CC BY
9Редактор алган 24.01.2020 ж.
ЕТАМБ 76.33.37+76.03.31
ЭОЖ 616.632
МИНЕРАЛДЫ ТЫЦАЙТЦЫШТАР ЗАУЫТЫНДА Ж¥МЫС 1СТЕЙТ1Н Ж¥МЫСШЫЛАРДЫЦ ЛИПОПЕРЕКИСТ1К
ГОМЕОСТАЗДЫЦ ЖАЙ-КУЙ1
С.К. Карабалин, Э.И. Кусайынова, А.К. Текманова, Л.Б. Сейдуанова, ¥. Султан, А. Бабаназаров, О. Рашканов
С.Ж. Асфендиаров атындагы Казак ¥лттык Медицина университет, Алматы к. ^азакстан
Макалада зауыттагы ецбек втiлiне байланысты минералды тыцайткыштардыц зауытыныц ж^мысшыларында тотыгу метаболизмiн зерттеу нэтижелерi берiлген.
ТYЙiндi свздер: липидтердщ тотыгуы, минералды тьщайткыштар вндiрiсi, агзаны антиоксидантты; коргау.
STATE LIPOPROTEINOV OF HOMESTATE THE WORKERS OF THE PLANT OF MINERAL FERTILIZERS
S. Karabalin,V. Kusainova, A. Tekmanova, L. Seiduanova, U. Sultan, A. Babanazarov, O. Rachmanov
Kazakh national medical University. S. D. Asfendiarov, Almaty city, Kazakhstan
The article presents the results of a study of oxidative metabolism in workers of a mineral fertilizer plant depending on their professions and work experience
Key words: lipid peroxidation, production of mineral fertilizers, antioxidant protection of the body.
СОСТОЯНИЕ ЛИПОПЕРЕКИСНОГО ГОМЕСТАЗА У РАБОЧИХ ЗАВОДА МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ
С.К. Карабалин, В. И. Кусайнова, А. К. Текманова, Л. Б. Сейдуанова, ¥. Султан, А. Бабаназаров, О. Рашканов
Казахский Национальный медицинский университет им. С. Д. Асфендиарова, Алматы, Казахстан
В статье представлены результаты исследования окислительного метаболизма у рабочих завода минеральных удобрений в зависимости от профессий и стажа работы.
Ключевые слова: перекисное окисление липидов, производство минеральных удобрений, антиоксидантная защита организма.
Юркпе
Зауыттагы химиялы; заттардыц, соныц 1ш1нде фтордыц, фосфордыц, аммиактыц жэне т.б. уытты косылыстарыныц агзага эсер1 ж^мысшылардыц агзасындагы метаболизмнщ эртурл1 б^зылуыныц себеб1 болып табылатыны белгЫ. Зерттеу нэтижелер1 минералды тыцайткыштардыц химиялы; внд1рюшщ непзп цехтарыныц ж^мысшылары уытты-шац эсерше ^шырайтынын кврсетт (апатит концентратыныц шацы, хлорлы калий, нитрофоски жэне фтордыц, азот жэне кумрт кышкылыныц буыныц, аммиактыц уытты газ тэр1зд1 косылыстары) [1,2]. Липидтердщ аскын тотыгуы (жынысы) жэне организмнщ антиоксиданттык корганыс (ОАК) кврсетк1штер1 внеркэсштщ эр тYрлi салаларында ж^мыс ютейтш, оныц шшде минералдык тыцайткыштарды вндiру саласындагы ж^мысшы агзаларыныц бейiмделу мYмкiндiктерiнiц болуын сипаттайды. Метаболикалык статустыц жай - кYЙiн зерттеу ж^мыс iстейтiн кауiп тобындаFы-кэсiптiк ж^мыспен айналысатын ж^мысшылардыц денсаулык жагдайында б^зылулардыц дамуыныц мYмкiндiгi жоFары. Осы зерттеу ж^мысыныц максаты: липидтердiц аскын тотыгеуын баFалау, азот оксидiн генерациялау, орташа массадаFы молекулалардыц к¥рамы жэне кандаFы каталазаныц белсендiлiгiн баFалау деректерi бойынша
минералды тыцайткыштардыц eндiрiсiндегi метаболикалык статус жагдайын зерттеу болып табылады.
Бiздiц зеттеу жумысымыздыц максаты липидтердщ аскын тотыгуын, NO генерациясын багалау деректерi бойынша Heri3ri жэне косалкы кэсiптердегi жумысшылардыц метаболикалык статусыныц жагдайын, орташа массадагы молекулалардыц ^¥Рамын жэне кан плазмасындагы каталазаныц белсендiлiгiн зерттеу. Ецбек етшнщ узактыгы 10 жылдан артса Yлкен eзгерiстеркeрiнедi.Эсiресе оларда ЛАТ eшмдерiшц, азот оксидшщ, орташа массаныц молекулаларыныц жогарылауымен жэне негiзгi жумысшы организмiнде антиоксиданттык коргаудыц дурыс тeмендеуiмен сипатталады. Минералдык тыцайткыштар зауытыныц зиянды факторларыныц эсерше ушырайтын жумысшылардыц эритроциттерiнде ЛАТ мен ОА^ реакцияларыныц фазалык eзгерiстерi аныкталды.
Материалдар мен эдктер
Непзп зерттеулер 129 минералды тыцайткыштар eндiрiсiнiц жумысшылары арасында жYргiзiлдi, олар кэсiбi мен ецбек eim^ байланысты топтарга бeлiндi.
1 топ - 49 адам - "непзп кэсiпм жумысшылары: реакторлык цехтыц, цехтыц аппаратшылары: кристалдау, бейтараптандыру жэне конверсиялауда жумыс iстейтiндер.
2 - топ - 48 адам - «мамандыгын толы; мецгермеген» жумысшылар: шикiзат, кышкыл жэне дайын eнiм цехтарыныц жумысшылары;
3 - топ (бакылаушы) - 32 адам-минералды тыцайткыштар зауытыныц зиянды факторларымен байланысы жок кызметкерлер.
Бул зерттеу биомедицина этикасы жeнiндегi комитет бекiткен хаттамасын сактай отырып, Хельсинки декларациясына сэйкес жYргiзiлдi. ^ан плазмасында П. П. Голиков эдiсi бойынша азот оксидiнiц (NO) генерация децгешн, Г. А. Кулкыбаев модификациясы, З. И. Намазбаева, Б. М. Сэлiмбаева, В. В. Николайчук модификациясында Н. И. Габриэлян эдiсi бойынша орташа молекулалар (СМ), М. А. Королюк эдiсi бойынша каталаз, Е. И. Львовская, И. А. Волчегорский эдiсi бойынша диендш конъюгаттар (ДК) аныкталды [3].
В. Б. Спиричев эдiсi бойынша (1979) эритроциттердеп а-токоферол мeлшерiн, супероксиддисмутазаныц белсендiлiгiн В. Г. Верболович эдiсi бойынша (1987) жэне каталазаныц белсендшгш M. Karen эдiсi бойынша (1986) зерттелдi. Эритроциттердеп ДК аныктау И.Д.Болат эдiсi бойынша И. Д. Косухин, А. Б. модификациясы (1987), МДА Болат И. Д эдiсi бойынша., Т. Г. Гаришвили (1977) жэне Ф. З. Меерсон модификациясында BIDLACK бойынша ШО (1979) жYргiзiлдi.
Зерттеу нэтижелер1
Бiзде 1-кестеде липидтердiц аскын тотыгу кeрсеткiштерiн, каталазаныц белсендiлiгiн, азот оксидiн генерациялау жэне 1-топтагы жумысшылардыц ецбек er^i^ байланысты орташа массадагы молекулалардыц к¥рамын зерттеу нэтижелерi берiлген. Липидтердiц аскын тотыгуыныц нэтижелерiн талдау бiрiншi топ жумысшыларында 5 жылга дейiнгi ецбек e^i кезiнде бакыланады (p<0,05) диен конъюгаттары бакылаумен салыстармалы тYPде жогарылауы болганын кeрсеттi.
5 жылдык ецбек eтiлiмi бар жумысшыларда диен конъюгаты 0,26±0,02 нМ/л курадаса, диен конъюгат к¥рамыныц бакылау шамалары 0,24 ±0,01 нМ/л к¥рады.
1-кесте - Ецбек вттне байланысты минералды тыцайтцыштар зауытыныц жумысшыларыныц цан плазмасындагы биохимиялыц кврсетюштер.
Ецбек e^ii^ тобы ДК (нМ/л) NO нмоль/мл МСМ ( шартты б1рл1к) Каталаза (мккат/мл)
1-mi жумыс тобы
5 жылга 0,26±0,02 5,6±0,022** 29,6 ± 0,4** 21,1±1,04*
5 тен 1 0 0,30±0,02** 10,2±0,21** 38,1 ± 0,82** 19,4±1,08
> 10 0,31±0,012** 11,2±0,32** 34,2 ± 0,3** 15,28±1,03**
2-rni жумыс тобы
5 жылга 0,24±0,03* 5,2±0,08 23,82 ± 1,02 20,2±1,12
5 тен 1 0 0,26±0,03** 6,8±0,16** 25,2 ± 0,38 19,6±1,24
> 10 0,27±0,012* 7,4±0,42** 26,6 ± 0,4* 17,8±1,02
Бакылаушы 0,22±0,02 4,9 ±0,09 24,2 ± 0,82 18,6±0,8
Ескертпе: * - p<0,05; ** - p< 0,01- бакылаумен салыстыргандагы нактылык
Бул ецбек етшм тобында азот оксидi мeлшерi 5,6±0,022 нмоль/мл) (p<0,01), орташа молекула массасы (МСМ) 29,6 ± 0,4 шартты бiрлiк, ал каталаза белсендшп 21,1±1,04 мккат/ мл арткан.
Бiрiншi топ жумысшыларында липидтердщ аскын тотыгуыныц нэтижелерiн талдау 5 жылга дейiнгi ецбек eтiлi кезшде бакылаумен (p<0,05) салыстырганда диен конъюгаттарыныц накты жогарылауы болганын кeрсеттi. Сонымен 5 жылга дейiнгi ецбек етш бар жумысшылардыц диен конъюгаттарыныц курамы 0,26±0,02 нМ/л, 5 жылдан 10 жылга дешнп ецбек eтiлi бар жумысшыларда 0,30±0,02 нМ/л(р<0,01) курады, ал диен конъюгат курамыныц бакылау шамасы 0,24 ±0,01 нМУл болды. Бул ецбек eтiлiм тобында азот оксидшщ (NO) мeлшерi 5,6±0,022 нмоль/мл-ге дешн (p<0,01), орташа масса молекулаларыныц (МСМ) мeлшерi 29,6 ± 0,4 шартты бiрлiкке дейiн анык eстi(p<0,01), ал каталазаныц белсендiлiгi- 21,1±1,04 мккат / мл-ге дешнп кeрсеткiштi кeрсеттi. Ецбек eтiлiмi 5 жылдан 10 жылга дешнп жумысшыларда ЛАТ (ДК) 0,30±0,02 нМУл(р<0,01) дейiнгi бастапкы eнiмдердiц пайда болуын одан эрi ынталандыру болды. Бул ретте каталазаныц белсендiлiгiнiц кeрсеткiшi 19,4=1,08 мккат/мл дейiн тeмендеуi байкалады. Азот оксидiнiц (NO) курамы 10,2±0,21 нмоль/мл (p<0,01) дейiн жэне орташа масса молекулаларыныц (МСМ) 29,4 0,6-дан 38,1 ± 0,82 шартты бiрлiкке дейiн(p<0,01) анык eстi, бакылаумен салыстырганда, жогарыда кeрсетiлген кeрсеткiштер 5 жылга дешнп жэне одан жогары ецбек erwi бар жумысшыларда жогарлаганы анык ^ршдь 10 жылдан астам тэж1рибеа бар жумысшылардыц диендiк конъюгаты (ДК), азот оксидi (NO) жэне орташа масса молекулаларыныц (МСМ) децгей бакылаумен салыстырганда жогары болды жэне тшсшше: 0,31±0,012 нМУл, 11,2±0,32 нмоль/мл жэне 34,2 ± 0,3 шартты бiрлiктi курады. Бул фонда каталазаныц белсендшпнщ 15,28±1,34 мккат/мл (p<0,01) дейiн тeмендеуi байкалады. Муныц барлыгы бастапкы ЛАТ eнiмдердiц пайда болу кезецiнде каталазаныц жумсалуын жэне артык мeлшерде пайда болатын еркiн радикалдарды нивелирлеуге жумсалатынын кeрсетедi. Екiншi жумыс тобындагы тотыгу кeрсеткiштерi, каталазаныц белсендiлiгi, азот оксидшщ генерациясы, орташа массадагы молекулалардыц курамы 2-кестеде кeрсетiлген.
5 тен 10 жылдык ецбек eтiлiмi бар жумысшыларда бакылаумен салыстырганда диен конъюгаты 0,26±0,03 нМУл (p<0,01), азот оксидi (NO) - до 6,8±0,16 нмоль/мл (р<0,01),молекуланыц орташа (МОМ) мен каталаза белсендшп сешмаз тYрде артты.
Бакылаушы топпен салыстырганда 10 жылдан артык ецбек eтiлiмi бар жумышыларда диен конъюгаты 0,27±0,12 нМУл (p<0,05) мeлшерде жиналган. Осыган уксас азот оксидi жогарылауы осы топтыц жумысшыларына тэн, онда бакылаумен салыстырганда азот оксидi децгешнщ 7,4±0,42 нмоль/л дейiн (p 0,01) жогарылауы белгiлендi. МОМ курамы 26,6 ± 0,4 (p 0,01) ш.б дешн артады.Жэне де каталаза белсендшпнщ бiртiндеп 17,8±1,02 мккат/мл (p>0,05) дейiн тeмендеуi байкалды.
2-кестеде ОА^ жYЙесiнiц белсендiлiк кeрсеткiштерi мен кэсштш ецбек eтiлiнiц узактыгына байланысты минералды тыцайткыштар зауытыныц жумысшыларыныц эритроциттерiндегi ЛАТ реакцияларыныц кeрсеткiштерi берiлген. Сонымен катар5 жылга дейiнгi ецбек eтiлi бар жумысшылардыц эритроциттершщ мембраналарында бакылаумен салыстырганда ДК-ныц мeлшерi 41,47±1,53 нмоль/мл (p<0,01) дейiн артканын кeремiз жэне МДА, ШО (p>0,05) мeлшерiнiц тенденсиясыныц артканы кeрiнедi. 5 жылга дейiнгi ецбек erwi бар жумысшыларда а-токоферол курамыныц 4,4±0,14 нмоль/мл (p<0,01) дейiн артуы, каталаза ферментiнiц белсендiлiгiнiц 7,84±0,12 ммоль/мин/мл (p<0,01) дейiн жэне СОД ферментшщ 53,11±1,05% (p<0,01) дейiн артуы аньщталды. Г-6-ФДГ ферментiнiц белсендiлiгi бакылаумен салыстырганда 568,68±13,30 дейiн тeмендедi.
Ецбек eтiлiмi 5-10 жылга дейiнгi бар жумысшыларда сенiмдi тYPделе (p<0,01) ЛАТ (ДК, МДА, ШО) артты, ОАК ферменттер кeрсеткiштерi (СОД, каталаза) мен а-токоферол мeлшерi (p>0,05) тeмендедi.Г-6-ФДГ фермент мeлшерi тeмен болды
487,13±25,41(р<0,01).10 жылдан астам ецбек eтiлi бар жумысшылар тобында эитроциттерде ОА^ - ньщ ферментативтi жэне ферментативтi емес буындарыньщ элареуь а-токоферол, каталаза, Г-6-ФДГ, СОД децгешнщ тeмендеуi байкалды, бул бiр мезгiлде ЛАТ ешмдершщ (р < 0,01) кeтерiлуiмен катар журдь
2-кесте - Эр тYрлi тэжгрибелж топтагы минералды тыцайтцыштар зауытыныц жумысшыларыныц эритроциттерiндегi ОАК, ЖYйесi белсендтгтщ жэне ЛАТ реакцияларыныц кврсеткiштерi (М±т)._
Керсетшш Ецбек ктшм1
5 жылга дешн 5 тен 10 жыл 10 жылдан жогары Баклау
ДК нмоль/мл 41,47±1,53** 47,82±2,90** 54,21±2,31** 31,4 ±3,12
МДА нмоль/мл 17,76±0,95 20,07±2,19* 24,91±2,84** 14,28±1,08
ШО усл. ед. 17,37±1,36 25,07±2,19** 31,51±3,01** 16,1 ±0,92
СОД, % 53,11±1,05** 44,64 ±2,2 39,64 ±2,2 42,1±3,12
Каталаза, ммоль/мин/мл 7,84±0,12* 5,39±0,22 3,68±0,18* 6,42±0,68
а-токоферол нмоль/мл 4,4±0,14 3,88±0,11 3,41±0,19* 4,12±0,21
Ескертпе: * - бакылау тобыныц керсетшштер1мен айырмашылыктардыц аныктыгы, р< 0,05; * * - бакылау тобыныц керсетшштер1мен айырмашылыктардыц аныктыгы, р < 0,01;
Жумысшылардыц кэЫби ецбек етшшщ узактыгын арттыруы а-токоферол курамыныц жэне ферменттер белсендЫгшщ темендеу1мен катар журед1: ягни,ОА^-каталаза жэне СОД. Зерттеулер жкмысшыларддыц шшлеп непзп мамандарда ОА^-ныц ферментативт жэне ферментативт емес буындарыныц елеул1 депрессиясы мен катар ЛАТ белсенд1 раекциясын керсетп. Осылайша, минералды тыцайткыштар зауытыныц зиянды факторларыныц эсершен метаболикалык статустагы ец жогары езгерютер жумыс етш1 10 жылдан астам жумысшылардыц арасында орын алады жэне ЛАТ ешмдершщ, азот оксидшщ, орташа масса молекулаларыныц артуымен сипатталады. Антиоксиданттык коргаудыц дурыс темендеу1 аясында сутеп аскын тотыгыныц пайда болуына катысатын еркш агрессивт радикалдардыц артуы байкалады. Еркш радикалдар турл1 биомолекулалармен езара эрекеттесед1, бул ретте белсенд1 радикалдар туз1лушщ Узбеки реакциялары белсенд1ршед1, осыныц барлыгы минералды тыцайткыштар зауытыныц жумысшыларыныц агзасында эртурл1 функционалдык бузылыстардыц калыптасуына алып келедь
Туй1ндеме
1. Ецбек eтiлi 5 жылга дейiнгi бар жумысшылардыц эритроциттер мембраналарында ЛАТ а-токоферолдыц, каталаза белсендшгшщ, СОД компенсаторлык жогарылауымен катар жургеш аныкталды, бул "ЛАТ-ОАK"жYЙесшде тепе-тецдiктi камтамасыз еттi.
2. Фосфор eндiрiсiнiц метаболикалык статусындагы ец Yлкен eзгерiстер зиянды факторлардыц эсер ету узактыгы 10 жылдан астам болганда аныкталды жэне ЛАТ ешмдершщ, азот оксидшщ, орташа масса молекулаларыныц жогарылауымен жэне антиоксиданттык коргаудыц дурыс тeмендеуiмен сипатталады.
3. Жумыс eтiлiнiц улгаюымен "ЛАТ-ОА^" жYЙесiнде тепе-тецдiктiц бузылуы, ЛАТ eнiмдерiнiц жиналуы, ОАК депрессиясы байкалды, бул бешмделу механизмдерiнiц бузылуы туралы куэландырады.
Эдебиеттер тiзiмi
1. Профессиональные заболевания: Руководство для врачей / Куликбаев Г. А., Аманбеков Ю. А., Карабалин С. К. и др. - Караганда - Алматы: "Наука", 2001. - 575 с.
2. Карабалин С. К. Актуальные проблемы медицины труда (профпатология): Учебник, Том 2. -Алматы, 2014. - 146 с.
3. Волчегорский И. А., Налимов Г., Яровинский Г. Сравнение различных методов обнаружения продуктов перекисного окисления липидов в гептан-изопропаноле в экстрактах крови //Вопросы мед. химии. - 1989. - № 1.- С. 130-142.
