CC BY
127>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
3- SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV 3- SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV
>
MASHG'ULOTLARNI O'TKAZISH METODIKASI
Norkulova Dilorom Oybekovna
BuxDU Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7264474
Annotatsiya: Ushbu maqolada 3-sinf matematika darslarida fakultativ mashg'ulotlarni o'tkazish metodikasi haqida fikr yuritiladi. Buning uchun 3-sinf matematika kursi mavzulari asos qilib olinadi.
Kalit so'zlar: fakultativ mashg'ulot, kasr, yuza, rim raqamlari, to'rt xonali sonlarni raqamlash, yozma ko'paytirish, o'nli kasr, vaqt.
> >i > Ma'lumki,boshlang'ich sinf matematika kursida boshqa fanlar singari 1-2-
sinfda bilimlar amaliy jihatdan va soddaroq ma'lumotlarga asoslangan holda beriladi.
3- sinfga kelib esa, bu bilimlar uzviy ravishda to'ldirilib, murakkablashtirilib boriladi.
O'quvchilar uchun esa bu jarayon ko'p hollarda qiyinchilik tug'diradi. Ayniqsa, 3-
sinfda o'tiladigan quyidagi mavzular o'quvchilarda yangi tushunchalar bo'lganligi
»
uchun ham o'zlashtirish jarayonida muammoli vaziyatlar yuzaga keladi. •To'rt xonali sonlarni raqamlash;
m >
•Rim raqamlari; •Natijasi 10 000 ichida yozma ko'paytirish; •Kasr tushunchasi; •O'nli kasrlar;
•Yuza o'lchov birliklari; •Vaqt o'lchov birliklari; Bu kabi mavzularni o'rgatish uchun yangi mavzu bayoniga ajratilgan 20-25 daqiqa kamlik qilishi mumkin. Chunki barcha o'quvchilarning o'zlashtirish ko'rsatkichlari birdek emas. Dars uchun ajratilgan 45 daqiqa vaqt esa har bir o'quvchi
V\i1on icVilooVi 1 tr\lrr\ir\ 1111 nY\ nr\^\TnA 1 T^orcrlan foclnnori madirr'nlr\t1 ar rl a\Aa
»
bilan ishlash imkonini cheklab qo'yadi. Darsdan tashqari mashg'ulotlar davomida
*
xuddi shunday masalalarni hal etish ko'zda tutiladi. 3- sinf matematika darslarida fakultativ mashg'ulotlarni tashkil etish bunday muammoli vaziyatlarning oldini olish
va ularni hal etishda yordam beradi.
Fakultativ mashg'ulotlar darsdan tashqari jarayonda o'tkazilib, dars davomida o'tiladigan mavzular bilan bog'liq holda, bu mavzularni mantiqiy jihatdan to'ldirib borishi kerak. Fakultativ mashg'ulotlar jarayonida foydalaniladigan materiallar
----- ------------o—"" J—■ — — J---— ----
darslikdan tashqari va darslikdagi materiallarni mazmunan davom ettira olishi, bu bilan o'quvchida o'rganayotgan tushunchasiga nisbatan malaka hosil qilish vazifasini bajarishi kerak. 3-sinf matematika darslarida fakultativ mashg'ulotlarni tashkil etish
U>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
jarayonida o'quvchilar uchun tushunish qiyin bo'lgan mavzular boshqa usullar bilan
#
tushuntiriladi, bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchilar bilan ishlanib,ularni a'lochi o'quvchilar darajasiga olib chiqish masalasi hal etiladi, darslikdan tashqari topshiriqlar o'quvchilar bilan birgalikda ishlanib, o'rganilayotgan tushunchalarga oid malakalar hosil etiladi. 3- sinf matematika kursidagi bu mavzularda o'quvchilar duch kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar va fakultativ mashg'ulotlarni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin bo'lgan topshiriqlar quyidagilar :
S To'rt xonali sonlarni raqamlash va shu mavzu bilan uzviy bog'liq
! 1
1 J O 1
mavzularda o'quvchilar xona birliklarini ajratishga va to'rt xonali son aytilganda xona birliklariga raqamlarni joylashtirishga qiynalishadi. Ayniqsa, to'rt xonali sonning xona birliklari orasida nol raqami qatnashgan bo'lsa, bu kabi sonlarni yozishda to'rt xonali sonni uch xonali son ko'rinishida yozish hollari ham kuzatiladi. Bu jarayonda o'qituvchi fakultativ mashg'ulot uyishtirishi va yuqoridagi kabi muammolarni bartaraf etishga e'tibor qaratishi lozim. Harflar kassasiga o'xshash
rn s^t o m I or Irnoonni f rx rr\r1 o K Vorfinnmrr nn+irrn m 1 n rvl irmliV 'n I 11 ^ Ki t* 1 1V lo rl o
raqamlar kassasi tayyorlab, kassaning ustiga minglik, yuzlik, o'nlik, birlik tarzida
barcha xonalarning nomlanishini yozib chiqishi va har bir o'quvchi bilan birgalikda aytilgan sonlarni shu kassada aks ettirish mashqini o'tkazishi kerak. O'qituvchi tomonidan aytilgan sonni o'quvchi kassaga joylash orqali sonlarni raqamlashni
»
yanada yaxshi anglaydi. Masalan: to'rt ming olti yuz yigirma besh - to'rt raqamidan keyin ming so'zi ishtirok etdi, demak, bu sonni mingliklar xonasiga, olti raqamidan keyin yuz so'zi ishtirok etdi, bunisini yuzliklar xonasiga, yigirma, bilamizki, o'nliklar xonasida turadi, besh raqamini esa birliklar xonasiga joylaymiz. Shu tariqa o'quvchi bilan xona birliklarini o'rganish uchun mashg'ulot olib boriladi. Mashg'ulot davomida quyidagi kabi masalalardan foydalanish mumkin:
Ikki guruh sayyoh poyezdda sayohatga jo'nashdi. Birinchi guruh sayyohlari birinchi poyezdning 40 ta kobinasiga 4 tadan bo'lib joylashishdi. Ikkinchi guruh sayyohlari ikkinchi poyezdning kobinalariga 4 tadan joylashishdi. Ikkinchi guruh joylashgan kobinalar soni birinchi guruh joylashgan kobinalar sonidan 5 ta kam
m
bo'lsa, ikkala guruhda nechta sayyoh bor?
I guruh - 4 tadan - 40ta kobinada M II guruh - 4 tadan - ?, 5 ta kam kobinada U ' jfr
Ikkala guruhda - ? ta sayyoh
Yechish: 1) 4*40= 160 ta ( I guruh sayyohlari)
2) 40- 5 = 35 ta (II guruh kobinalari)
3) 35* 4= 140 ta (IIguruh sayyohlari)
4) 160+140= 300 ta ( ikkala guruh sayyohlari)
Javob: Ikkala guruhda 300 ta sayyoh bor.
S Natijasi 10 000 ichida yozma ko'paytirish mavzusida o'quvchi bu kabi ko'p xonali sonlarni raqamlashga qiynalgani singari 10 000 ichida yozma * : j*
■H* ^ #,?Î
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
ko'paytirishga ham qiynaladi. Dars davomida barcha o'quvchilar bilan shug'ullanish
uchun vaqt yetmasligi tufayli fakultativ mashg'ulot jarayonida ham tushuntirish ishlarini davom ettirish yaxshi samara beradi. Tushuntirish jarayoni sonni
___ ----- __ _— ---------j——
ko'paytirish jarayonida xona birliklarining ostma-ost yozilishi tushuntirilib ba'zi
аи j
xususiy hollar ham o'rgatib boriladi. Masalan uch, to'rt, besh xonali sonlarni bir xonali songa ko'paytirishda ko'paytirishning og'zaki usuli singari hisoblash. Bunda ko'p xonali son xona qo'shiluvchilari yig'indisi ko'rinishida yoziladi va har bir xona
!
qo'shiluvchisi bir xonali ikkinchi ko'paytuvchiga ko'paytirib, yuzaga kelgan natijalar qo'shiladi. 4235x 5= (4000+200+30+5) x 5=4000 x 5 + 200 x 5 + 30 x 5 + 5 x 5 = 20000+1000+150+25=21175 Fakultativ mashg'ulot davomida quyidagi kabi
tenglamalardan ham foydalanish mumkin: 850 + 720 = x : 3 1570 = x : 3 x = 1570 * 3
Ш x = 4710 Ш
S Kasr tushunchasi va shu tushuncha bilan bog'liq mavzularda o'quvchilar dastavval kasr va ulush tushunchasini farqlashga, keyinchalik esa ular ustida amallar bajarishga qiynalishadi. Fakultativ mashg'ulot jarayonlari esa bunday
»
m?
qiyinchiliklarning oldini olib o'quvchilarda hosil bo'lgan savollarga javob berishga va tushunchalarni bir-biridan farqlashga imkon yaratadi. Mashg'ulot davomida ulush kasrning xususiy holi ekanligi, bir necha teng qismga ajratilgan obyektdan faqat bittasi olinganini ifodalashi, kasr tushunchasi esa teng bo'laklarga ajratilgan
obyektdan bir necha bo'lakning olinganini ifodalay olishi tushuntirib o'tiladi.
, , , .......... ......
Kasrlarni taqqoslashda maxraji bir xil kasrlarlarning surati kattasi katta bo'lishi, surati kichigi esa kichik bo'lishi, kasrlarni qo'shish va ayirishda faqatgina suratlari qo'shib- ayirilishi maxrajlari esa o'zgarishsiz qolishi turli misollar yordamida qayta tushuntiriladi, mustahkamlanadi. Bu kabi mavzular yuzasidan fakultativ mashg'ulot o'tkazish jarayonida quyidagi kabi masalalardan foydalanish ham yaxshi samara ш1 beradi:
mj.
*
jW - 1 ' jl
Nonvoyxonada 100 ta non yopildi. Bu hamma buyurtmaning 2/4 qismiga teng bo'lsa, jami nechta non buyurtma qilingan? J-jt
Buyurtma- ? ta. non Yopildi - 100 ta non- 2/4 qismi Yechish : 100*4 :2=200 (ta)
Javob: Nonvoyxonaga jami 200 ta non buyurtma qilingan. S O'nli kasr mavzusida o'quvchilar o'nli kasrning mohiyatini anglashlari murakkablikka sabab bo'ladi. Bu jarayonda o'qituvchi fakultativ mashg'ulotlarni o'tkazish davomida o'lchov birliklaridan foydalanib tushuntirishi maqsadga muvofiq.
1 _____ m __________________1--1-___..... л___1 ____
Masalan: 1 cm = 10 mm ekanligi o'quvchilarga ma'lum. Agar 1 millimetrni * : j*
"^isr8'- 121| I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
santimetrda ifodalamoqchi bo'lsak qanday yo'l tutamiz? degan muammoli savollarni
o'quvchilar oldiga qo'yib, tushunchani anglashlariga zamin hozirlash mumkin. 1 millimetrimiz santimetrni hosil qilishi uchun bunday millimetrlardan 10 ta kerak bo'ladi. Demak, 1 millimetrimiz 1 santimetrning o'ndan bir qismini ifodalar ekan.
1mm=0.1 cm
Mashg'ulot davomida quyidagi kabi topshiriqlardan foydalanish yaxshi samaraga ega:
Oddiy kasr ko'rinishida yozing.
J J о
a) surati 5, maxraji 6 c) maxraji 10, surati 8
b) surati 2, maxrzji 4 d) maxraji 12, surati 5
S Yuza o'lchov birliklari mavzusini o'rganish davomida o'quvchilar cm kv, dm kv, m kv tushunchalaridagi kvadrat so'zi qanday hosil bo'lgani va bir yuza o'lchov birligidan ikkinchi yuza o'lchov birligiga o'tishga qiynalishadi. O'quvchilar bilan mashg'ulot davomida hal qilinadigan birinchi masala o'lchov birligi ortidan
пгч'ИптттгА+ггоп 1/т rnrif o+ fiirnnnnnofnnir»rr тлпигп+ил1 ал ni К Kane n ni пл\1л1 о n n rl 1 ü îin/in
qo'llanilayotgan kvadrat tushunchasining mohiyatini ochib berish hisoblanadi. Bunda
>
*
ikkita uzunlik o'lchov birligi misol sifatida olinadi: 6 cm va 3 cm endi ularni ko'paytiramiz.6 cm x 3 cm= bunda 6 x 3 sonlarining ko'paytirilishidan 18, cm x cm uzunlik o'lchovlarining ko'paytirilishidan santimetr kvadrat tushunchasi hosil
bo'lishi aytib o'tiladi. Ikkita bir xil sonning ko'paytirilishidan kvadrat hosil bo'lishi aytilmasa ham, bu kabi tushunchalarni mavzuning mohiyatini ochib berish uchun amaliy jihatdan o'rgatish foydadan xoli emas.
Ikkinci masala esa bir yuza o'lchov birligidan ikkinchi yuza birligiga o'tish.
Bunda quyidagicha ish ko'rish maqsadga muvofiq:
„ „ . . . „ , , .. . , , ..............
1 detsimetr kvadrat necha santimetr kvadrat ekanligini topish uchun 1 dm=10cm ga teng ekanligini ifodalab olamiz. Tenglikning chap tomonida 1 dm kv hosil bo'lishi uchun 1 dm kv ga 1 dm kvni ko'paytiramiz. Endi tenglik ishorasi o'rinli bo'lishi uchun tenglikning chap tomonida bajargan amalimizni tenglikning o'ng tomonida ham bajaramiz, ya'ni 10 cmni o'z-o'ziga bir marotaba ko'paytiramiz. 100 cm kv hosil bo'ldi. Demak, 1dm kv=100 cm kv
Bu kabi mavzuga oid mashg'ulotlarda darslikdan tashqari quyidagi masalalardan foydalanish mumkin:
/1ЛТ7А1*1-П11ЛГГ 1ЛА'ТП ^ Г1 tv> /Л 11 1 Q /ч+v» 1л rv ' 1 ГГП-1Л /41 П+VM ггг> lrn+rxl 1Л1
Oshxona devorining bo'yi 5 dm, eni 3 dm bo'lgan qismiga kafel plitkasini
ш
2
yopishtirish kerak. Agar har bir plitka yuzi 1 dm bo'lsa, nechta plita kerak?
S Vaqt o'lchov birliklari mavzusi o'quvchilar uchun kundalik hayot bilan л 1 > -«ibi* ъ
bog'liqligi bilan ahamiyatli bo'lsa, ular orasidagi bog'lanishni anglash jihatidan
! И*
muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. Mavzu davomida o'quvchilar duch kelishi kuzatiladigan muammoli vaziyatlardan biri mexanik soatdagi strelkalar, ular orasidagi bog'lanish, ular ifodalayotgan vaqt o'lchov birligining mohiyatini anglash
bo'lsa, yana biri bir vaqt o'lchov birligidan ikkinchi bir vaqt o'lchov birligiga * : j*
m 1 v
is* » J
ы> >>
* : >
й*
>>
^ >3> 1
Я>
>3»
Ы >
О И* ЩУ
Ы*
ы>
! Я>
) yoJ )
)Wvj J>
Ы >
^ Й:>
Ш>
j
ъц*
эй* *ф>
Ы р Ы >
3 >4»
эй*
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
o'tishda yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlar sanaladi. Bunday muammoli vaziyatlarni bartaraf etishda o'qituvchi fakultativ mashg'ulot o'tkazishi va bu mashg'ulotga ijodkorlik bilan va amaliy tarzda yondashishi muammoning yechim topishiga yordam beradi. Mashg'lot davomida qo'llaniladigan topshiriqlar ham mashg'ulotning qay darajada samarali bo'lishini belgilab beradi:
Anvar 3 ta dorini qabul qilish oralig'i 30 daqiqadan bo'lgan vaqt oralig'ida ichishi kerak. U dorilarni qabul qilishni 11: 30 da boshlasa, soat nechada yakunlaydi?
Xulosa qilib aytganda, 3- sinf matematika darslarida fakultativ mashg'ulotlarni o'tkazish o'quvchilarga bilimlarni samarali berishda,ularga tanqidiy fikrlashni o'rgatishda, bir masala yoxud muammoni turli xil yo'llar bilan yechishda, shu bilan birgalikda o'rganayotgan tushunchalariga oid malaka hosil qilishda katta ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Burxonov S., Xudoyorov O'., Norqulova Q.,Ruzikulova N. 3-sinf uchun darslik.T:"Sharq" nashriyoti-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati,2019
2.Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G,.,,Boshlang,ich sinflarda matematikadan fakultativ darslarni tashkil etish metodikasi" Toshkent. TDPU, 2005 yil.
3.Jumayev M.E.,,Matematika o'qitish metodikasi" (KHK uchun ) Toshkent. Ilm Ziyo, 2011 yil.
4.Jumayev M. E.,,Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi". (KHK uchun ) Toshkent. Ilm Ziyo, 2009 yil.
5.Jumayev E.E.,,Boshlang,ich matematika nazariyasi va metodikasi". (KHK uchun) Toshkent. Turon-iqbol, 2011 yil.
jW^ У
q ж**
!>3*:
Ш
»
Ыщ
* I |>
Qj^f^S). .—
123
&Ц >
q и>
a*I >é
q
q ] >Ъ
3*1 >
ы >
*ф>
]>ж *4> ж**
q >fi
fH>
|:H>
q > >
Ы >
q ж** q <;>
