CC BY
0MATEMATIKA DARSLARIDA O'QUVCHILARNING KREATIV FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHDA O'QUV SAVOLLARINING DIDAKTIK IMKONIYATLARI
Abdullayeva Nargiza Roxataliyevna
Boshlang'ich ta'lim metodikasi kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.13897490
Annotatsiya. Mazkur maqolada matematika ta'limi jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarida kreativ faoliyatni rivojlantirishda o'quv savollarining ahamiyatini o'rganish, xususan, matematika darsliklari mazmunida qo'llanilgan savollar tizimini tahlil qilish, tadqiqot mavzusiga oid muammo va ziddiyatlarni aniqlash maqsad qilib olindi.
Kalit so'zlar: metodika, kreativlik, malaka, an'anaviy, ko 'nikma, tafakkur, kompetensiya, kreativfaoliyat, subyektiv.
Аннотация. Цель данной статьи - изучить значение учебных вопросов в развитии творческой активности учащихся начальных классов в процессе обучения математике, в частности, проанализировать систему вопросов, используемых в содержании учебников математики, выявить проблемы и конфликты, связанные с темой исследования.
Ключевые слова: методология, творчество, компетентность, традиционное, умение, мышление, компетентность, творческая деятельность, субъективный.
Abstract. The purpose of this article is to study the importance of educational questions in the development of creative activity of primary school students in the process of mathematics education, in particular, to analyze the system of questions used in the content of mathematics textbooks, to identify problems and conflicts related to the research topic.
Keywords: methodology, creativity, competence, traditional, skill, thinking, competence, creative activity, subjective.
Kreativ fikrlashni rivojlantirish jarayonining samaradorligini ta'minlaydigan o'quv savollarining didaktik imkoniyatlariga muvofiq o'quv materialini tushunish darajalariga asoslangan savollar ilmiy tasniflandi. (1-rasm).
Darajali tushunishga asoslangan o'quv savollari tizimi tushunchalar, o'quv matnining parchasi yoki butun matn bilan ishlashga qaratilgan bo'lishi mumkin. O'quvchi uchun savol qanchalik qiyin bo'lsa va tushunishning kreativ darajasiga qanchalik yaqin bo'lsa, unga javob berish uchun qisqacha matn parchasi shunchalik katta bo'ladi.
Quyida, kreativ fikrlashni rivojlantirishga hissa qo'shadigan savollar turlariga batafsil to'xtalib o'tamiz va boshlang'ich sinflar uchun maktab matematika kursidagi turli mavzulardan misollar keltiramiz.
Birinchi turdagi savollarga o'rganilayotgan muammo haqida axborot yig'ish uchun foydalaniladigan savollar kiradi. U bilan ishlashdan maqsad muammoning yechimi uchun qanday axborotlar kerakligini tushunishdir. Mazkur savollarga ta'riflar berish, faktlarni topish, ma'lumotlarni tan olish, tizimlashtirish, tavsiflash, shakllantirish, misollar keltirish va oldin egallangan bilimlarga tayanishga qaratilgan savollar kiradi.
Tushunishning birinchi darajasi axborotlarni ajratib olishni o'z ichiga oladi:
-faktlarni aniqlash;
- ilgari egallangan matematik tushunchalardan foydalanish;
- muayyan xususiyatlarga ega bo'lgan narsalarni og'zaki va vizual tasvirlash.
Ma'lumotlarni qayta ishlash uchun axborot o'quvchining o'z bilimi va tajribasi bo'lishi mumkin. Axborot faktlar, raqamlar, ro'yxatlar, jadvallar, rasmlar, og'zaki matn va boshqalardan iborat bo'ladi. O'quvchilar mavjud ma'lumotlarni ko'rib chiqadilar, muammoni hal qilish uchun yetarli yoki yo'qligini aniqlash yoki maqsadga muvofiq yechimni tanlash uchun kerak bo'lishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni aniqlaydilar.
O'quv savoliga javob berishda tushunish jarayoni o'quvchining savolga oid ma'lumotlarni tizimlashtirishi, oldingi ma'lumotlar va mavjud bilimlar bilan munosabatlarni o'rnatishga bo'lgan harakatlaridir.
Qayta ishlab chiqarish tipidagi savollarga misollar bo'lishi mumkin:
9 ga bo'linish alomati qanday? Qanday son tub deb ataladi? 3,6da nechta birlik bor?
10 ga ko'paytirilganda raqamning har bir raqami bilan nima sodir bo'ladi? O'nli kasrni 10 ga qanday ko'paytiriladi? 100? 100? va hokazo. Qanday kasr oddiy kasr deyiladi?
O'nli kasrlar (o'nli kasrning o'ng tomonida) qanday nomlanadi?
O'nli kasrlar son qatorida qanday ifodalanadi?
O'nli kasrlar qanday taqqoslanadi?
10. O'nli kasrlar qanday qo'shiladi va ayiriladi?
Ikkinchi darajaga javoblari talab qilinadigan savollar kiradi:
asosiy faktlarni ta'kidlash;
tushunchalar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish;
sabablarini tushuntirish;
fakt va hodisalarni izohlashning turli usullaridan foydalanish; munosabatlar va harakatlar haqidagi matematik tushunchalarni umumlashtirish;
o'z harakatlarining o'z faoliyati maqsadlari bilan o'zaro bog'liqligi;
o'z intellektual faoliyatining individual "qadamlari" sifatini baholashga va o'z
ta'lim faoliyatini nazorat qilishga tayyorlik.
Tushunishning ushbu darajasiga qaratilgan savollar turini tushuntirish deb atash mumkin. Ushbu darajadagi savollar nazariy bilimlarni amaliy vaziyatda asoslash, tushuntirish, isbotlash va qo'llash qobiliyatiga qaratilgan; o'zgartirilmagan faoliyat algoritmlarini qo'llash orqali muammolarni hal qilish, harakatlar ketma-ketligini qurish, to'g'ri mulohazalarni noto'g'rilaridan farqlash, o'z-o'zini va o'zaro nazorat qilish usullarini qo'llashdir.
O'quvchilar ikkinchi darajali savolga javob berishda uning so'zlashuviga, uni tashkil etuvchi so'zlarga, ularni j avobga yo'naltirishga rahbarlik qiladilar. O'quvchilar savolga qaraydilar, matndan bir xil so'zlarni topadilar va javob sifatida tegishli ifodani beradilar. Bu darajadagi mazmunni tushunishga o'rgatish uchun o'qituvchi o'quvchilardan turlicha shakllantirishni, bir xil mazmunni boshqacha ifodalashni talab qiladigan savollar beradi. Bu savollarga javoblar, agar kerak bo'lsa, matndan topilishi mumkin bo'lsada, ular nafaqat matnni tushunishni, balki faktlarni tahlil qilish va taqqoslash qobiliyatini ham talab qiladi.
Bunday savollar oldingi bilimlarni yangilash, muammoni ishlab chiqish va gipotezani asoslash bosqichida zarur. Ushbu darajadagi savollarga quyidagilar kiradi:
Agar bo'linuvchi marta ko'paytirilsa, lekin dividend o'zgarishsiz qolsa, qism qanday o'zgaradi?
"Bu oyda o'rtacha 60 mm yog'ingarchilik tushdi" degan gapni qanday tushunasiz?
Nima uchun qoida noto'g'ri: "o'nli kasrni 10 ga ko'paytirish uchun uning o'ng tomoniga bitta nol qo'shish kerak"
O'nli kasrni 10,100, 1000 va boshqalarga ko'paytirishda qanday maxsus holatlar mavjud.
Qanday holatda o'nli kasrni 1000 ga ko'paytirish natijasida natural son hosil bo'ladi?
Ikki kasrdan qaysi biri kattaroq: 4,65x0,524 yoki 0,465x5,24? 4,65*1,5 yoki 5,65x1,6? 3,25x1,5 yoki 7,25x1,5
Maxraji 29 ga teng bo'lgan eng kichik va eng katta kasrni ko'rsatish mumkinmi?
Kichikroq sonning moduli kichikroq ekanligi rostmi?
1000 s 1 soatdan ortiq degani rostmi?
Kasr sonlarning ko'paytmasi: a) butun, b) musbat, v) manfiy, d) kasr bo'lishi mumkinmi?
Oxirgi ikkita savolda o'quvchilar "mumkin" deb javob berishda (ushbu savollarning birortasiga) kamida bitta tasdiqlovchi misol keltirish kifoya, javobda esa "mumkin emas"ligiga e'tibor qaratish kerak. Misolni yozib olishdan tashqari, o'quvchilarga qo'shimcha savol berish tavsiya etiladi:
Qanday sharoitlarda ish kerakli shaklga ega bo'ladi?
Masalan, 13 a: har qanday butun sonlar uchun rost; 13 b va 14 b: bir xil belgilarga ega ikkita raqam uchun to'g'ri va hokazo. Bu masalani chetlab o'tish faqat 14 a bo'lsa tavsiya etiladi. 13g bo'lsa, savolga javob "mumkin emas". Bu holatda qat'iy asoslash juda murakkab mantiqiy tuzilmalarni (va butun va natural sonlar aksiomatikasiga havolalarni) talab qiladi. Biroq, to'liq dalilni eslatmasdan, ba'zi bir tasdiqlovchi dalillarni keltirish kerak. O'quvchilar buni turli usullar bilan amalga oshirishlari mumkin. Masalan, amaliy nuqtai nazardan: o'nli kasrlarni ko'paytirish qoidasiga ko'ra, ko'paytmadagi o'nli kasrdan keyingi raqamlar soni ikkala omilning birgalikdagi sonidan ko'p bo'lishi mumkin emas; agar mahsulot kasr bo'lsa, bu kasrdan keyin kamida bitta kasrga ega ekanligini anglatadi; shuning uchun omillar kamida bitta kasrga ega bo'lishi kerak, ya'ni ulardan kamida bittasi butun son bo'lmaydi; geometrik nuqtai nazardan: ikkita butun sonni ko'paytirishni to'rtburchak yordamida tasvirlash mumkin; agar uning tomonlarining uzunliklari butun sonlar bo'lsa, u holda uning maydoni birlik kvadratlarning butun sonini o'z ichiga oladi; ya'ni ikkita butun sonning ko'paytmasi shartli ravishda butun sondir; analitik nuqtai nazardan: butun sonlarni ko'paytirish natural sonlarni qo'shishga qisqartiriladi; ketma-ket natural sonlar zanjirini olish uchun ikkita natural sonning qo'shilishi birinchi hadga ketma-ket bittani qo'shishga qisqartiriladi; ya'ni yakuniy yig'indi natural son bo'ladi va ko'paytma mos ravishda butun son bo'ladi.
O'quvchilarning bu tarzda olib boriladigan fikrlashlari matematik mazmunni chuqurroq tushunishga yordam beradi va turli xil usullarda: amaliy, geometrik va analitik nuqtai nazardan fikr yuritish imkoniyatini yaratadi.
Tushunishning uchinchi darajasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: qabul qilingan qarorlar oqibatlarini oldindan bilish, shuningdek, muammoli vaziyatdagi mumkin bo'lgan o'zgarishlarni prognoz qilish; turli fikrlar va kognitiv pozitsiyalarni hisobga olish; har qanday noodatiy ma'lumotni qabul qilishga tayyorlik, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish qobiliyati; matematik fikrlash jarayonini va tegishli harakatlar tizimini qisqartirish qobiliyati; bir xil matematik hodisa bo'yicha turli xil, shu jumladan muqobil aqliy "qarashlar" imkoniyatini bilish; yangi materialni o'zlashtirish bo'yicha mustaqil ishlash; sub'ektiv ravishda yangi intellektual mahsulotlar va ma'nolarni yaratish.
Tushunishning uchinchi darajasiga qaratilgan savollar turi kreativ deb nomlanadi. U mavjud ma'lumotlarni o'z chegaralaridan chiqib ketish va o'rganilayotgan ob'ektni yangicha ko'rish uchun qayta tashkil etish va o'zgartirishga asoslanadi. Shubhasiz, javob topishning ikki yo'li bor: agar siz matnni yetarlicha bilsangiz, javobni matndan toping va berilgan savolga javobni qayerdan izlashni tasavvur qilsangiz, o'quvchi nimani izlashni o'rganishi muhim. Buning uchun u diqqatini jamlashni, materialni istiqbolda ko'rishni, o'rgangan narsalarining ma'nosi haqida fikr yuritishni, bilimlarni rejalashtirish va konstruktiv ravishda qo'llashni o'rganishi kerak, keyin esa, agar kerak bo'lsa, strategiyani o'zgartirib, uni yanada samaraliroq qiladi. Bularning barchasi moslashuvchan fikrlashni rivojlantirishning asosiy komponentlaridir.
Kreativ tushunish darajasidagi savollarga javoblar quyidagilarga qaratilgan: kurs va tegishli kurslar doirasidagi muammolarni mustaqil maqsadni belgilash va yechimlarni tanlash orqali hal qilish; savol berish; algoritmlari noma'lum bo'lgan va faqat ma'lum faoliyat usullarini o'zgartirish orqali olinishi mumkin bo'lgan masalalarni yechish; gipotezani ilgari surish va fikrlash tajribasini o'tkazish; muayyan hodisani tasvirlash va tahlil qilishning turli usullaridan foydalanish; qarama-qarshiliklarga adekvat munosabatda bo'lish, har qanday g'ayrioddiy g'oyalarni qabul qilishga tayyor; mustaqil ta'lim rejimida ishlash.
O'quvchi uchinchi darajali savollarga turlicha javoblar berishi, o'z farazlarini ilgari surishi va ularni asoslashning turli usullarini topishi mumkin. Bunday savollar ko'pincha axborotga umumlashtirilgan yondashuvni va kengaytirilgan javobni talab qiladi.
Uchinchi darajali savollar quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. Sizningcha, bizning qahramonlarimiz taklif qilgan tub sonlarni topish uchun qulayroq vositani olish mumkinmi?
2. Tub sonlarni ayirishning sehrli formulasi qanday bo'lishi kerak?
3. O'nli kasrlarni qo'shishga oid har qanday misol yechimini tekshirish uchun qanday maslahatlar bera olasiz?
4. Siz burchakni o'lchashingiz kerak, lekin sizda transportir vositasi yo'q. Qanday o'lchash
kerak?
5. O'nli kasrlar qoidasiga ko'ra natural sonni 10, 100, 1000,... ga ko'paytirish mumkinmi?
6. Qaysi holatda to'rtlik ko'paytmasi 4 raqami bilan tugaydi, qanday holatda b soni bilan tugaydi?
Bunday savollarga javob berishda o'quvchilar taklif etilayotgan g'oyaning belgilangan maqsadlarga mos keladimi yoki mos kelmasligi, masalani yechishning tanlangan usulining afzalliklari nimada, keyingi bosqich qanday bo'lishi, qanday muqobil variantlarni ko'rib chiqish mumkinligini asoslab beradi. O'quvchilar bu holatda yana nima qilish mumkinligini, qanday
qo'shimcha tushuntirishlar berish kerakligini tahlil qiladilar. Ushbu bosqichda yangi g'oyalar,
yangi alternativlar, yangi yechimlar paydo bo'lishi mumkin.
Bunday savollarga javoblar fantaziya elementlarini o'z ichiga olishi mumkin, bu sizning
vaziyatni o'z nuqtai nazaringiz bilan tushunishning darajali tuzilishiga asoslangan savollar tasnifsi
hisobga olgan holda bajariladi.
REFERENCES
1. Abdullayeva B.S. Fanlararo aloqadorlikning metodologik-didaktik asoslari (Ijtimoiy-gumanitar yo'nalishlardagi akademik litseylarda matematika o'qitish misolida). Ped. fan. dok ... diss. avtoref. - T., 2006. - 49 b.;
2. Alixonov S. Matematika o'qitish metodikasi. - T.: O'qituvchi, 2011. - 354 b
3. Tojiev M., Barakayev M., Xurramov A. Matematika o'qitish metodikasi // O'quv qo'llanma. - T.: Fan va texnologiya, 2018. - 324 b
4. Rokhataliyeva, A. N. (2022). Teaching of mathematics on the basis of advanced international experiences. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(7), 50-55.
5. Rokhatalievna, A. N., & Kadiraliyevich, A. A. (2022). Didactic foundations of improving the creative activity of future mathematics teachers by means of information and communication technologies. Emergent: Journal of Educational Discoveries and Lifelong Learning, 3(7), 15.
6. Абдуллаева, Н. Р. Mатематикани укитишда укувчиларни креатив фаолиятини ривожлантиришнинг дидактик тамойиллари. "JOURNAL OF INNOVATIONS IN SCIENTIFIC AND EDUCATIONAL RESEARCH" VOLUME 1, ISSUE 6, 119.
7. Ernazarova G. O., Yakubova M. Y. Oblaqulov Sh. D. "Kreativ pedagogika asoslari". O'quv qo'llanma. Toshkent-2022. 162b,-8b
