзм1в у межах певних груп. Таю групи назива-ють станщями, модулями або тдсистемами 1 кластер таких тдсистем розгляда-ють як систему.
Екосистеми, як 1 будь-яю системи, можна групувати та дослщжувати за р1зними ознаками й критер1ями. Наприклад, якщо нас щкавить як мжроби, ко-махи, др1бш ссавщ, температура та вода взаемод1ють з поваленими деревоста-нами, то таю деревостани разом з оточуючим 1х середовищем можна визначити
