CC BY
1MASALA YECHISH JARAYONIDA O'QUVCHILARNING MATEMATIK TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH
1Yakubjonova Maftunaxon Islomjon qizi, 2Madaminov Muzaffar Ma'rufjon o'g'li
1,2Qo'qon davlat pedagogika instituti https://doi.org/10.5281/zenodo.13897505
Annotatsiya. Ushbu maqolada matematik masalalarni yechishjarayonida o'quvchilarning fikrlash qobiliyati, tafakkurini va faolligini oshirish bo'yicha muammolar o'rganilgan. Aniqlangan muammolarni bartaraf etish bo'yicha ilmiy asoslangan fikrlar bayon etilgan.
Kalit so'zlar: matematik tafakkur, kreativlik, tarixiy masala, rivojlanish, tanqidiy fikrlash
Abstract. In this article, the problems of increasing students' thinking ability, thinking and activity in the process of solving mathematical problems are studied. Scientifically based opinions on solving identified problems are presented.
Keywords: mathematical thinking, creativity, historical problem, development, critical thinking
Аннотация. В данной статье изучаются проблемы повышения мыслительных способностей, мышления и активности учащихся в процессе решения математических задач. Представлены научно обоснованные мнения по решению выявленных проблем.
Ключевые слова: математическое мышление, творчество, историческая проблема, развитие, критическое мышление.
Matematika kursida qiziqarli mantiqiy boshqotirmalardan foydalanish o'quvchilarning qiziqishi va faolligini oshirishi mumkin (hatto o'zlashtirishi past bo'lgan o'quvchilar ham). O'quvchilarning yoshiga qarab mantiqiy masalalar berilsa, ularda ijodkorlik, hayotiylik, maqsadga muvofiqlik, mantiqiy va tanqidiy fikrlash kabi ko'nikmalar shakllanadi. Chunki bunday qiziqarli va mantiqiy masalalarning yechimini to'g'ri harakatlar bilan aniqlab bo'lmaydi va ular ustida ishlash, yechimini topish, masalaning har bir so'ziga e'tibor berib, uning hayotdagi o'rnini bilib, uning asosida hal etish faqat o'quvchining o'zidir.[4]Agar o'quvchi masalani o'qiyotganda topshiriqdagi biror detalga e'tibor bermasa, bu uni noto'g'ri yechimga olib keladi. Qiziqarli mantiqiy topshiriqlar oquvchilarda shu noma lum narsani topishga intilish davridagi hayotiy hodisalar bilan bog'lab, muammoning yechimini topishga qiziqish uyg'otadi[1]. Muammoda muhokama qilingan fikr yoki mulohazalarni diqqat bilan kuzatib, o'quvchi muammoning yechimini to'g'ri aniqlaydi.Ya'ni, u o'zi o'ylayotgan mavzu haqida erkin fikr yurita olishi, uning hayotda qayerda qo'llanilishi, qanday ishlashi, qanday foyda va zarari bor, qanday ishlashini bilishi kerak. Bunday oddiy ko'ringan muammolarning yechimini hech qachon darhol aniqlab bo'lmaydi. U sirli sirni yashiradi . Ushbu muammoni hal qilish uchun o'quvchi ijodiy va bilimli bo'lishi kerak.Muammoda yashiringan buyuk sirni faqat o'quvchi aniq va to'liq ochib bera oladi.So'nggi yillarda ta'limning barcha bo'g'inlarini zamon talablari asosida tashkil etish bo'yicha farmon va qarorlar qabul qilinib, shu asosda deyarli barcha dastur va darsliklar ishlab chiqilmoqda. Buning eng katta sababi milliy o'quv dasturimizning xalqaro talablarga va xorijiy ta'lim jarayonlari natijalariga javob bera olmasligi bo'ldi. Boyitish uzluksiz davom etayotgan jarayonlardan biridir.O'quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va ularning to'g'ri, aniq, ixcham matematik nutqini rivojlantirish masalasi bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Mantiqiy masalalarni yechish mustaqillikni uzviy rivojlantirish bilan birga o'quvchilarning o'quv jarayoniga qiziqishini oshiradi. Taklif etilgan savol va topshiriqlar o'quvchilardan ma'lum darajadagi izlanishni talab qilsa-da, u bolaning o'zi hal qila oladigan darajada bo'lishi kerak.
Matematik ta'limda bunday masalalarni tanlash katta ahamiyatga ega. Bu mashqlar o'quvchilardan kuzatilayotgan hodisalarni, predmetlarni va hokazolarni mustaqil kuzatish, solishtirish va solishtirishni talab qiladi.Matematikaning boshlang'ich sinflardan boshlab inson hayotining mazmuni ekanligi ko'rsatilgan. Matematika - real olamning miqdoriy munosabatlari va fazoviy shakllari haqidagi fan. Matematik masalalarni yechish o'quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.[2]
Darsda o'quvchilarni qiziqtiradigan mantiqiy masalalardan foydalanish juda muhimdir. Chunki bunday topshiriqlarni o'quvchilar katta qiziqish bilan tahlil qila oladilar. O'quvchilarni faollashtirish uchun ko'pchilik o'quvchilar qo'llashi mumkin bo'lgan sevimli ertak qahramonlarini "o'ziga jalb qilish" usuli katta ahamiyatga ega. Mantiqiy topshiriqlarni bajarishda o'quvchi topshiriqni kuzatib, muayyan hukm va xulosalar chiqaradi. Fikrning haqiqiy (to'g'ri) yoki noto'g'ri ekanligini, ya'ni ham mantiqiy, ham tanqidiy fikr yuritishini aniqlaydi. Bu bosqichda o'quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bilan bir qatorda, ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini ham rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Tanqidiy fikrlashga o'rgatish o'quvchilar muvaffaqiyatining asosiy omili hisoblanadi.Boshlang'ich sinflarda matematika darslarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda yangi pedagogik texnologiyalar va didaktik o'yinlardan foydalaniladi, darsda qiyin savol va topshiriqlar, turli rasm va boshqotirmalardan foydalaniladi; shuningdek, oqilona yosh va uning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanish o'qituvchining pedagogik mahoratiga bog'liq. Hozirgi kunda o'qituvchilarimiz o'z darslarida raqamli texnologiyalardan to'g'ri foydalana olishlari, o'quvchilarga bilim berishda raqamli o'quv muhitini tashkil etishlari zarur. Natijada o'quvchilarda mustaqil bilim olish, shaxsiy bilim olishga moslashish, o'z ustida ishlash kabi ko'nikmalar shakllanadi. Zamonaviy inson uchun zarur bo'lgan vakolatlarni tasniflashga urinayotgan xalqaro tashkilotlar raqamli, axborot va ilmiy savodxonlikning ahamiyati haqida gapiradi. Ko'pincha bu savodxonliklar bir-birini to'ldiradi. Tanqidiy fikrlash texnologiyasining g'oyasi shundan iboratki, o'quvchilar tabiatan qiziquvchan, dunyoni o'rganishga, jiddiy muammolarni ko'rib chiqishga, o'ziga xos g'oyalarga ega bo'lishga intilishadi.Shu munosabat bilan o'qituvchining o'rni o'quvchilarda uzluksiz ta'lim olishga yordam beruvchi samarali fikrlash ko'nikmalarini shakllantirishga yordam beradigan, tafakkurli yordamchi bo'lishdan iborat. Tanqidiy fikrlashning muhim foydasi shundaki, u o'tkazib yuborilgan g'oyalar, noaniqliklar va noto'g'ri tushunchalarni aniqlaydi va fosh etadi. Ammo uning kamchiligi shundaki, u ijodiy va ijodiy kuchga ega emas.
Xulosa: Tanqidiy fikrlash bizning g'oyalarimizni mustahkamlaydi, lekin konstruktiv, ijodiy fikrlashni keltirib chiqarmaydi.Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, o'quvchi hayotdan olingan turli mantiqiy topshiriqlar-topshiriqlardan mamnun bo'ladi. O'quvchi muammoni hal qilish yo'llarini izlaydi. Bunday topshiriqlar o'quvchining matematik bilim va ko'nikmalarini mustahkamlabgina qolmay, balki uning mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, izlanishga, topqirlikka, maqsad sari intilishga undaydi.Bunday mantiqiy topshiriqlar darsliklarda ko'p uchraydi. Ular o'quvchilarning diqqatini darsga qaratib, ijodkorligini oshirishga yordam beradi[2].
O'quv jarayonida matematik masalalar, jumladan hayotiy mazmunga ega, ularning to'plagan tajribasiga asoslangan masalalarni yechish usullariga va ularni qo'llashga o'rgatish o'ziga xos xususiyatlarga ega, ularni ta'lim mazmuni va o'rganilayotgan tushunchalar mohiyatini ochib berishda foydalanish, o'zaro aloqadorlikda va o'quvchilar amaliy faoliyati tajribasi bilan qo'shgan holda o'qitish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bu usullarni ishlab chiqish va amalda qo'llash o'qitish sifat va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ko'plab mamlakatlarda o'qitish tizimlarining amaliyotga joriy qilinishi o'quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish, didaktik, kreativ (ijodkor), ijodiy, kasbiy bilimlardan samarali
foydalanish texnologiyalarini hayotga tatbiq etish bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoda boshlang'ich ta'limning nazariy-metodologik jihatlarini takomillashtirish, o'quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish, kichik yoshdagi o'quvchilarda ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yo'naltirilgan o'quv vaziyatlarining didaktik-pedagogik imkoniyatlari va metodlarini aniqlashtirish bo'yicha tadqiqotlar doimiy ravishda O'tkaziladi. Shu bois boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijodiy tafakkurini rivojlantiruvchi ta'lim jarayonini tashkil etishga yo'naltirilgan pedagogik imkoniyatlarni yaratish zaruriyati o'rtaga tashlanadi.
Respublikamizda umumta'lim muassasalari o'quvchilarining erkin, mustaqil fikrlash, atrofdagi voqelikka ongli munosabatda bo'lish, ijodiy tafakkuri rivojlangan shaxsni kamol toptirishning moddiy-texnik bazasi yaratilgan. Bunda "yoshlarni jismonan sog'lom, ruhan va aqlan rivojlagan, vatanga sodiq, qa'tiy hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish" kabi muhim vazifalar belgilangan. Bunda shaxsning intellektual sifatlarini shakllantirish, tajriba va tarbiya resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat ega.
"Buyuk kelajak taraqqiyoti tomon odimlab borayotgan mamlakatimizda yosh avlod tarbiyasi birinchi o'rindagi muhim masalalar qatorida turibdi. Ularni erkin fikrli, ijodiy fikrlay oladigan bo'lishi, jahon ta'lim standartlariga mos kela oladigan ta'lim olishi buyuk kelajak uchun qo'yilayotgan mustahkam poydevordir. Buning uchun esa avvalo ta'lim sifatini jahon andozalariga mos ravishda oshirish lozimdir. Bu borada boshlang'ich sinf o'quvchilarini matematika darslarida ijodiy fikrlashga, matematikaning asosi bo'lgan masalalarni yechimiga jodiy fikr yuritgan holda yondosha olishga o'rgatish ham hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Boisi, ijodiy fikrlay olgan bola kelajak hayotda yoki turmush tarzida ham olgan bilimlarini amalda qo'llay oladi deb ishonamiz.
Pedagoglar biz ilgari surayotgan g'oyalar asosida faoliyat yuritsa va buning natijasida O'quvchilarda ijodkorlikni rivojlantira olinsa u holda, o'quvchilar turli yo'nalishlarda o'ylashi, muammoli vaziyatni turli tomonlardan tahlil qilishi, noodatiy vaziyatlarda yechim topishi, aqliy faoliyatning o'ziga xosligi rivojlanadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish va ijodiy tafakkurni shakllantirish orqali o'z fikrlariga ega shaxs qilib tarbiyalash ta'lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi hisoblanadi. Xususan matematika darslarida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish va ijodiy tafakkurni shakllantirish bo'yicha qaraydigan bo'lsak, ushbu o'rinda matematik masalalarga to'xtalmaslikni ilojisi yo'q. Boisi, o'quvchi masala shartida aks etgan muammoli vaziyat ustida fikr yuritadi va eng maqbul yechimni topadi. Bu orqali o'quvchilarda kundalik hayotda ham har bir vaziyatga o'z fikrini bildirib maqbul yechimni topa olish ko'nikmasi shakllantiriladi. Har bir o'quvchining individual xususiyatini inobatga olish va unga muvofiq yondashish, shuningdek, o'quvchilarning xatti-harakatlarini to'g'ri baholash, bildirayotgan fikrlarini xolis baholab to'g'ri yo'naltirish har bir pedagogning vazifasidir
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijodiy tafakkurini rivojlantirish jarayonida foydalaniladigan metodlarni pedagogik, psixologik va didaktik omillarni aniqlab, matematika darslari tamoyillariga moslashtirgan holda ishlab chiqish va darslarda samarali foydalanish maqsadga muvofiq. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijodiy tafakkurini rivojlantirishda innovatsion texnologiyalardan to'g'ri, o'z o'rnida, maqsadli hamda unumli foydalanishga alohida e'tibor qaratish zarur[3].
Quyida matematika darslarida ijodiy tafakkurni rivojlantirish shartlarining didaktik kompleksini amaliyotda qo'llash yo'llarini bir necha metodlar orqali ko'rib chiqamiz.
Matematika darslarida kreaktiv metodlardan foydalanish
"Besh barmoq" metodi "Tushunchalar tahlili" metodi
|
"Aqliy hujum"metodi "Hamkorlik" metodi
"Besh barmoq" metodi- keltirib o'tilgan ushbu metod orqali biz matematikani boshqa fan ya'ni tasviriy san'at fani bilan ham bog'laymiz va o'quvchi ko'z o'ngida masala shartini shakllantiramiz.Ushbu metoddan foydalanishda albatta biz o'quvchilarga istalgan qog'ozga barmoqlari rasmini chizish aytiladi va masala shartini yuqoridagidek yoki o'quvchi o'zi istagan, tushungan holatda aks ettirishi aytiladi va yoki birgalikda bajariladi.Bu orqali masalani yanayam tushunarlli bo'lishi, ayrim o'quvchilarda tushuncha hosil bo'lishiga erishiladi.Agar o'quvchi masala shartini anglab yetsa yoki nimani topish kerak, nima yashirin shularni aniqlab olsa yechimini topishi oson bo'ladi deb o'ylaymiz.Keltirib o'tilgan ushbu metoddan murakkab masalarni yechimini topishda ko'proq qo'l keladi.
Bu metod bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchilar bilan ishlashda ham pedagog uchun qulay usul hisoblanadi.Boisi masala shartini yuqirida keltirib o'tilgandek bajariladi va oxirida tahlil qilinadi.Tahlil jarayonida har bir bajarilgan amal bo'yicha natija tekshiriladi, agar o'quvchi javobi to'g'ri bo'lsa o'sha amal yozilgan barmoq tik holatda qoladi, bordi-yu xato bo'lsa barmoq bukib qo'yiladi va so'ngida besh barmoq ko'tariladi agar besh barmoqda 5 ta barmoq tursa o'quvch masalani to'g'ri va xatosiz ishlagan bo'ladi.
"Hamkorlik" metodi- ushbu metod orqali o'quvchilarda bir damlik, yakdillik kabi hususiyatlari tarkib toptiriladi va sinfdagi va yoki jamoadagi barcha o'quvchilar birga ishlaydilar va ularni har birini fikrlari umumlashtiriladi.Bu orqali ayrim chetda qolib ketuvchi o'quvchilar bilan ishlash va ularni fikrini bilish imkoniyati yuzaga keladi. Bizga ma'lumki har bir bola o'z fikrini bemelol bayon eta olmaydi bu metod orqali ana shunday o'quvchilarni fikrlashga undaladi. Bu metodni qo'llashda hammaga bir masala sharti yoki sxama tarzdami, jadvalli yoki rasmli, grafikli tarzda beriladi agar pedagog istasa guruhlar bilan ishlashi mumkin. Ya'ni har bir guruh sxama tarzdami, jadvalli yoki rasmli, grafikli ko'rinishdagi masalani qisqa ko'rinishi taqdim etiladi. Ular oldin masala tuzadilar, keyin almashadilar va masala shartini bajaradilar. Masalaga qaysi guruh kreativ tomondan yondosha olgan bo'lsa o'sha guruh g'olib bo'ladi.
Bu metoddan yakka tartibda shug'ullanishda yoki to'garaklarda ham foydalanish mumkin. Boisi ayrim o'quvchilar omma oldida o'z fikrini bildira olmaydi bu metod orqali ularni fikrini bilish va ularda ijodiy tafakkurlarini oshirishga erishish mumkin.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, biz yuqorida keltirib o'tgan metodlar orqali matematika datrslarida o'quvchilar ijodiy tafakkurlarini rivojlantira olishimizga ishonamiz.
REFERENCES
1. HocbipeBa С.В. Составление геометрических словaриков KaK один из видов творческих зaдaний при фopмиpoвaнии геометрических понятий у школьников" Проблемы мaтeмaтичecкoгo oбpaзoвaния в вузaх и mnax России в условиях его мoдepнизaции:
Мaтериaлы межрегиотальной таучно-методической конференции. — CbiKTbiBKap: Изд-во кгпщ 2005.- с. 50-52
2. Носыревa С.В. Формировaние и рaзвитие логического н мaтемaтического мышления у учaщихся// Новые технологии в обрaзовaнии (по итогам Х Междутародной электронной нaучной конференции).- Воронеж: Изд-во ООО «Нaучнaя книга», 2005.c.108-109.
3. Yakubjonova, Maftunaxon, and Nigoraxon Rasulova. "TA'LIMNI RAQAMLASHTIRISH VA UNING O'ZBEKISTONDAGI HOLATI." Interpretation and researches 1.1 (2023).
4. Yakubjonova, Maftunaxon, and Dilzoda Ochilova. "MASOFAVIY TA'LIMNI TASHKIL QILISH: MUAMMO VA YECHIMLAR." Interpretation and researches 1.1 (2023).
