CC BY
36
обл. Установлены основные причины совершения правонарушений в лесах Карпат -высокий уровень безработицы и бедности населения, недостаточное финансирование лесохозяйственных предприятий и желание людей получить дополнительный доход. Приведены виды незаконных рубок, которые наиболее распространены в лесных насаждениях Карпат. Определены наиболее значимые мероприятия по предотвращению и уменьшению объемов незаконных рубок и правонарушений в лесных экосистемах Украинских Карпат.
Ключевые слова: лесные экосистемы, социально-экономические причины правонарушений в лесах Карпат, виды незаконных рубок леса, мероприятия по уменьшению лесонарушений.
Henyk Ya.V., Henyk O.V., Kaspruk O.I., LutsivN.G. Social and Economic Reasons of Offenses in Forests of Ukrainian Carpathians
Results of research on determination of social and economic reasons of offenses in forest ecosystems in Ukrainian Carpathians are presented. Evaluation of the state of forests in mountain regions of Ivano-Frankivsk and Lviv oblasts has been performed. The main reasons of offenses in Carpathian forests determined are considered to be high level of unemployment and poverty of population, insufficient funding of forestry enterprises and willingness of local residents to get an extra income. Types of illegal woodcuts mostly spread in forest plantations of the Carpathians are presented. The most important measures on prevention and reducing the volumes of illegal woodcuts and offenses in forest ecosystems of Ukrainian Carpathians are determined.
Keywords: forest ecosystems, social and economic reasons of offenses in Carpathian forests, types of illegal woodcuts, measures on reducing of forest offenses.
УДК 631.879 Adjunkt M. Bury1, dr. hab.; adjunkt G. Hury 1, dr.;
dyrektor A. Dawidowski2, mgr.; doktorant N. Opatowicz1; specialist M. Sobolewska1; M. Swiderska-Ostapiak1, dr.; adjunkt U. Bashutska, dr.
PLONOWANIE SORGO ZWYCZAJNEGO, ODMIANY BIOMASS 150, W ZALEZNOSCI OD NAWOZENIA SIARK^
Doswiadczenie polowe przeprowadzono w sezonie wegetacyjnym 2014 roku na glebie kompleksu zytniego dobrego w Rolniczej Stacji Doswiadczalnej w Lipniku kolo Stargardu. Badano trzy warianty nawozenia: 0 - kontrolny (PK), N - PK+N oraz S - PK+N+S. Sorgo zwyczajne, odmiany Biomass 150, rozwijalo si^ bardzo dobrze i pozytywnie reagowalo na dzialanie nawozenia mineralnego. Nawozenie mineralne azotem i nawozem siarkowo-wapni-owym, pochodz^cym z przemyslowego odsiarczania spalin (wariant S), zawieraj^cym siark^ (17 % S = 42,5 % SO3), wplyn^lo korzystnie na cechy biometryczne roslin sorgo (wysokosc i grubosc p^döw) i parametry fizjologiczne (indeks zielonosci lisci SPAD i powierzchni^ asymilacyjn^ roslin - LAI). Stwierdzono istotny wplyw l^cznego nawozenia mineralnego azotem i siark^, zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S) na plon swiezej masy. Nast^pilo je-go zwi^kszenie o ok. 14 %, z 96,3 na obiekcie z nawozeniem azotowym (wariant N) do 109,4 t-ha-1 (wariant S). Röwniez plon suchej masy wzrösl z ok. 29,6 t-ha-1 do ponad 30,8 t-ha-1, czyli o ok. 4 % w poröwnaniu do wariantu N (PK+N).
Slowa kluczowe: sorgo zwyczajne, odmiana Biomass 150, nawozenie siark^ (w formie nawozu siarkowo-wapniowego), budowa morfologiczna sorgo, plon swiezej masy, plon suc-hej masy
1 Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie;
2 Jednostka Biznesowa "Grupa Azoty. Zaklady Chemiczne. Police";
3 Narodowy Uniwersytet Lesno-Techniczny Ukrainy (Lwow)
2. Еколопя та довклля
117
HamoHa^bHHH McoTexmuHHH ymBepcHTeT yKpaiHH
Wst^p. W ostatnich latach nawozenie siark^ roslin rolniczych stalo si§ na bardzo wazne wobec stwierdzanych cz^sto w praktyce jej niedoborow. A siarka odgrywa wazn^ rol§ w podstawowym procesie metabolicznym rosliny, jakim jest fo-tosynteza oraz jest niezb^dna w metabolicznych przemianach azotu, zwi^kszaj^c szybkosc procesow transformacji pobranego prze rosliny azotu w bialko [8].
Rosliny pobieraj^ siark^ pochodz^c^ z roznych zrodel, z ktorych najwazni-ejszymi s^ gleba i atmosfera. Zawartosc siarki w glebie zalezy od skladu skaly maci-erzystej (w Polsce jest z reguly niska - od 0,007 do 1,07 gS-kg-1 gleby) oraz zawar-tosci w niej prochnicy [10], natomiast siarka z atmosfery pochodzi ze zrodel natu-ralnych (m.in. rozkladu substancji organicznej, wulkanow) i emisji przemyslowych, glownie w procesie spalania ropy naftowej i w^gla [11]. Zmniejszona emisja siarki do atmosfery w ostatnich latach wywolala widoczny niedobor tego makroskladnika dla roslin. Z drugiej strony coraz cz^sciej czynione s^ starania, zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej, aby wykorzystywac w jak najszerszym stopniu produkty uboczne z produkcji przemyslowej i odsiarczania spalin. Siarczan wapnia jest produktem uzyskiwanym mi^dzy innymi procesie odsiarczania spalin w elektrowniach [5, 9]. Wykorzystany w badaniach siarczan wapnia byl wlasnie takim produktem. Jego wlasciwosci s^ identyczne jak gipsu naturalnego. Ma to szeroko poj^ty aspekt ekolo-giczny, gdyz zamiast trafiac na skladowisko odpadow wykorzystywany jest do na-wozenia roslin.
Sorgo (Sorghum bicolor Moench) jest rosliny klimatu tropikalnego, nalez^ca do traw (Poaceae) jak inne zboza, a pod wzgl^dem wygl^du i agrotechniki zblizona jest do kukurydzy. Sorgo jest gatunkiem cechuj^cym si§ wieloma korzystnymi dla czlowieka walorami przyrodniczymi oraz rolniczymi. Moze byc wykorzystane jako cenne zrodlo paszy (w postaci zielonki, siana i kiszonki), stanowic surowiec do produkcji alkoholu (sorgo ziarnowe i sok z sorga cukrowego) lub byc wykorzystane jako roslina energetyczna do produkcji biogazu lub energii cieplnej [2]. Pomimo tego, ze sorgo nalezy do grupy roslin o stosunkowo niewielkim zapotrzebowaniu na siark^, to przy niedoborach siarki oraz wysokim nawozeniu azotem ulega zakloceniu stosunek N: S i w konsekwencji znacznie obniza si§ wykorzystanie azotu przez rosliny. Pro-wadzi to najcz^sciej do spadku plonu.
Material i metody. Doswiadczenie eksperymentalne przeprowadzono w se-zonie wegetacyjnym 2014 roku w polnocno-zachodniej Polski w Rolniczej Stacji Doswiadczalnej (RSD) w Lipniku (53°20'35"N; 14°58'10"E) kolo Stargardu Szczecinskiego (wojewodztwo Zachodniopomorskie). Doswiadczenie polowe zostalo zalozone metody blokow losowych w czterech replikacjach na glebie brunatno-rdza-wej zaliczanej do kompleksu zytniego dobrego o odczynie lekko kwasnym (pH 5,60). Powierzchnia poletka do zbioru wynosila 40m2. Badano trzy nast^puj^ce warianty nawozenia: 0 - kontrolny, nawozenie PK; N - nawozenie mineralne PK + N; S - nawozenie mineralne PK + N + S.
Sorgo zwyczajne, odmiany Biomass 150, wysiano dnia 25.04.2014 roku siew-nikiem punktowym Maschio-Gaspardo w rozstawie, co 45 cm i g^stosci 250 000 nasion na 1 ha. Odmiana Biomass 150 wg Euralis Saaten GmbH, jest odmiany pastewn^ pozn% wysok^, o duzej odpornosci na wyleganie i o duzym potencjale plo-notworczym, przeznaczon^ glownie do produkcji biogazu. Przed siewem sorgo zasto-
118
36ipHHK HayKOBO-TexHiHHHX npa^
sowano na calosci doswiadczenia jednolite nawozenie fosforowe w dawce 40 kg P na 1 ha (90 kg P205) w postaci superfosfatu wzbogaconego i potasowe w dawce 133 kg K na 1 ha (160 kg K2O) w postaci soli potasowej 60 % oraz nawozenie azotowe w dawce 80 kg N na 1 ha w postaci mocznika w wariancie N i S. Siarkç zastosowano w postaci siarczanu wapnia, pochodz^cego z przemyslowego odsiarczania spalin, w dawce 51 kg S-ha-1 przed siewem tylko w wariancie S. Po wschodach roslin w fazie 6 lisci zastosowano drug^ uzupelniaj^c^ dawkç azotu - 40 kg na 1 ha w postaci mocznika (tylko w wariancie N i S). Siarczan wapnia, zastosowany w doswiadczeniu, jest nawo-zem WE siarkowo-wapniowym (AgroSupra S). Zawiera 17 % siarki i 22 % wapnia w przeliczeniu na czysty skladnik (siarka w ilosci 42,5 % SO3, wapn w ilosci 30,7 % CaO). Moze bye on stosowany na wszystkich typach gleb i pod wszystkie rosliny up-rawne. Przed zbiorem wykonano pomiary biometryczne roslin. Mierzone byly:
• wysokosc roslin, mierzona po skoszeniu od ok. 10 cm nad powierzchni^ gleby [cm];
• srednica lodygi na wysokosci koszenia od powierzchni gleby - ok. 10 cm [mm];
• LA/(Leaf Area Index) - pomiary transmisji swiatla w lanie wykonano ceptometrem AccuPar, model LP-80 firmy Dekagon [m2-m-2];
• zawartosc chlorofilu w lisciach jako wskaznik zielonosci lisci- pomiary wykonano metod^ fotooptyczn^ przy wykorzystaniu chlorophyll meter SPAD 502 firmy Konica-Minolta Inc. w celu okreslenia poziomu rôznic w zawartosci chlorofilu w lisciach sorgo [SPAD].
Po zbiorze (22.10.2014 r.) oszacowano plony biomasy sorgo. Badania zawartosci suchej masy roslin podczas zbioru wykonano uproszczon^ metod^ wagowo-sus-zarkow^ wg normy PN-EN 14774-2:2010. Na podstawie zawartosci suchej masy i plonu swiezej masy obliczono plon suchej masy. Wyniki opracowano statystycznie przy zastosowaniu analizy wariancji jedno-czynnikowej programu ANOVA dla ukladu losowanych blokôw (split-block design) z pôlprzedzialami ufnosci Tukey'a na poziomie istotnose P<0,05. Do obliczen statystycznych wykorzystano program FR-ANALWAR-5,2 prof. dr hab. inz. Franciszka Rudnickiego (Uniwersytet Techniczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy).
Wyniki i dyskusja. Sorgo zwyczajne, nazywane tez cukrowym, jest rosliny cieplolubn^ o szlaku fotosyntezy C4, wystçpuj^c^ w naturalnych warunkach w strefie klimatu tropikalnego i zwrotnikowego. Rosliny o takim szlaku fotosyntezy lepiej wykorzystuj^ swiatlo sloneczne i ditlenek wçgla (CO2), zwlaszcza w warunkach wysokich temperatur i wydaj^ wiçksze plony biomasy niz rosliny szlaku C3 (ktôre w takich warunkach zahamowuj^ asymilacjç i usychaj^). Sorgo, dziçki glçbokiemu systemowi korzeniowemu charakteryzuje siç duz^ odpornosci^ na suszç. Ponadto liscie sorgo, dziçki warstwie wosku pokrywaj^cego blaszki i pochewki lisciowe, transpiruj^ mniej wody niz inne gatunki roslin. Sorgo moze bye uprawiane na wiçkszosci gleb Polski. Rozwija siç szczegôlnie dobrze na glebach lekkich, natomiast zle znosi uprawç na glebach bardzo ciçzkich, zimnych i wilgotnych. Roslina ta prefe-ruje gleby lekko kwasne i jest dose odporna na zasolenie gleby [3,4].
Warunki siedliskowe w RSD w Lipniku spelniaj^ powyzsze kryteria (gleba lekka, zaliczana do kompleksu zytniego dobrego o odczynie lekko kwasnym, tj. pH 5,60) i w zwi^zku z tym uprawiane sorgo zwyczajne, odmiany Biopmass 150, dobrze rozwijalo siç i roslo. Rôwniez przebieg warunkôw meteorologicznych w sezonie we-getacyjnym od kwietnia do pazdziernika 2014 roku byl bardzo korzystny dla rozwoju
2. Екологя та довкшля
119
Haцioнaльний лкотехшчний yнiвepcитeт yKpa'1'ни
roslin (fot. 1). Sorgo w sezonie 2G14 roku na obiekcie kontrolnym osi^gnçlo wysokosc ok. 34Gcm (tab.). Oddzialywanie zastosowanego nawozenia mineralnego z azo-tem (wariant N) jak równiez z siark^ w postaci nawozu siarczanu wapnia (wariant S) w porównaniu do dzialania tylko nawozenia fosforowo-potasowego bez azotu (G) bylo wyrazne i wplywalo korzystnie na wysokosc i srednicç roslin odmiany Biomas 1SG. Wysokosc roslin sorga sukcesywnie rosla i byla istotnie wyzsza pod wplywem nawozenia mineralnego azotem - wariant N. Zastosowanie nawozenia siark^ (wariant S) spowodowalo dalsze istotne zwiçkszenie wysokosci roslin do ponad 42Gcm (tab.). Mimo tak duzej wysokosci rosliny sorgo nie wylegly (fot. 1 i 2), co ulatwilo zbiór mechaniczny.
Fot. 1. Dr inz. Grzegorz Hury podczas obserwacji dnia 22.09.2014 r. (fot. M. Bury)
Srednica lodygi, mierzona na wysokosci koszenia (ok. 10cm) równiez zwiçkszala siç pod wplywem nawozenia mineralnego azotem (wariant N) i nawozenia siark^, zawart^ w siarczanie wapnia. Stwierdzono zwiçkszenie grubosci pçdu z ok. 16mm do ok. 17,6mm pod wplywem nawozenia siarczanem wapnia, ale to zwiçkszenie srednicy lodygi nie bylo istotne statystycznie (tab.).
Powierzchnia asymilacyjna roslin sorgo, wyrazona wskaznikiem LAI, tj. sto-sunek powierzchni czçsci nadziemnych sorgo (lodyg i lisci) do powierzchni gleby pokrytej przez rosliny, istotnie wzrastala z ok. 1,5 m2-m-2 powierzchni gleby w wari-ancie kontrolnym (G) do ok. 2,2 m2-m-2 po zastosowaniu 12G kg azotu (wariant N). Równiez zastosowanie nawozenia siark^, zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S) spowodowalo istotne zwiçkszenie powierzchni lisci (LAI ok. 2,6 m2-m-2) w stosunku do obiektu kontrolnego (wariant G). Natomiast zastosowanie dodatkowo nawozu siar-kowo-wapniowego (wariant S) w porównaniu do obiektu tylko z nawozeniem mine-ralnym azotem (wariant N) spowodowalo dalsze zwiçkszenie indeksu LAI, ale ten wplyw byl juz statystycznie nieistotny (tab.).
Indeks zielonosci lisci (SPAD) zmienial siç wyraznie pod wplywem zastosowanego nawozenia (tab.). Wszystkie warianty nawozenia mineralnego w pol^czeniu z nawozeniem azotowym zwiçkszaly zawartosc chlorofilu w lisciach sorgo w porównaniu do nawozenia tylko fosforowo-potasowego (G - kontrola), ale tylko istotne zwiçkszenie indeksu zielonosci z ok. 33,2 do ok. 39,8 SPAD uzyskano pod wplywem nawozenia siark^, zawart^ w siarczanie wapnia w wariancie S (PK+N+S).
12G
36i|)iniK нayкoвo-тeхнiчних npanb
Tabela. Wptyw nawozenia mineralnego siarkq na wybrane cechy roslin sorgo zwyczajnego, odmiany Biomass 1S0 i jego plon
Cecha Wariant nawozenia Istotnosc
0 (PK) kontrola N (PKN) S (PKN+S) róznic [NIR0 05]
Wysokosc roslin [cm] 342,10 379,43 422,60 23,81
Srednica lodygi [mm] 16,17 16,89 17,58 r.n.*
LAI [m2m-2] 1,47 2,22 2,59 0,51
Indeks zielonosci [SPAD] 33,23 37,25 39,83 4,57
Plon swiezej masy [t-ha-1] 73,58 96,30 109,35 31,85
Zawartose suchej masy [%] 31,93 30,13 28,18 r.n.
Plon suchej masy [t-ha-1] 23,49 29,64 30,81 4,59
* r.n. - róznica nieistotna
Plon swiezej masy sorgo byl duzy i miescil siç w przedziale od ok. 74 do ok. 109 t z 1ha (tab.). Równiez w przypadku plonu swiezej masy nast^pilo jego zwiçkszenie pod wplywem nawozenia mineralnego azotem (wariant N) do ok. 96 t-ha-1 w porównaniu z wariantem kontrolnym (0). Dalsze zwiçkszenie plonu swiezej masy stwierdzono po zastosowaniu dodatkowego nawozenia nawozem siar-kowo-wapniowym (wariant S) - do ponad 109 t-ha-1. Plon ten byl istotnie wiçkszy o ok. 48,6 % od plonu swiezej masy uzyskanego z obiektów kontrolnych (tab.). Nato-miast nie stwierdzono istotnego wplywu dodatkowego nawozenia mineralnego si-ark% zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S), w porównanie do wariantu z na-wozeniem mineralnym azotem (wariant N).
Bury i in. [4] stwierdzili, ze plon swiezej masy sorga cukrowego i mies-zanców z traw^ sudansk^ w 2011 roku byl wyzszy niz kukurydzy i wahal siç od ok. 62 do 80 t-ha-1. Natomiast Kruczek [6] prowadz^c badania nad plonowaniem sorga w Wielkopolsce w latach 2008-2011 zanotowal najwyzsze plony (114,8 t-ha) w 2010 r., a mniejsze plony swiezej masy uzyskal w 2011 roku (67,7 t-ha-1).
Zawartose suchej masy okreslona w dniu zbioru 22 pazdziernika 2014 roku (fot. 2) byla dose wysoka bior^c pod uwagç, ze wysiana odmiana sorgo zwyczajnego, Biomass 150, jest odmian^ pózn% Zawartose suchej masy ksztaltowala siç od ponad 28 do ok. 32 % (tab.) i odpowiadala normom dla dobrego zakiszania, tj. >28 % (Zeise i Fritz 2012, 2014). Najwiçksz^ zawartose suchej masy (ok. 32 %) stwierdzono na obiektach wariantu kontrolnego (0) bez nawozenia azotem mineralnym, mniejsz^ (ok. 30 %) - na obiektach nawozonych mineralnie azotem (wariant N), a najnizsz^, ponad 28 % - na obiektach nawozonych azotem i siark^, zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S). Zmiany zawartosci suchej masy pod wplywem nawozenia mineralnego azotem i siark^, zawart^ w siarczanie wapnia, byly jednak nieistotne statystycznie (tab.). Zawartose suchej masy w biomasie sorga w badaniach Burczyka [1] wynosila 3335 %, a wg Ksiçzaka i in. [7] ksztaltowala siç w granicach od 19,0 do 26,0 % i zmni-ejszala siç na skutek wzrastaj^cego nawozenia azotem, podobnie jak w badaniach wlasnych w RSD Lipnik. Natomiast w badaniach Kruczka [6] zawartose suchej masy w calych roslinach wynosila 23,9-26,7 % i nie byla zalezna od nawozenia azotem. Zeise i Fritz [12] uzyskaly sredni^ zawartose suchej masy na poziomie ok. 22 % dla wybranych 27 odmian sorgo. Autorki te donosz^, ze w wieloletnich doswiadczeniach w warunkach Bawarii (Niemcy) tylko siedem odmian uzyskalo zawartose suchej masy na poz^danym poziomie >28 %.
2. Екoлoгiя та дoвкiлля
121
Ha^0Ha.tHHH .icoTexmHHHH yHÍBepcHTeT yKpaiHH
Plon suchej masy byl bardzo duzy i miescil si? w granicach od ok. 23,5 do ok. 30,8 t-ha-1 (tab.). Stwierdzono istotny wplyw nawozenia mineralnego azotem (wari-ant N) oraz nawozenia azotem i siark^, zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S) na plon suchej masy sorgo w porównaniu do plonu z obiektów kontrolnych (0). Plon suchej masy zwi?kszyl si? wskutek nawozenia mineralnego azotem i siark^ w postaci nawozu siarkowo-wapniowego (wariant S) z ok. 23,5 t-ha-1 na obiekcie kontrolnym do ponad 30,8 t-ha-1, czyli o ok. 31 %. Nalezy zwrócic uwag?, ze zastosowanie nawozenia mineralnego siark^, zawart^ w siarczanie wapnia (wariant S), spowodowalo wyrazny, ale nieistotny wzrost plonu suchej masy takze w porównaniu do nawozenia mineralnego azotem (wariant N) (tab.).
Fot. 2. Pobieranie próbek roslin sorgo (fot. M. Bury)
Podobne duze plony suchej masy (26,1-28,1 t-ha-1) uzyskal Burczyk [1]. Na-tomiast Kruczek [6] oraz Ksi?zak i in. [7] twierdz^, ze przeci?tne plony suchej masy sorgo wahaj^ si? w warunkach Polski od 14 do 25 t-ha-1. Potwierdzaj^ to wieloletnie badania prowadzone przez Zeise i Fritz [12] w Niemczech, które uzyskaly w doswi-adczeniach z 54 odmianami sorgo w warunkach Bawarii plony suchej masy w zakre-sie od 10 t-ha-1 (odmiany ziarnowe) do 30 t-ha-1 (odmiany mieszancowe, pastewne, wiechowe i bezwiechowe). Wnioski:
1. Warunki siedliskowe oraz przebieg warunków meteorologicznych w 2014 roku byly korzystne dla wzrostu i rozwoju sorgo zwyczajnego (Sorghum bicolor Mo-ench), co potwierdzilo si? w budowie morfologicznej i plonowaniu odmiany Biomass 150.
2. L^czne nawozenie mineralne azotem i siark^ w postaci nawozu siarkowo-wapniowego (wariant S) wplyn?lo korzystnie na wysokosc roslin, indeks zielonosci lisci (SPAD) i powierzchni? asymilacyjn^ (LAI) roslin sorgo. Nast^pilo wyrazne i istotne zwi?kszenie wysokosci (do ponad 420 cm) i powierzchni asymilacyjnej roslin (do ok. 2,6 m2-m-2) oraz zawartosci chlorofilu w lisciach, wyrazonego ja-ko indeks zielonosci SPAD (do ok. 39,8).
3. Srednica lodygi mierzona na wysokosci koszenia oraz zawartosc suchej masy nie ulegaly istotnym zmianom pod wplywem zarówno nawo zenia mineralnego azotem, jak i azotem wraz z siark^, zawart^ w siarczanie wapnia.
4. Zastosowanie l^cznego nawozenia mineralnego azotem i siark^, w postaci si-arczanu wapnia pochodzenia przemyslowego (wariant S), jako zródla siarki dla
122
36ipHHK HayKOBo-TexHÍHHHx npaui.
HayKQBHH BicHHK ll.TIV yKpai'HH. - 2015. - Bun. 25.9
roslin, spowodowalo wyrazne i istotne zwi^kszenie plonowania sorgo zwyczaj-nego, odmiany Biomass 150. Nast^pil wzrost zaröwno plonu swiezej masy z ok. 96,3 do 109,4 t-ha-1, czyli o ok. 14 %, jak i plonu suchej masy z ok. 29,6 t-ha-1 do ponad 30,8 t-ha-1, czyli o ok. 4 % w stosunku do wariantu N (PK+N).
Literatura
1. Burczyk H. 2012. Przydatnosc jednorocznych roslin uprawianych do produkcji biomasy na potrzeby energetyki zawodowej. Problemy Inzynierii Rolniczej z. - Vol. 1 (75). - S. 59-68.
2. Bury M., Jäger F. 2011 a. Sorghum as a source of renewable energy and new forage crop in Central Europe. [In:] Michal Jasiulewicz (red.) Use of biomass in power engineering. Economic and ecological aspects (monograph). Polish Economics Association and Koszalin University of Technology. Publ. Intro-Druk Koszalin. - S. 255-268.
3. Bury M., Jäger F. 2011 b. Sorgo - nowa roslina pastewna i zrödlo energii odnawialnej w Europie Srodkowej. [In:] M. Jasiulewicz (red.) Wykorzystanie biomasy w energetyce - aspekty ekonomiczne i ekologiczne. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalinskiej, Koszalin 2011. - S. 251-266.
4. Bury M., Hury G., Stankowski S., Krzywy-Gawronska E., Amrozy B., Kuglarz K. 2012. Plonowanie wybranych odmian sorgo (Sorghum bicolor) uprawianych na glebie lekkiej w warunkach Niziny Szczecinskiej. [In:] Michalski T., Szymanska G. (red.). Kukurydza i sorgo - produkcja, wykorzystanie, rynek. Poznan. [Dokument elektroniczny]. - Dost^pny od http://www.www.kukurydza.info.pl/files/konferencja/Sesja%20IV.pdf.
5. Konieczynski J. 1990. Oczyszczanie gazöw odlotowych. Gliwice: Dzial Wydawnictw PSl, seria: Skrypty Uczelniane PSl, 1990. - S. 106-188.
6. Kruczek A. 2014. Wplyw nawozenia azotem na plonowanie sorga. Fragm. Agron. - Vol. 31(2). - S. 34-45.
7. Ksi^zak J., Bojarszczuk J., Staniak M. 2012. Produkcyjnosc kukurydzy i sorga w zaleznosci od poziomu nawozenia azotem. Polish Journal of Agronomy, 8. - S. 20-28.
8. Rice R. 2007. The physiological role of minerals in the plant. [In:] Datnoff L.E., Elmer W.E., Huber D.M. (red.) Mineral Nutrition and Plant Disease. The APS, St. Paul, MN. - S. 9-30.
9. Szymanek A. 2012. Odsiarczanie spalin metodami suchymi. W: Projekt Plan Rozwoju Politechniki Cz^stochowskiej. [Dokument elektroniczny]. - Dost^pny od http://www.plan-rozwoju.pcz.pl/wyklady/ener_srod/ener_szy.pdf. [dost^p 2015-06-15].
10. Terelak H., Motowicka-Terelak T., Pasternacki J., Wilkos. 1988. Zawartosc form siarki w glebach mineralnych Polski. Pam. Pul. supl. do z. 91.
11. Walker K.. 2003. Sulphur fertilizer recommendations in Europe / K. Walker, C. Dawson // Fertilizers and Fertilization. - Vol. 3(16). - S. 72-83.
12. Zeise K. 2012. Sorghum als Energiepflanze - Optimierung der Produktionstechnik / K. Zeise, M. Fritz // Berichte aus dem TFZ nr 29. - S. 101.
13. Zeise K. 2014. Sorghum für die Verwendung in Biogasanlagen / K. Zeise, M. Fritz. [In:] Biogas Forum Bayern Nr. I -1/2014 (3 Auflage). [Electronic resource]. - Mode of access http://www.biogasforumbayern.de/publikationen.
Bury M., Hury G., Dawidowski A., Opatowicz N., Sobolewska M., Swi-derska-Ostapiak M., Bashutska U. Yielding of sorghum, cultivar biomass 150, depending on sulphur fertilisation
Field experiment was carried out during the growing season in 2014 year on the soil of good rye complex in Experimental Research Station in Lipnik near Stargard. It was examined three variants of fertilisation: 0 - control (KP), N - KP+N and S - KP+N+S. Sorghum, cultivar Biomass 150, developed very well and responded positively to the fertilisation. Fertilisation with nitrogen and sulphur, as a calcium sulphate containing 17 % sulphur (= 42,5 % SO3) (variant S), as by-product from industrial Flue-gas desulphurisation, had a positive impact on the biometric features of sorghum plants (height and thickness of the stems) and physiological parameters (SPAD - leaf greenness index and the assimilation area index - LAI). It was found a significant effect of fertilisation with nitrogen and sulphur, contained in the calcium sulphate (variant S), on yield of fresh mass of sorghum. There has been an increase of approx. 14 %, from 96,3 t-ha-1 in the variant N to 109,4 t-ha-1 in the variant S. Also the yield of dry
2. EKO^oria Ta aoBKi^H
123
Нацюнальний лкотехшчний ун1верситет Украши
mass increased from approx. 29,6 t-ha"1 to 30,8 t-ha"1, of approx. 4 % compared to variant N (PK+N).
Keywords: Sorghum, cv. Biomass 150, sulphur fertilisation (as calcium sulphate fertiliser), morphological features of sorghum, fresh mass yield, dry mass yield.
Бури М, Хури Г., Давiдовскi A., Onamoei4 Н, Соболевска М., Ceidep-ска-Остапяк М., Башуцька У. Врожайшсть сорго звичайного сорту "Бь омас 150" залежно ввд удобрення аркою
Польовий експеримент проведено протягом вегетащйного перюду 2014 р. на грунт комплексу "житнш добрий" у сшьськогосподарськш дослщнш станцп в Лшшку бшя Штаргарда. Розглянуто три вар1анти удобрення: 0 - контрольний (PK), N - PK+N i S - PK+N+S Сорго звичайне сорту "Бiомас 150" розвивалося дуже добре i позитивно реагувало на вплив мiнеральних добрив. Мшеральне удобрення азотом i ирчано-вапня-ною сумшшю, отриманою вiд промислово! десульфуризацп димових газ1в (варiант S), що мiстить сiрку (17 % S = 42,5 % SO3), позитивно вплинуло на бiометричнi характеристики рослин сорго (висоту й товщину стебел) i фiзiологiчнi параметри (щдекс вм№ ту хлорофiлу SPAD i асимiляцiйну площу рослин - LAI). Шдтверджено значний вплив комбiнованого мiнерального удобрення азотом та сркою, що мiститься в сульфатi кальщю (варiант S) на вихiд сиро! маси. Вщбулося його збiльшення близько 49 %, з 73,6 на контрольному об'ект до 109,4 т- га"1 (варiант S). Також вихiд сухо! речовини збшьшився iз 23,5 т-га"1 до 30,8 т-га"1 або близько 31% стосовно контрольного варiанта (0).
Ключовi слова: сорго звичайне, сорт "Бюмас 150", срчаш добрива (у формi сульфату кальщю), морфолопчна структура сорго, сира маса врожаю, суха маса врожаю.
УДК 504.3:631.14:636.2 Ст. лаборант Р.В. Бездть -
Уманський НУ сШвництва
ЕКОЛОГ1ЧН1 ПРОБЛЕМИ ТА ОЦ1НЮВАННЯ СКЛАДУ АТМОСФЕРНОГО ПОВ1ТРЯ У ЗОН1 ТВАРИННИЦЬКИХ КОМПЛЕКС1В - КРОЛЕФЕРМ
Наведено результати трирiчних дослiджень впливу кролеферми на яюсний склад атмосферного повiтря в зош й розташування. Дослiджено концентращю амiаку та ср-ководню залежно вщ ввддаленост вiд тваринницького комплексу, а саме - на вщстанях 10, 20, 50, 100, 200 та 300 м. За результатами дослщжень встановлено, що вже на р1вш житлово! забудови (300 м) концентращя цих газiв не перевищуе встановленi ГДК, од-нак потребуе уваги питання щодо зберiгання самого гною з метою ращонально! його ушизаци. Запропоновано створення та укриття гноесховища з усiх бокiв шаром торфу або землц надалi використовувати перепрiлий гнiй як органiчне добриво, для покра-щення хiмiчних якостей та прискорення процесiв ферментацп застосовувати техноло-гiю вермикомпостування.
Ключовi слова: еколопчна оцiнка, атмосферне повiтря, тваринницький комплекс, амiак, сiрководень.
Охорона навколишнього природного середовища в зонi розташування тва-ринницьких комплексов - ниш одне з найважливiших завдань, що мають не ттль-ки державне, а й загальнобюлопчне значения. Без науково обгрунтовано!' i цшес-прямовано!' роботи в цьому напрямку розвиток тваринництва буде неможливим [5]. Усшшний розвиток аграрного сектору економки Укра'ни неможливий без стабшьного розвитку тваринництва, зокрема кролшництва. Вiдновления велико-масштабного тваринництва в Укрш'ш ставить перед науковцями та практиками серйознi проблеми у галузi збереження екологiчноí чистоти навколишнього середовища поблизу тдприемств з виробництва тваринницько!' продукцц.
124
Зб1рник науково-техшчних праць
