CC BY
367Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
О
R
VOLUME 2 | ISSUE 2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
METAFORANING TILSHUNOSLIKDA NAMOYON BO'LISHI VA UNING ILMIY AHAMIYATI
Maftunaxon Abduolimova
Farg'ona davlat universiteti EFL/ESL instruktori m.n.abduolimova@pf.fdu.uz
ANNOTATSIYA
Tilshunoslikda metafora haqida yetarlicha izlanishlar olib borilgan bo'lsa ham, unga bo 'lgan qiziqish tobora ortib bormoqda. Chunki tilda so 'zlardan foydalanish uchun so 'zlarning o 'z ma 'nosi bilan birga ularning majoziy ma 'nolarini ham bilish zarurdir. Bu esa, o 'z navbatida tilshunoslikda metaforani har tomonlama o 'rganib tadqiq etish zaruriyati borligin anglatadi. Zero, tilshunoslar mtafora ilmi haqidagi izlanishlarni metaforaning tilshunoslikda namoyon bo 'lishi, uning tildagi ahamiyati bilan bog'lashadi.
Kalit so'zlar: metafora nazariyasi, metonomiya, o'xshashlik, til birliklari, ko 'chim, majoziy ma 'no, so 'zlardagi uslubiy bo'yoqdorlik.
Хотя исследований метафоры в лингвистике много, интерес к ней растет. Потому что для того, чтобы использовать слова в языке, необходимо знать не только значение слов, но и их переносные значения. Это, в свою очередь, означает, что в языкознании возникает необходимость комплексного изучения метафоры. Действительно, изучение метафоры лингвисты связывают с проявлением метафоры в языкознании и ее значением в языке.
Ключевые слова: теория метафор, метонимия, сходство, языковые единицы, переносное значение, методологическая окраска слов.
Although there is a lot of research on metaphor in linguistics, there is a growing interest in it. Because in order to use words in the language, it is necessary to know not only the meaning of words, but also their figurative meanings. This, in turn, means that in linguistics there is a need for a comprehensive study of metaphor. Indeed, linguists associate the study of metaphor with the manifestation of metaphor in linguistics and its importance in language.
Keywords: metaphor theory, metonymy, similarity, linguistic units, figurative meaning, methodological coloring of words.
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
Oriental Renaissance: Innovative, VOLUME 2 | ISSUE 2
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor (J) SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
KIRISH
Nutqda o'z fikrimizni bayon etish uchun tildagi barcha birliklar (tovush, qo'shimcha, so'z, so'z birikmasi va gap) dan foydalanamiz. Leksik birliklar yani, so'zlarni tilshunoslikning bir qismi sifatida o'rganish, so'zlarni nutqdan tashqaridagi o'z ma'nosi bilan birga ularni nutqda ifodalagan uslubiy ma'nolarini ham o'rganish zaruriyatini ko'rsatadi. So'zlarni o'z ma'nosi bilan birga ko'chma ma'noda qo'llash ham nutq ifodaliligini ta'minlash uchun tuganmas manbadir. Nutqda deyarli barcha asosiy holatlarda ko'chma ma'no emotsional-ekspressiv bo'yoqdorlik kasb etadi. Nutqda so'zlarni ko'chma ma'noda ishlatishning xilma-xil ko'rinishlari mavjud bo'lib, ular ko'chimlar nomi bilan umumlashtiriladi. Ko'chimlarning asosida ikki narsa yoki tushunchani qiyoslash yotadi, yani ikki narsa yoki tushuncha o'rtasidagi muayyan munosabat (o'xshashlik, umumiylik,aloqadorlik kabi) asosida tasviriylik, ifodalilik, aniqlikni kuchaytirish maqsadi bilan ulardan birining nomi ikkinchisiga ko'chiriladi1.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ko'chma ma'noli so'zlar qanday ma'no asosida ko'chayotganligiga qarab
> Metafora;
> Metonomiya;
> Sinekdoxa
> Vazifadoshlik;
> Kinoya (tag ma'no). kabi turlarga bo'linadi:
Nutqimizda eng keng tarqalgan va ko'p qo'llaniladigan ma'no ko'chish usuli metaforadir. Metafora narsa yoki tushunchalar o 'rtasidagi o'xshashlik asosida nom (so'z)ning ko'chishidir. Metafora ( yunoncha metaphora- ko'chirish) bir predmet nomining boshqa predmet nomiga ular o'rtasidagi ma l um o'xshashlik asosida ko'chishidir2.Masalan: fan cho 'qqisi, yurtimiz quyoshi, dalaning etagi....
Masalan, tandirning og'zi birikmasida og'iz so'zining ma'nosi odam yoki hayvon og'ziga tashqi o'xshashligi asosida vujudga kelgan. Metaforalarni o'rganish qadimgi davrlardan buyon tilshunoslarning diqqat markazida bo'lgan mavzu hisoblanadi. Antik davrlarda metaforani olamni anglashning aloxida usuli va vositasi sifatida ko'rsatish Aristotel ( shuningdek Sitseron) ga taalluqli g'oyadir3. Bu davrda ma'no ko'chimlarini tasnif etishdagi ilk qadamlar qo'yildi: metaforaning ismlar
1Mahmudov.N., Odilov.Y., Ziyodullayeva.G., Orta talim muassasalarining 11-sinfi va orta maxsus, kasb-hunar talim muassaslari oquvchilari uchun darslik.-T,2018, 79-b.
2 Nurmonov.A. , Sobirov.A., Qosimova.N., Hozirgi o'zbek adabiy tili. -T: Ilm ziyo., 2013y,190-b.
3 Дорофеева А.А. Что скрывается в тайне метафоры? (О подходах к изучению метафоры западными учеными в XX в.) / Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2014. № 4.
651
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
(umuman so'zlar) qatoridagi o'rnini aniqlash, metaforaning " noodatiy" fenomen tabiatini tekshirish singari masalalar shular qatoridandir 4 . D. F. Sitseron, Kvintiliandan farqli ravishda , ilk marta metafora orqali buyumlar to'g'risidagi malumotni aniq va ravshan yetkazish mumkinligini payqadi. Metaforaning vazifaviy mezoni o'rnida metaforaning qo'llanish maqsadlarini ko'rgan Kvintilian, "Ism yoki fe'l o'z o'rnidan u yetishmayotgan yoxud undan afzal bo'lmagan nomlar o'rniga ko'chiriladi"5 deb hisoblaydi. Antik metaforologiyada metafora nom ko'chishining har qanday turi ( Aristotel); metonomiyaning zidi (Kvintilian) sifatida qaralib, u nutqimizga nominativ, baxolovchi va dekorativ ma'nolar berishini tavsiflagan. Garchi Aristotelning qo'lyozmalarida referensiya, mohiyat, haqiqat tushunchalari deyarli tilga olinmagan bo'lsa ham, uning metafora va xissiy bilish to'g'risidagi konsepsiyasi o'z davri hamda hozirgi davr uchun ham modernistik g'oya bo'lib qoladi.
Metafora qanchalik yangi, shunchalik ifodali bo'ladi. Mohir so'z ustalari o'z asarlarida so'zlarni metaforik m a'noda qo'llash orqali ifodali, obrazli nutqning go'zal namunalarini yaratadilar.
Manglavi tirishar zinapoyaning, Panjara kuvlaydi misoli chiltor, Terlab ketganini ko rsang oynaning... Hamma narsa seni kutar intizor. (Iqbol Mirzo)
Narsa va hodisalar o'rtasidagi o'xshashlik( ko'chim usuli) turli asosda bo'lishi mumkin:
1. Ikki predmet o'rtasida shakliy o'xshashliklar tashqi ko'rinish
itning dumi ( o'z ma 'nosida) samolyotning dumi ( ko 'chma ma 'noda).
4 МАХМАРАИМОВА ШОХИСТА ТУХТАШЕВНА "УЗБЕК ТИЛИ МЕТАФОРАЛАРИНИНГ АНТРОПОЦЕНТРИК ТАДКИКИ" ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ ДОКТОРИ (DSc) ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ, Самарканд - 2020,15-b.
5 Quintilianus M. Fabius. Institutiones oratoriae. Libri duodecim. Lipsiae, 1887. (VIII, 6, 6).
asosida:
odamning og'zi ( o'z ma 'nosida) tandirningpg'zi (ko 'chma ma 'noda)
odamning qulog'i ( o'z ma 'nosida) qozonning qulog'i (ko'chma ma 'noda).
2. Ikki predmet qayerda joylashishi bo'yicha ma'no ko'chishi:
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Nutq jarayonida metaforalardan o'rinli foydalanish nutqimizni tasirchan, jozibali qiladi. So'zlovchining tinglovchilarga badiiy-estetik qobiliyatini namoyon etadi.
Metafora narsa, belgi, harakat o'rtasidagi nisbiy o'xshashlikka asoslanadi:
1 narsa to 'nning yoqasi ( o'z ma 'nosi) daryoning yoqasi ( ko 'chma ma 'no) ko 'ylakning etagi ( o'z ma 'nosi) tog 'ning etagi ( ko 'chma ma 'no)
2 belgi qattiq yong 'oq ( o'z ma 'nosi) qattiq sovuq ( ko 'chma ma 'no) qattiq uyqu ( ko 'chma ma 'no) yumshoq non ( o'z ma 'nosi) yumshoq ovoz ( ko 'chma ma 'no) Uyi supurilgan, toza. ( o'z ma 'nosi) Do 'stimning qalbi pok, toza. ( ko 'chma ma 'no)
3 harakat Mungli kuy yurakni tirnar edi. Yo 'l ochmoq. Otam yetimlarni boshini siladi. Bola onasining oldiga tushib pildirab ketdi. Do 'stlarim bilan qalinlashib ketdim.
Metaforalarga juda yaqin yana bir vosita bu o'xshatishdir. O'xshatish ham ko'chma ma'no ustiga qurilishi bilan metaforalarga o'xshash bo'lib, ular yordamida shaxs va predmetlar bir-biriga o'xshatiladi.
Masalan: Adashgan it kabi, Furqat qayon borgun bilolmasman.
Lekin o'xshatishlarda metaforalardan farqli o'laroq -dek,-day, -simon, -vash, -namo, kabi, singari, yanglig', misoli, o'xshash kabi vositalar qo'llaniladi. Masalan: Ulug'bek - yurtimiz quyoshi. (metafora)
Ulug'bekmisoli quyosh. (o 'xshatish)
Agar adabiyotshunoslikda ham metafora va o'xshatishni bir-biridan farqlaydigan bo'lsak, metafora istiora sanatini hosil qiladi, o'xshatish esa, tashbeh sanatini hosil qiladi.
Metaforada ma'no ko'chishi turlicha yo'llarda amalga oshadi:
653
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
> Inson azolarining nomi boshqa narsalarga ko'chadi. Yer yuzi,
kitobning beti, shishaning og'zi, choynakning burni, dutorning qulog'i.
Masalan : bosh, yuz so'zlari ko'chma ma'noda qo'llanilishi mumkin. Otam yetimlarning boshini siladi (A. Qahhor). Ushbu gapda bosh so'zi majoziy ma'noda yani boshini silamoq unga yordam bermoq, g'amxo'rlik qilmoq ma'nosida ko'chim turini hosil qilyapti. Ko'chaning boshidan kimdir ko'rinardi. Ushbu misolda esa, bosh so'zi qayerda joylashganligiga ko'ra ko'chma ma'noda qo'llanilyapti. Chunki odamning boshi ham tananing eng yuqori qismida joylashadi, ko'chaning ham eng yuqori qismi uni boshi hisoblanadi.
Tog'ning etagi, daryoningyoqasi, eshikning tugmasi.
Masalan: Yo'lchining so'zlariga hayratlanib, chol yoqasini ushladi. (Oybek). Ushbu gapda chol yoqasi bu yeráa inson kiyimini yoqasi nazaTda tutilganligi uchun o'z ma'nosida qo'llanilyapti. Daryo yoqasidan qo'shin bostirib kelayotgani aniq edi. Ushbu gapda daryo yoqasi ko'chim turini hosil qilyapti.
> Qush, parranda, hayvon azolarining nomi boshqa narsalarga ko'chadi.
Masalan: Futbolchilarimiz chap qanotdan hujum uyushtirdilar. Varrakning dumi osmonda chiroyli tebranardi. Ushbu gaplarda qanot va dum so'zlari ko'chim turini hosil qilmoqda.
> Harakat-holat (fe'l), belgi-xususiyat (sifat) lar ham o'xshashlik belgisiga ko'ra metafora asosida ma'no ko'chishiga uchraydi.
Masalan gapni gapga ulamoq, osmon ko'z yoshini to'kdi (inson ko'z yosh to'kadi lekin yomg'ir majoziy ma'noda osmon ko'z yoshi ma'nosini ifodalayapti), xazon bo'lmoq (g'amga botmoq, maxzun bo'lmoq), shirin xayol (yoqimli xayol), sovuq xabar (yoqimsiz xaba^ kabi.
Shirin: shirin olma (o'z ma'nosida) - shirin muomla (yoqimli muomala, yoqimli suhbat, metafora asosida ma'no ko'chishi);
Chiroyli: chiroyli guldasta (o'z ma'nosida) - chiroyli muomala (metafora asosida ma'no ko'chishi);
Qurimoq: Ko'l quridi (o'z ma'nosida) - Izi quridi (yo'qoldi, ketdi, metafora asosida ma'no ko'chishi);
Erimoq: Muz eridi (o'z ma'nosida) - Onaning ko'ngli eridi (majoziy manoda onaning ko'ngli yumshab qilgan ayblarini, xatolarini kechirdi, rahm qildi, metafora asosida ma'no ko'chishi).
SifatlaTda ma'no ko'chishi bo'lganda sifatning bir ma'no turi boshqa ma'no turini ifodalaydi. Masalan, Voy manavi bolaning shirinligini qarang. Ushbu gapda
> Inson kiyimlari qismlarining nomi boshqa narsalarga ko'chadi.
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 2
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
shirin - maza-tamni bildiruvchi sifat, xususiyat bildiruvchi sifat ma'nosini bildirgan. Yoki, Uning feli tor. Ushbu gapda ham tor so'zi hajm bildiruvchi sifat hisoblansa ham, gapda xususiyat bildiruvchi sifat ma'nosini ifodalashga xizmat qilyapti6.
y Kishilarga qo'yilgan ismlar ham metafora asosida qo'yiladi. Masalan: Yo'lbars, Bo'riboy, Qoplonbek, Burgutbek, Lochinoy, Gulnora, Gulchehra, Feruza, Yoqutoy, Asalxon, Oyxon, Arslon, Bobur, Gilosxon, Charos, Ozoda.
y Qovun navlari, gullarga, qushlarga, hashoratlarga qo'yiladigan nomlar ham metafora asosida qo'yiladi. Masalan: obinovvot (mazasi o'xshaydi), kampirchopon (tashqi ko'rinishi o'xshaydi), umriboqiy (uzoq vaqt saqlanishi o'xshaydi), bo'rikalla (vazni o'xshaydi).
y Kecha-kunduzga xos narsa-belgi nomlari metafora asosida ko'chadi. Yorug'lik, qorong'u...
y Fasl nomlari va fazo jismlari Bahor, qish, quyosh, yulduz...
y Hayvon, parranda,hasharot yoki ularning azolari tulki, lochin, dum, qanot...
Futbolchilarimiz chap qanotdan hujum uyushtirdilar. Varrakning dumi osmonda chiroyli tebranardi.
y O'simlik yoki uning biror qismining nomi va navi chinor, tikan, ildiz, tomir, obinovvot (qovun navi), kampirchopon (qovun navi), itog'iz (gul turi), karnaygul (gul turi)...
y Qurol yoki boshqa predmet nomlari kamon, o'q, tosh, latta...
> Harorat bildiruvchi so'zlar sovuq, issiq, o't...
> Tabiat hodisalari to'fon, to'lqin...
y Belgi bildiruvchi so'zlar achchiq, shirin, asal, zahar...
y Qimmatbaho j ism nomlari oltin, kumush...
y Afsonaviy-diniy tushunchalarni bidiruvchi so'zlar ham ko'chirilganda metafora hosil bo'ladi.
6 Erkaboyeva.N., Ozbek tilidan maruzalar toplami.-T.;" LRSSON PRESS", 2017,87-88 b.
655
Oriental Renaissance: Innovative, VOLUME 2 | ISSUE 2
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor (J) SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
azroil, jannat, do 'zax...
> Odamga xos xususiyatlar, harakat-holatlar jonli va jonsiz narsaga ko'chirilganda ham metafora hosil bo'ladi.
Bulutlar orasidan quyosh kulib qaradi.
> Jonli va jonsiz narsalarga xos xususiyatlar, harakat va holatlar odamlarga ko'chirilsa ham metafora hosil bo'ladi.
Bolalar yopishavergach xaltani ochishga majbur bo 'ldi-da, labini burib vaysay boshladi.
Lekin Antik davrda metaforada ma'no ko'chishiga boshqacha yondashuv bilan qaralgan. Kvintilianga ko'ra, metafora quyidagi hollarda ishga tushadi:
•O'z nomiga ega bo'lmagan predmetni nomlash uchun.
Masalan: qattiq odam. Odamning qattiq yoki yumshog'i bo'lmaydi. Faqat insonlarning harakteriga qarab yumshoq fe lli va qattiq fe lli insonlarga ajratamiz. Agar insonning harakterida ziqnalik, hasislik, qizg'anchiqlik kabi fazilatlar bo'lsa bunday insonlarga nisbatan metafora yo'li bilan qattiq odam tarifi beriladi.
•Obektga nisbatan munosabatni ifodalash, baxolash uchun.
Bu usul nutqni jozibador qilishga tasir ko'rsatadi yani baxolovchi metafora deb ham nomlanadi. Masalan: nafrati olovlandi. Bunda ham metafora ma'noni kuchaytirishga xizmat qilyapti. Bunda metaforalar dekorativ ma'noni ifodalaydi. Nutqni yana ham jozibali qilib, muallifning badiiy-estetik mahoratini ko'rsatib beradi. Masalan: so'zamollik daryolari7. Ushbu misolda so'zamollik so'zga chechanlik, so'z ustasi ekanligi uslubiy boyoqdorlik asosida ifodalanyapti.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ko'chma ma'no biror so'z leksik ma'nosi referenti bilan obyektiv borliqdagi narsa, voqelik, harakat, holat, belgi yoki sezgi kabilardan biri aloqador yoki munosabatda bo'lganligi uchun, uning nomida atalib ketishi orqali yuzaga keladi. Ya'ni so'z leksik ma'nosi ikkinchi bir leksik ma'noni hosil qiladi. Shu sababli keyingi leksik ma'no metafora deb ataladi8.
So'zlarning ko'chma ma'noda qo'llanilishi, ular ifodalagan ikkinchi bir leksik ma'nolar to'g'risida juda ko'plab olimlar ,jumladan, prof. M.Mirtojiyev va I.Shukurov, Z.Tohirov, D.Xo'jayeva; shuningdek, prof. Sh.Rahmatullayev va
7 Прокопчук О.Г. Развитие представлений о метафоре в античной риторической традиции. (Аристотель и Квинтилиан). Весшк Беларускага дзяржаунага ушверспэта. Серыя 4, Фшалопя. Журналютыка. Педагопка. -2009. - N 2. - С. 75-78.
8 Xaytboyeva.M., "XARAKTER-XUSUSIYAT ASOSIDAGI METAFORALARNI O'RGATISH USULLARI" BMI.-T.;2018.7-B.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
R.Yunusovlar chuqur ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. Hozirgi zamon tilshunoslari ham ko'chim turlari,xususan, metaforalarning turli xil jixatlarini ilmiy tadqiq etib kelmoqdalar. Biz o'ylaymizki, bugun tilshunoslik sohasida qilanayotgan har qanday izlanishlar kelgusidagi ilmiy ishlar uchun asos vazifasini o'taydi.
REFERENCES
1. Дорофеева А.А. Что скрывается в тайне метафоры? (О подходах к изучению метафоры западными учеными в XX в.) / Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2014. № 4.
2. Erkaboyeva.N., O'zbek tilidan ma'ruzalar to'plami.-T.;"LRSSON PRESS", 2017,87-88 b.
3. Haydarova U. Yapon mumtoz adabiy manbalarida qo'llangan metaforalar va ularning diniy-falsafiy talqini //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2022. - Т. 2. - №. 1. - С. 950-958.
4. Галимуллина, Л. (2021). Некоторые особенности в переводе фразеологических единиц с английского языка на узбекский язык. Общество и инновации, 2(8/S), 205-213.
5. Махмараимова Шохиста Тухташевна "Узбек тили метафораларининг антропоцентрик таджики" филология фанлари доктори (ds^ диссертацияси автореферати, Самарканд - 2020,15-b.
6. Mahmudov.N., Odilov.Y., Ziyodullayeva.G., O'rta ta'lim muassasalarining 11-sinfi va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'lim muassaslari o'quvchilari uchun darslik.-T,2018, 79-b.
7. Nurmonov.A. , Sobirov.A., Qosimova.N., Hozirgi o'zbek adabiy tili. -T: Ilm ziyo., 2013y,190-b.
8. Прокопчук О.Г. Развитие представлений о метафоре в античной риторической традиции. (Аристотель и Квинтилиан). Весник Беларускага дзяржаунага университета. Серыя 4, Филалогия. Журналистыка. Педагогика. -2009. - N 2. - С. 75-78.
9. Quintilianus M. Fabius. Institutiones oratoriae. Libri duodecim. Lipsiae, 1887. (VIII, 6, 6).
10. Sultonova O'g'ilshod (2020) "Ilm sarchashmalari", Urganch davlat universitetining ilmiy-metodik jurnali - Urganch, 2020-yil 8-son 190-193 betlar.
11. Xaytboyeva.M., "Xarakter-hususiyat asosidagi metaforalarni o'rgatish usullari" BMI.-T.;2018.7-b.
