CC BY
25
5.1 (12.00.00) ПРАВО 5.1 ^УЦУЦ 5.1 LAW
5.1.1(12.00.01) ТЕОРЕТИКО-ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРАВОВЫЕ НАУКИ 5.1.1 ИЛМ^ОИ НАЗАРИЯВЙ-ТАЪРИХИИ ^УЦУЦЙ 5.1.1 THEORETICO-HISTORICAL-JURIDICALL SCIENCES
УДК: 340
DOI: 10.24412/2411-1945-2023-2-5-14
МЕТОДОЛОГИЯИНАЗАРИЯИ ШокировFайбулло Абдуллоевич, н.и.у.,
ХУЦУЦ ДАР ЦОМЕАИ дотсенти кафедраи назария ва таърихи давлат ИТТИЛООТЙ: ЦАНБАХРИ ва ууцуци факултети ууцуцшиносии ДДХрСТ
НАЗАРИЯВЙВА ТАЪРИХЙ (Хуцанд, Тоцикистон)
МЕТОДОЛОГИЯ ТЕОРИИ Шокиров Гайбулло Абдуллоевич, канд. юрид.
ПРАВА В ИНФОРМАЦИОННОМ наук, доцент кафедры теории и истории
ОБЩЕСТВЕ: ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ государства и права юридического факультета
И ИСТОРИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)
METHODOLOGY OF LA W Shokirov Gaybullo Abdulloevich, the candidate of THEORY IN THE INFORMATION law sciences, associate professor of theory and SOCIETY: THEORETICAL AND history of state and law department of the faculty of HISTORICAL ASPECTS law of TSULBP (Khujand, Tajikistan)
e-mail: [email protected]
Масоили проблемавии мафууми анъанавии мафууми методологияи назарияи ууцуц ва унсуруои таркибии он тауциц карда шудааст. Нуцтаи назари мутахассисони соуа оид ба истифодаи чунин методуо дар ууцуц, махсусан дар раванди пешрафти илму техника, ривоцёбии технологиями иттилооти ва бунёд кардани цомеаи иттилооти барраси шудааст. Инчунин цанбауои таърихии бунёд кардани цомеаи иттилооти ва истифодаи уаматарафаи дастовардуои технологияи компутери дар ууцуц таулил гардидааст. Мавцеи тащицгарон нисбат ба худи мафууми методологияи илми ууцуц, инчунин методологияи ууцуц дар цомеаи иттилооти мавриди муцоиса царор гирифтааст.
Калидвожах;о: методологияи назарияи ууцуц, цомеаи иттилооти, ууцуци компютери, объект ва предмети илм, технологиями нави иттилооти, методологияи ууцуцшиноси, методология ва методуои илми
Исследованы проблемные вопросы традиционного понятия о методологии теории права и её составных элементах. Рассмотрены точки зрения специалистов в изучаемой области по использованию названных методов в праве, особенно в ходе научно-технического прогресса, развития информационных технологий и создания информационного общества. Также проанализированы исторические аспекты создания информационного общества и повсеместное использование достижений компьютерных технологий в области права. Сопоставлены позиции исследователей о самом понятии «методология науки права», а также о методологии права в информационном обществе.
Ключевые слова: методология теории права, информационное общество, компьютерное право, объект и предмет науки, новые информационные технологии, методология юриспруденции, методология и научные методы
The article investigates the problematic issues of traditional concept of the methodology of the theory of law and its constituent elements. It reviews the points of view of specialists of the field on the use of such methods in law, especially with scientific and technological progress, the development of information technologies and the creation of an information society. It also analyzes the historical aspects of the creation of the information society and the widespread use of achievements of computer technology in the field of law. As well, it shows the comparison of the positions of researchers regarding the very concept of the methodology of law, as well as the methodology of law in information society.
Keywords: methodology of law theory, information society, computer law, object and subject of science, new information technology, jurisprudence methodology, methodology and scientific methods
Тахлили имрузаи акидахои назарияпардозони хукук оид ба ривочи методологияи назарияи хукук аз он шаходат медихад, ки масоили мазкур бисёр мухим буда, баррасии хаматарафаи методхои мавчуда ва чузъхои таркибии онхоро талаб менамояд. Умуман инкишофи босуръати техника ва технологияи иттилоотй ба фаъолияти давлат ва низоми хукукии он, чун объекти назарияи умумии хукук таъсири калон мерасонад. Дар заминаи акидахои ба миён гузошта имконият пайдо мешавад, ки минбаъд асосхои татбики ин методхо дар хукук пешниход ва коркард шуда, мутахассисони соха онхоро шарху тавзех кунанд ва методхои мазкур дар шароити чомеаи иттилоотии навин амалй карда шавад.
Хднуз солхои 90-уми асри XX вобаста ба ташаккулёбии чомеаи иттилоотй дар назарияи хукук масъалахои гуногуни илмй ба миён омаданд. Татбики дастовардхои технологияи компютерй боиси ташаккули сохаи нави илми хукукшиносй - хукуки компютерй гардид. Худи хамон солхо, яке аз асосгузорони хукуки компютерй Ю.М. Батурин, масъалахои назариявии хукуки компьютериро тахкик намуда, таъкид мекунад, ки масъалахои ташаккулёбии хукуки компютерй гуногунчанба мебошад. Хдмчунин аз мавкеи муаллиф, масъалаи илмии мазкур аз чониби хукукшиносони сохахои дигари хукук омухта шуда, онхо вобаста ба сохаи худ хулосахоеро пешниход менамуданд, ки барои ин соха кулай буда, вале барои сохахои дигар мушкилот меовард [1, с. 1].
Чанде дертар Ю.Г. Просвирнин чанбахои назариявй-хукукии иттилоотониро дар Русияи муосир мавриди тахкик карор дода, таъкид менамояд, ки дар солхои охир (сухан оид ба солхои 2000-ум меравад) дар ин равияи тахкикотй ба «таркиши иттилоотй»-и ба худ хос, ба миён омадааст, вале новобаста ба теъдоди зиёди тахкикот, то хол дар назарияи давлат ва хукук масоили халталаби иттилоотонй зиёданд, хамчунин мафхуми ягонаву консепсияи мудаллал пешниход нашудааст. Тибки тахлилхои Ю.Г. Просвирнин низ ба назар чунин мерасад, ки раванди иттилоотонй табиатан хаматарафа мебошад, зеро он тамоми сохаи ичтимоиро дар бар гирифта, фазои танзимкунии байнисохавии хукук ба хисоб меравад. Хдмчунин муаллиф, зикр менамояд, ки дар тахлили низомманди масъалахои хукукии иттилоотонй дар кулл, методологияи илмие ва ё методологияи назарияи хукук дар назар аст, ки дар пуррагй татбик карда нашуда, аксар вакт масъалахоии илмии мазкурро сохахои гуногуни хукук барраси мекунанд, ки дар халли мзмуни онхо кумак намерасониданд. Хулласи калон муаллиф тарафдори он аст, ки тахкикот оид ба масъалаи илмии мазкур идома ёбад, зеро онро ривочёби минбаъдаи назария вобаста ба масъалахои таъсиррасонии иттилоотонй ба давлат ва хукук ва амикрафти донишхои илмй дар бораи масъалахои давлатй-хукукии иттилоотонй дар Федератсияи Русия мебошад [11, с. 4].
Вобаста ба проблемаи илмии мазкур Р.Ш. Сотиволдиев дар он акида аст, ки
мухаддидони назарияи давлат ва худуд чахонбинии гуногун дошта, чахонбинии онхо бо таъсири шароити мушаххаси таърихй, омилхои идеологй, психологй ва г. ташаккул меёбанд. Хдмчунин муаллиф, таъкид намудааст, ки объекти илмро водеияти объективй, ки новобаста ба иродаи одамон вучуд дорад, ташкил дода, предмети илм бошад, махсули тафаккури илмй мебошад. Аз руи хулосахои у, агар объекти илм ба таври объективй, водеан, новобаста аз ирода, хохиш ва шуури инсон вучуд дошта бошад, пас предмети илм бахри омузиши объект (водеият) ва дар рафти фаъолияти илмии инсон муайян карда мешавад. Зимни тахдидоти илмй зарурат ба тахдиди хаматарафаи объект ба миён меояд ва аз ин хотир, предмети илм - натичаи тахдиди илмии объекти илм ба хисоб меравад. Аз ин лихоз, таъкид менамояд у, объекти илмро ба таври умумй - водеият ва ба таври мушаххас - тарафхои чудогонаи водеият ташкил дода, дар навбати худ, тахдиди илмии водеият бо мадсади муайян намудани пайдоишу инкишофи водеият, робитаи байни падидахои водей анчом дода шуда, дар раванди тахдиди водеият (объект), предмети илм муайян ва мушаххас карда шуда ва дар навбати худ, предмети илмро донуниятхои пайдоиш, ташаккул, инкишоф ва амали водеият ташкил медихад [15, с. 21]. Хдмчунин мухаддид дар он адида аст, ки дар заминаи объект ва предмети тахдиди илмй раванди аз хам чудо шудани илмхо сурат мегирад, бо инкишофи донишхои инсонй сохахои нави тахдиди илмй пайдо мешавад, инкишофи водеият боиси тагйири предмети тахдиди илмй мегардад, бо пешрафти чомеа, зимни тагйири водеият (сохти чомеа, шароити таърихй, талаботи чомеа, тарзи зиндагй, шаклхо, навъхои таърихй ва вазифахои давлат, муносибатхои чамъиятй, арзишхои ичтимой ва г.) илм инкишоф ва донишхои илмй такмил мёбанд ва сохахои нави тахдидоти илмй пайдо мешаванд. Дар хулоса Р.Ш. Сотиволдиев таъкид менамояд, ки дар давраи пасошуравй, бо баробари инкишофи давлатдорй, тагйири хадафхо, вазифахо, функсияхо, шаклхои давлат донишхои илмй рочеъ ба давлат низ такмил ёфта, бо инкишофи низоми нави худудй дар Чумхурии Точикистони сохибистидлол низ донишхои илмй оид ба назарияи худуд ба сатхи нав баромада, мафхумхои давлат ва худуд аз мафхумхое, ки даблан дар илми шуравй истифода мешуданд, ба куллй фард карда ва минбаъд назарияи худудро бе илмхои технологй, техникй, табиатшиносй (кашфиёти нави кайхонй, технологияхои нави иттилоотй, нанотехнологияхо, биотехнологияхо ва г.) тасаввур кардан мумкин нест [15, с. 22].
Тахлили адидахои мазкур собит месозад, ки дар иртибот бо инкишофи илму техника дар чомеа, дастовардхои он минбаъд бояд дар сохаи худуд низ татбид карда шаванд. Зарурати ин амалро Ю.М. Батурину Ю.Г. Просвирнин ва хам Р.Ш. Сотиволдиев тасдид намудаанд.
Fайр аз он, дар назарияи умумии давлат ва худуд марбутан ба падидаи мазкур, ба таври анъанавй адидахои мухталифи мутахассисони соха баён шудааст. Дар ин тахлилхо, мо мавдеи мутахассисони сохаро нисбат ба махсусияти методология, методхо, талабот нисбат ба методхо, таснифи методхо, принсипхои пешниходи методхо, доидахои ташаккулёбии мазмуни сохтори онхо, назарияи худудии чомеаи иттилоотй мебинем. Зикр намудан бамаврид аст, ки назарияи худуд объект ва предмети тахдидии худро махз тавассути методологияи илмй ва методхои муайяни илмй меомузад.
Тавре дар адабиёти илмии худудй таъкид шудааст, вижагии хар яке аз асари илмии вобаста ба назарияи давлат ва худуд эчодшуда дар он аст, ки мутахассис бояд, пеш аз хама, ба мафхум ва мохияти методология ва методхои тахдидии илми назарияи давлат ва худуд ахамияти хоса дихад. Тавре М.М. Рассолов таъкид менамояд, агар интишороти муосирро нисбати мавзуи мураккабтарин, яъне методологияи илми худудшиносй аз назар гузаронем, пас дида мешавад, ки онхо тахдидотхо ва дарккунии иловагиро талаб менамоянд ва дар чодаи мазкур проблемахои асосй инхоянд: предмети методология дар назарияи давлат ва худуд, сохтори он, дарачахои он, алодамандй ва хамкорй бо илмхои дигар; мадоми он дар
дарккунии давлат ва хукук ва амалияи хукукй; мутаносибати конунхои объективй ва омилхои субъективй дар хукук [12, с. 22-23].
Ба акидаи В.Н. Хропанюк бошад, аз руи тасаввуроти Арасту, Кант, Гегел танхо дар асоси хамкории хамаи донишхои муосир оид ба табиат, инсон, тафаккур ва чомеа фалсафа чун «илми илмхо» шуда метавонад. Аз нигохи олим, илми хукукшиносй хам дар маънии илмй ва хам амалй ба донишхои фалсафй такя менамояд. У суоли зеринро мегузорад: оё фалсафаи хукук кодир аст, тамоми мачмуи донишхои хукукиро дар бар гирифта, ба таври чиддй ба тахкикй амалии конуниятхои асосии давлат ва хукук, коркарди методологии чанбахои гуногуни сохавии илми давлатй-хукукй машгул шавад? [19, с. 10-11].
Дар заминаи таснифи методхои гуногуни тахкики илмй дар илми назарияи давлат ва хукук, мутахассисон дар бораи мафхум ва мохияти методология ва методхои илмй акидахои мухталиф иброз кардаанд, хар яки онхо мундаричаи ба худ хос дошта, хамдигарро пурра мегардонанд. Бинобар ин зарурати тахлили акидаи чанде аз мутахассисони соха вобаста ба падидаи мазкур ба миён меояд.
Аз нигохи М.М. Рассолов, методологияи мушаххас ва илмии назарияи давлат ва хукук, мачмуи конуниятхо, усулхо, принсипхои судмандй барои тахкикоти ин ё он проблемахои назарияи давлат ва хукук ва дигар илмхои хукукшиносиро ташкил медихад. Ба акидаи у, имруз асоси онро тахкикотхои мушаххаси сотсиологй дар сохаи давлат ва хукук, методхо ва усулхои математикй, методхои амсиласозй дар сохаи мавриди баррасй, усулхои тачрибавии ичтимой-хукукй, методи кибернетикй, усулхо ва принсипхои мукоисавй-хукукй ташкил медиханд [12, с. 30].
Р.Ш. Сотиволдиев дар он акидааст, ки илми назарияи давлат ва хукук низ дар навбати худ «методология» ва «методхои илмй»-и дошта ва агар «методологияи илми назарияи давлат ва хукук»-ро принсипхо, воситахо, тарзхо, шаклхои фаъолияти илмй оид ба дарки вокеияти давлативу хукукй, инчунин таълимот оид ба усулхои махсуси тахкики илмии хукукшиносй ташкил дихад [15, с. 31], пас «методхои илми назарияи давлат ва хукук» -ро тарзу воситахои ба даст овардани донишхои илмии объективй (вокей), хаматарафа, хакконй, асоснок, санчидашуда оид ба вокеияти давлативу хукукй ташкил дода, онхо дар рафти фаъолияти илмй-тахкикотй истифода мешаванд [15, с. 32].
Ба акидаи Н.И. Матузов ва А.В. Малько бошад, махсусияти илми назарияи давлат ва хукук на танхо дар предмети омузиши он, балки дар методи он низ ифода меёбад, предмети омузиши илми мазкур бошад умуман чи тавр омухта шудани давлат ва хукукро мукаррар менамояд. Аз нигохи муаллифон дар зери «методи илм» мачмуи усулхо, воситахо, принсипхо ва коидахое фахмида мешаванд, ки бо ёрии онхо омузанда (тахкикгар), предметро дарк карда (ё фахмида), донишхои нав меандузад. Агар метод - ин муносибат ба ходисот, предмет ва равандхо, рохи дурусти дарккунии илмй ва муайянкунии хакикат бошад, зикр мекунанд муаллифон ,пас таълимотро оид ба методхо, тасниф ва истифодаи судмандии онхоро, асосноккунии назариявии дар илм истифода шудани методхои дарккунии мухити вокеан ихотакунандаро «методология» меноманд. Хдмчунин муаллифон дар он акидаанд, ки истилохи методология низоми хамаи методхоро дар илми назарияи давлат ва хукук ифода менамояд [8, с. 17].
Акидахои мазкури назарияпардозони хукук хеле диккатчалбкунанда мебошад ва новобаста аз баъзе фаркиятхо онхо хамдигарро пурра мегардонанд. Тавре аз назарияи умумии хукук маълум аст, методология таълимот дар бораи методхо буда, вазифаи асосии он коркард ва аник кардани низоми усулхо, тарзхои дарккунии илмй мебошад. Тибки назарияи умумии хукук методологияи хукук - чузъи чудонашавандаи назарияи хукук ба хисоб рафта, шомили донишхо оид ба усулхо, тарзхои дарккунии илмй, предмети назарияи хукук, раванди тахкикот, харакат ба суи донишхои нав мебошад.
Акидахои мазкурро теъдоди зиёди назариётпардозони хукук низ баён намудаанд.
Тахлили тахдидотхо аз он шаходат медихад, ки кулли мутахассисон заминаи ташаккулёбии методология ва методхои илмии назарияи умумии худуд, илми фалсафа ва фалсафаи худуд [9, с. 7-10; 4, с. 5-10; 17, с. 10; 14, с. 15-18] мехисобанд.
Дар илм вобаста ба тавсеаи раванди мураккабшудаистодаи муносибатхои чамъиятй, омезиши омилхои моддй ва маънавй, идтисодй ва ичтимой, сиёсй ва худудй, мафхуми худи методология, адидахо пешниход шудаанд. Тавре Д.А. Керимов таъкид менамояд, тибди нудтаи назари аз хама пахншуда методология бо фалсафа шабохат дода мешавад. Ба адидаи мухаддид, фалсафа «рухи» методология, магзи он ба хисоб меравад, чаро кй у, натанхо ба сифати методи дарки табиат, чомеа ва тафаккур, ва хамчунин ба сифати асосхои хар як тахдидот баромад намуда, дар фалсафа ба шакли хулоса намудан ва дар намуди чамъ карда шуда, дар ягонагии назария ва метод баён меёбад. Бино ба гуфти Д.А. Керимов, танхо чунин хусусияти фалсафа алодамандии табий ва чудури онро бо хамаи дигар илмхо муайян менамояд [6, с. 22-23].
Чун тамоми илмхои дигар (техникй, табий, чамъиятй), назарияи давлат ва худуд, илмхои сохавй ва амалии худудй низ аз методология ва методхои гуногуни тахдидии илмии фалсафа ва фалсафаи худуд истифода мебаранд. Тавре дар сарчашмахои илми фалсафа омадааст, фалсафа - ин илм оид ба шакли шуури чамъиятй, таълимот оид ба принсипхои умумии хастй ва маърифат, муносибати инсон ба олам, илм оид ба донунхои умумии инкишофи табиат, чомеа ва тафаккур мебошад. Аз ин лихоз, илми назарияи давлат ва худуд тамоми дастовардхои илми фалсафа ва фалсафаи худудро дар тахдиди водеияти давлативу худудй истифода мебарад.
Дар кулли тахдидоти назарияпардозони худуд методхои тахдиди илмй асосан ба ду гурух чудо карда мешавад:
1) методхои умумиилмй;
2) методхои илмии хусусй.
Методхои умумиилмй натанхо дар илми назарияи давлат ва худуд, балки дар тамоми илмхои дигар низ истифода мешаванд. Яъне раванди мазкур аз он шаходат медихад, ки назарияи давлат ва худуд бо илмхои дигар хамкорй дошта, метавонанд дар дарки водеияти давлативу худудй аз дастовардхои онхо низ, васеъ истифода барад. Дар ин раванд, тахдиди водеияти давлативу худудй фаъолияти хам амалй ва хам назариявии илми назарияи давлат ва худуд ба хисоб меравад.
Дар навбати худ методхои умумиилмй ба ду намуд чудо карда мешаванд:
1) методхои фалсафй;
2) методхои дигари умумиилмй ва махсус.
Тавре дар боло зикр гардид, илми фалсафа асоси методологии хамаи илмхои дар чомеа мавчуда (чамъиятй, техникй ва табий) ба хисоб меравад. Аз ин ру, барои тамоми илмхои хукудшиносй низ фалсафа асоси методологй хисобида мешавад.
Вобаста ба тахдиди донуниятхои умумии инкишофи водеияти давлативу худудй назарияи давлат ва худуд низ донишхои фалсафй, донунхо ва категорияхои фалсафй, принсипхои (асосхои) фалсафавии дарку тахдиди водеятро васеъ истифода мебарад. Илми назарияи давлат ва худуд махсусан аз методи асосии фалсафа, яъне методи диалектикй, категорияхо ва донунхои диалектика, мафхумхо ва назарияхои фалсафиро хеле васеъ мавриди истифода дарор медихад.
Аксари назарияпардозони худуд ба методхои умумиилмй, методхои зеринро махсуб медонанд:
- методхои умумиилмй, аз дабили тахлил, синтез, тачридсозй, методи аксиомавй, аксиологй, гузариш аз дониши абстрактй ба мушаххас, индуксия ва дедуксия, таърихй, навъбандй, сотсиологй, мудоисавй, пешгуйии илмй ва гайра.
Назарияи давлат ва худуд мисли илмхои дигар, хамчунин бахри тахдиди донуниятхои
умумии инкишофи вокеияти давлативу худудй гайр аз методхои фалсафй, хамчунин аз методхои дигари умумиилмй ва махсус васеъ истифода мебарад. Ба методхои дигари умумиилмй ва махсус методхои оморй, математикй, кибернетикй, тахлили ичтимой ва г. дохил мешаванд. Вобаста ба масъалаи илмии мазкур байни мухаддидон иттифоди комили ороъ ба назар намерасад.
Дар тахлилхои мазкур, вобаста ба фарди методхои фалсафй аз методхои дигари умумиилмй ва махсус адидаи назарияпардозони худуд дида мешавад. Ингуна хулосахо аз он гувохи медиханд, ки методхои дигари умумиилмй ва махсус, ки дар боло зикрашон рафт, дар даврахои чудогонаи тахдиди илмй, бо мадсади халли вазифахои чудогонаи тахдиди илмй, истифодаи донишхои махсуси илмхои математика, кибернетика, омор ва г. истифода шуда, методхои мазкур дар илмхои чудогона, бо мадсади тахдиди махсуси объект татбид карда мешаванд [15, с. 42].
Ба адидаи Ю.Г. Просвирнин методхои математикй имкон медиханд, ки модели математикии ходисахои давлативу худудй сохта шуда, мохияти дохилй, амалкунй ва ривочёбии он айнан якхел ва чудур тавсиф карда шавад. Дар тахлилхои худ муаллиф, дар бораи чунин методхои математикй аз дабили методи моделонии математикй, озмоиши хисобкунй, назарияи графхо, методхои тахлили коррелятсионй ва тахлили омилй ва г. изхори фикр кардааст [11, с. 29-40].
Р.Ш. Сотиволдиев бошад, методхои махсуси математикиро мавриди тахлил дарор дода, таъкид намудааст, ки ин намуди методхои илмии махсус барои тахлили падидахои гуногуни чамъиятй татбид карда мешавад. Вобаста ба чараёни донунэчодкунй муаллиф истифода шудани методи омори математикиро мавриди тахлил дарор додааст [15, с. 43].
^амчунин дар назарияи давлат ва худуд гурухи методхои илмии хусусй низ корбаст мешавад. Илми мазкур дар датори методхои фалсафй (умумй) ва методхои дигари умумиилмй ва махсус, хамчунин методхои илмии хусусиро коркард, пешбарй ва истифода мебарад, методхои мазкурро низ ба намудхои зиёд, аз чумла методи шаклй-мантидй, методи фалсафй-худудй, методи мушаххаси сотсиологй, методи мудоисаи давлатй-худудй, методи таърихй-худудй, методи оморй-худудй, методи моделсозии худудй, методи кибернетикй-худудй, методи психологй-худудй, методи пешгуии худудй ва г. чудо кардан мумкин аст. Кулли назарияпардозони худуд таснифи мазкурро добили дабул намудаанд [8, с. 17-21; 15, с. 32-48; 13, с. 21-28].
Дар иртибот бо ташаккули чомеаи иттилоотй ва пайдошавии муносибатхои навини чамъиятй аз руи падидаи мазкур, меъёрхои нави худудие эчод мешаванд, ки ин муносибатхоро бояд танзим намоянд. Аз ин лихоз дар танзими ин муносибатхои навини чамъиятй илми худудшиносиро зарур аст, ки бахри тахдиди илмии водеияти давлативу худудй бештар аз методхои илмии махсус аз дабили методи махсуси кибернетикй ва математикй васеъ истифода барад. Тавре дар тахдидоти илмй омадааст, кибернетикаи худудй шароит ва донуниятхои истифодаи методхои математикй, гоя ва воситахои техникии кибернетикиро дар худуд муайян менамояд. Ба туфайли пешрафти илму техника дар хаёти имрузаи чомеаи иттилоотй дар тахлили хаёти чомеа иттилоот ахаммияти махсус пайдо карда истодааст. Мо хаёти чомеаро берун аз иттилоот тасаввур карда наметавонем. Падидаи мазкур, яъне иттилоот бо ёрии воситахои алодаи бардй, ахбори умум, шабакахои иттилоотй-телекоммуникатсионй, махсусан шабакаи Интернет пахн карда мешавад. Аз ин лихоз, мо берун аз иттилоот падидахои чамъиятиро тахлил карда наметавонем.
Масъалаи асосии илмй мударрар намудани мавдеи назарияи худуд марбутан бо пайдо шудани муносибатхои навини чамъиятй, тагйир ёфтан ё наёфтани методология ва методхои илмй-тахдидии назарияи худуд ба хисоб меравад.
Худи илми назарияи давлат ва худуд низ барои илмхои сохавй ва амалии худудй
(худуди давлатй, гражданй, чиноятй, маъмурй ва f.) асоси методологй ва методй ба хисоб меравад. Дар илми назарияи давлат ва худуд дар заминаи истифодаи методхои умумиилмй ва методхои илмии махсус, хамчунин методхои илмии хусусй коркард, пешбарй, тахлил ва истифода мешаванд. Бахри тахдиди водеияти давлативу худудй дар илми назарияи давлат ва худуд методхои зерини илмии хусусй истифода мешаванд:
1) методи шаклй-мантидй;
2) методи фалсафй-худудй;
3) методи мушаххаси сотсиологй;
4) методи мудоисаи давлативй-худудй;
5) методи таърихй-худудй;
6) методи оморй-худудй;
7) методи моделсозии худудй;
8) методи кибернетикй-худудй;
9) методи психологияи худудй;
10) методи пешгуии худудй ва f. [15, с. 43].
Аксари методхои илмии хусусии дар боло зикршуда, аз ин пеш низ ба таври анъанавй истифода мешуданд. Вобаста ба пешрафти илму техника ва иттилоотонии чомеа, дар назарияи худуд коркард, пешбарй ва истифодаи методхои нав, аз дабили методи оморй-худудй, методи моделсозии худудй ва методи кибернетикй-худудй ба мушохида мерасанд. Вобаста ба истифодашавии методхои мазкур дар фазои доктриналй мавдеи мутахассисони соха низ дида мешавад.
Дар илми худудшиносй, дар даврахои гуногуни инкишофи назарияи худуд ва назарияхои илмхои сохавй ва амалии худудй намудхои методхои илмии тахдидотии дар боло номбар гардида, коркард, пешбарй, дабул ва истифода шудаанд. Тахлил нишон медихад, ки раванди мазкур бо пешрафти илму техника ва татбиди технологияхои иттилоотй дар сохаи илмхои чамъиятшиносй, аз чумла илми худудшиносй вобаста аст.
Хднуз солхои 50-уми асри XX дар Иттиходи Шуравй, ки Точикистон низ узви он буд, дасовардхои пешрафти илму техника, махсусан илмхои математика ва кибернетика дар сохаи илмхои чамъиятшиносй низ татбид карда мешуданд. Вобаста ба раванди мазкур Ю.Г. Просвирнин сахми олимони худудшинос Н.Д. Андреев, Д.А. Керимов, А.И. Берг, В.П. Казимирчук, В.О. Кнапп ва чанде дигаронро зикр карда, таъкид менамояд, ки илми шуравй ахаммият ва имконияти истифодаи дастовардхои махсусан математика, кибернетика, омор ва дигар илмхои табий ва техникиро дар сохаи илмхои чамъиятшиносй маъдул дониста, дар амал истифода шудани онхоро дастгирй намуда буд [11, с. 4].
Вобаста ба пешрафти илму техника ва татбиди амалии технологияхои навини радамикунонй дар сохаи худуд [7, с. 25-26] адидахои мухталифи мутахассисони соха баён шудааст. Дар иртибот бо равандхои инкишофи технологияхои навин дар шабакахои иттилоотй-телекоммуникатсионии Интернет, ки дар назди худуд масъалаи радамишавиро ба миён меоранд, истифодаи муносибатхои нави методологй тадозои замон мебошад. Водеияти радамии ташаккул ёфтаистода тасаввуроти моро нисбат ба мухити моро ихотакунанда таFЙир дода, мурочиат кардан ба методологияи муосири постклассикии тахдидоти илмиро хеле мухим мегардонад. Назарияи постклассикии худуд аз он бар меояд, ки водеияти худудиву давлатй тибди амали харрузаи субъектони худуд барпо карда мешавад. Хдр як меъёри худудй, ки дар аввал дар шакли аломатхо пешниход шудааст, ахаммияти худро пайдо карда, дар амалхои субъектони мазкур баён меёбад [3, с. 232].
Воридшавии иттилоот ба чомеаи инсонй, суръати тези пешрафти илму техника ва раванди иттилоотонй, донунгузорро мачбур кард, ки бахри танзими чунин муносибатхои навини чамъиятй меъёрхои худудии навро эчод намояд. Мушохидахо нишон медиханд, ки имруз дар
донунгузории сохаи иттилоотонии на танхо Чумхурии Точикистон, балки Иттиходи Давлатхои Мустадил (СНГ), хамчунин дар нашрияхои илмии фазои доктриналй, истилоххои хеле гуногун истифода мешаванд, теъдоди зиёди онхо бо хамдигар хаммаъно мебошанд. Аз чумла санади электронии меъёрии худудй, санади меъёрии худудй дар намуди ё шакли хуччати электронй, санади меъёрии худудй дар намуди электронй (ё шакли электронй) ва гайра. Ва ё истилоххои Интернет, шабакаи Интернет, шабакаи чахонии компютерии Интернет, Интернет-портал, шабака, Интернет-шабака, веб-сайт, Интернет-захирахо ва гайра. Мутахассисони соха зикр мекунанд, ки истилоххои «радамикунонй», «иттилоотонй», «компютерикунонй»-и худуд бо хамдигар хаммаъно буда, «технологияхои муосири истифодашавандаи иттилоотй» низ чун «радамй», «иттилоотй», «компютерй» ном дода шудааст [7, с. 25].
Назарияи умумии худудро лозим аст, ки бахри дарки чунин тагйиротхо дар муносибатхои чамъиятй методхои илмии тахдидии хусусии дигарро пешниход намояд, зеро методхои илмии тахдидотии пешинаи анъанавй ин вазифаро ичро карда наметавонанд. Дар тахдидоти дигар бошад, таъкид гардидааст, ки дар фазои доктриналй истилоххои дигари нав аз дабили «киберизатсия», «индилоби иттилоотй», «индилоби технологй», «индилоби радамй» ба муомилот ворид карда шудаанд [19, с. 86]. Мухаддид дар он адида аст, ки имрузхо дар Русия низ мутахассисони соха ба истифодаи технологияхои радамй дар сохаи худуд марод зохир мекунанд ва дар ин чода, бахсхо асосан бахри чустучу намудани дарорхои дуруст ва коркарди модели танзими худудии муносибатхои чамъиятй, ки бо татбиди технологияхои радамй дар сохаи молиёт, идоракунии умумй, сохтани зехни сунъй иртибот доранд, бурда мешаванд [20, с. 5]. Аз ин сабаб, назди илми худудшиносй вобаста ба радамишавии водей дар чомеа, вазифахои мушаххаси бунёдй меистанд. Радамигардонй пеш аз хама ба сохаи танзими худудй таъсири намоён мерасонад. Аз чумла дар сохаи танзими худудй муносибатхои навро ба вучуд меорад, ки субъектони он шахсони виртуалй ва ё «шахсони радамй» ба хисоб мераванд ва ин шахсияти радамй - «робот» мебошад. Аз ин лихоз, дар танзими худудии муносибатхои чамъиятй дар датори шахсони чисмонй ва худудй, давлат ва дигарон (субъектони пешинаи анъанавй), хамчунин роботхо ва миёниравони иттилоотй, аз дабили провайдерхо, блогерхо ва дигарон иштирок менамоянд [19, с. 95].
Э.В. Талапина [16, с. 8-9] ва А.В. Попова [10, с. 14-24] низ чонибдори хамин адидаанд.
Назарияи худуди чомеаи иттилоотиро мавриди тахдид дарор дода, гурухи муаллифон як датор хулосахои худро пешкаш менамоянд. Онхо низ дар он адидаанд, ки методхои классикии (анъанавии) назарияи худуд на хама вадт, холати имруза, оянда ва равияхои илми иттилооти худудиро муайян карда метавонанд. Тибди хулосаи муаллифон, методхои классикии (анъанавии) назарияи худуд имкон намедиханд, ки масъалахои назариявй ва бадастории донишхои назариявии нави дар чомеаи иттилоотй чустучу шуда истода, ба даст оварда шавад. Ба адидаи муаллифон, бахри ноил гардидан ба ин мадсад, назарияи худудро лозим аст, методхои навро коркард намояд [2, с. 124].
Дар заминаи тахлили дар боло омада дида мешавад, ки вобаста ба пешрафти илму техника ва раванди иттилоотонии водеии чомеаи имруза, донунгузорро зарур аст, ки бахри танзими чунин муносибатхои навини чамъиятй меъёрхои худудии навро эчод намояд. Аз тарафи дигар, раванди мазкур назди назарияи умумии худуд низ нисбати танзим намудани чунин муносибатхои чамъиятй ва иштирокдорони он, тахияи методология ва методхои илмии хусусии навро мегузорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Батурин Ю.М. Теоретические проблемы компьютерного права: автореф. дисс. ... канд. юрид. наук /Ю.М. Батурин. - Москва, 1991. - 39 с.
2. Белевская Ю.А., Фисун А.П. Информационно-комплексный подход в развитии теории права в информационном обществе / Ю.А. Белевская, А.П. Фисун // Научные
ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Философия. Социология. Право. - 2015. Вып. 32. - № 8 (205). - С. 119-126.
3. Белевская Ю.А., Фисун А.П. Теоретико-методологические основы информационного права и информационной безопасности / Ю.А. Белевская, А.П. Фисун // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Философия, Социология. Право. - 2015. - № 14 (211). Выпуск 33. - С. 231-235.
4. Золкин А.Л. Философия права: учебник для студентов вузов, обучающихся по специальности «Юриспруденция, «Философия права» / А.Л. Золкин. - Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. - 383 с.
5. Зоуидов О.Х Фалсафа ва методологияи илм / О.Х Зоуидов. - Хуцанд: Андеша, 2018. - 296 с.
6. Керимов Д.А. Методология права (предмет, функции, проблемы философии права). 2-е изд. /Д.А. Керимов. - Москва: Аванта+, 2001. - 560 с.
7. Липень С.В. Законы о нормативных правовых актах стран СНГ - индикаторы процессов информатизации и цифровизации системы законодательства / С.В. Липень // Актуальные проблемы российского права. - 2019. - № 8 (105). - С. 22-32.
8. Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: учебник. 4-е изд. перераб. и доп. /Н.И. Матузов, А.В. Малько. - Москва: Изд. дом «Дело РАНХ», 2016. - 528 с.
9. Нерсесянц В.С. Философия права: учебник /В.С. Нерсесянц. - 2-е изд., перераб. и доп.
- Москва: Норма, 2009. - 848 с.
10. Попова А.В. Новые субъекты информационного общества и общества знания: к вопросу о нормативном правовом регулировании / А.В. Попова //Журнал российского права. - 2018. - С. 14-24.
11. Просвирнин Ю.Г. Теоретико-правовые аспекты информатизации в современном российском государстве: дисс. ... д-ра юрид. наук/Ю.Г. Просвирнин. - Москва, 2002.
- 357 с.
12. Рассолов М.М. Теория государства и права: учебник для вузов / М.М. Рассолов. -Москва: Юрайт; ИД Юрайт, 2010. - 635 с.
13. Цасанов С., Цасанов М. Назарияи давлат ва ууцуц / С. Х^асанов, М. Цасанов. -Душанбе: Илм, 2017. - 496 с.
14. Сорокина Ю.В. Введение в философию права: курс лекций /Ю.В. Сорокина. - Москва: Норма, 2009. - 336 с.
15. Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи давлат ва ууцуц: китоби дарси барои муассисауои таусилоти олии касби /Р.Ш. Сотиволдиев. - Душанбе: Сино, 2018. - 784 с.
16. Талапина Э.В. Право и цифровизация: новые вызовы и перспективы / Э.В. Талапина // Журнал российского права. - 2018. - № 2. - С. 5-17.
17. Философия права: учебник / Под ред. О.Г. Данильяна. - 2-е изд., доп. и перераб. -Москва: ИНФРА-М, 2013. - 336 с.
18. Философский словарь / Под ред. И.Т. Фролова. 6-е изд., перераб. и доп. - Москва: Политиздат, 1991. - 560 с.
19. Хабриева Т.Я., Черногор Н.Н. Право в условиях цифровой реальности / Т.Я. Хабриева, Н.Н. Черногор //Журнал российского права. - 2018. - № 1. - С. 85-102.
20. Хабриева Т.Я. Право перед вызовами цифровой реальности / Т.Я. Хабриева //Журнал российского права. - 2018. - № 9. - С. 5-16.
21. Хропанюк В.Н. Теория государства и права: учебник для высших учебных заведений / Под ред. профессора В.Г. Стрекозова. - Москва: Изд. «Интерстиль», «Омега-Л», 2008. - 384 с.
«BECTHMK rrynhn», GbimjcK 2 (95), 2023
REFERENCES:
1. Baturin U.M. Theoretical Problems of Computer Law: abstract of dissertation of candidate of law sciences / U.M. Baturin. - M., 1991. - 39 pp.
2. Belevskaya U.A., Fisun A.P. Information-complex Approach in the Development of Law Theory in Information Society //Bulletin of Belgogorod State University. Series: Philosophy, Sociology, Law. - 2015. Edit. 32. - № 8 (205). - PP. 119-126.
3. Belevskaya U.A., Fisun A.P Theoretico-methodological Basis of Information Law and Information Security // Bulletin of Belgogorod State University. Series: Philosophy, Sociology, Law. - 2015. - № 14 (211). Edition 33. - PP. 231-235.
4. Zolkin A.L. Philosophy of Law: manual for students of "Jurusprudence", "Philosophy of Law " institutions / A.L.Zolkin. - M.: UNITA-DANA, 2012. - 383 pp.
5. Zohidov O.H. Philosophy and Science Methodology. - Khujand: Andesha, 2018. - 296pp.
6. Kerimov D.A. Law Methodology (subject, function, problems of law philosophy), the second edition - M.: Avanta+, 2001. - 560 pp.
7. Lipen S.V. The Laws About the Normative Legal Acts of CIS countries - indicators of the process of Informatization and Digitalization of Legislation System // Current Problems of Russian Law. - 2019. - № 8 (105). - PP. 22-32.
8. Matuzov N.I., Malko A.V. Theory of State and Law: manual. The fourth edition. amended and supplemented. - M.: Publisher House «Delo PANH», 2016. - 528 pp.
9. Nerseyants V.S. Philosophy of Law: manual. - the second edition. amended and supplemented - M.: Norma, 2009. - 848 pp.
10. Popova A.V. New Subjects of Information Society and of Science: on the issue of normative legal regulations // Journal of Russian Law. - 2018. - PP. 14-24.
11. Prosvirnin U.G. Theoretico-legal Aspects of Informatization in Modern Russian Government: dissertation of doctor of law. - M., 2002. - 357pp.
12. Rassolov M.M. Theory of State and Law: manual for higher educational institutions. - M. : URITE; ID Urite, 2010. - 635 pp.
13. Hasanov Soliboy, Hasanov Muzaffar. Theory ofState and Law. - Dushanbe: Ilm, 2017. - 496pp.
14. Sorokina U. V. Introduction in the philosophy of Law: lecture course. - M. : Norma, 2009. - 336pp.
15. Sotivoldiev RSh. Theory of State and Law: manual for high institution. - Dushanbe: Sino, 2018. - 784pp.
16. Talapina E.V. Law and Digitalization: new challenges and perspectives //Journal of Russian Law. - 2018. - № 2. - PP. 5-17.
17. Philosophy of Law: Manual /under the edition of O.G.Danilyan. -the second edition. amended and supplemented. - M. : INFRA-M, 2013. - 336pp.
18. Dictionary of Philosophy / under the edition of I.T.Frolov. the sixth edition., amended and supplemented. - M. : Politizdat, 1991. - 560 pp.
19. Khabrieva T.Ya., Chernogor N.N. Law in the Condition of Digital Reality// Journal of Russian Law. - 2018. - № 1. - PP. 85-102.
20. Khabrieva T.Ya. The Law Before the Challenges of Digital Reality Journal of Russian Law - 2018. - № 9. - PP. 5-16.
21. Khropanuk V.N. Theory of State and Law: manual for high institutions / under the editorship of professor V.G.Strekozova. - M.: Publish. «Interstyle», «Omega-L», 2008. -384 pp.
