CC BY
0MARK TVENNING "TOM SOYER"I VA G'AFUR G'ULOMNING "SHUM BOLA"SI BLOK USULI ORQALI QIYOSIY TAHLILI
I.A. JABBOROV
Angren Universiteti "Xorijiy til va adabiyoti" kafedrasi Ingliz tili o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11109183
Annotatsiya. Ushbu maqolada Mark Tven Tom Soyerni yozishda qanday uslubdan foydalangani hamda G'afur G'ulom esa sarguzasht asarni qanday rivojlantirgani yoki "Shum Bola" usluban Tom Soyerga qanchalik o'xshash ekanligi haqida gap yuritiladi. Tom Soyer sarguzasht asar bo'lib unda maktab o'quvchisi qahramoni Tomas Soyerning yoshlik sarguzashtlari atrofida bo'lib, uning obro'-e 'tibori qanday qilib yuksalgani va boshidan kechirgalari haqida hikoya qiladi. Shum bola Qoravoyni ham yetimlik va o'sha davr qanday ko'ylarga solganligi haqida gap yuritiladi
Kalit so'zlar: Qiyosiy-lisoniy tahlil, Blok modeli, Tom Soyerning sarguzashtlari, Mark Tven, 20-asr qiyinchililari, ota, Shum bola, G'afur G'ulom, adabiy qahramon, yumor, achchiq kulgu, Qoravoy.
Abstract. This article will talk about how Mark Twain Tom Sawyer uses in the article and how Gafur Gafur Ghalom developed the adventure work or similar production from "Shum Bola" style to Tom Sawyer. Tom Sawyer is an adventure story that revolves around the youthful adventures of Thomas Sawyer, a schoolboy character whose reputation for debauchery and scandal precedes him. The reason for this is that the boy runs away from home.
Keywords: Adventures of Tom Sawyer, Mark Twain, black slave, father, Shum boy, Gafur Ghulam, literary hero, humor, bitter laugh, Karavoy.
"Tom Soyerning sarguzashtlari" shunchaki adabiyot emas bu klassika. Bu Amerika tasavvurining bir qismidir. Mark Tven Tom Soyerni yaratishda juda ham ko'p sarguzasht qismlardan foydalanadi. Tom Soyer Amerika xalqining Sraguzashtlarga o'chligini ham ko'rsatib beradi.
Soyer va Xak Finn, ular hali ham ko'pchilikdan ko'ra haqiqiyroq ko'rinadi biz bilgan odamlardan. Tven kattalarga bolalar farishtalar emas, balki do'stlar ekanligini eslatdi. Insonlar va, ehtimol, ular uchun yanada sevimliroqdir kamchiliklar va yomon parvarish. Amerika adabiyoti va Amerika hech qachon bir xil bo'lmagan [3].
Tom Soyerning sarguzashtlari (1876) barcha yoshdagi kitobxonlar uchun kitob. Kitob dastlab sekin sotila boshladi lekin o'sha paytdan boshlab arxetipik komiks romani Amerika bolaligining bir necha boblari bilan boshlanadi. Tom va uning to'dasi tomonidan sahnalashtirilgan epizodik skylarking. Hamma kitobdagi kattalar Tom haqida g'azablanishadi, unga g'azablanishadi. Uning kiyimi va xulq-atvori haqida, balki uning kelajagi haqida va bu yetim bola qachonlardir to'g'ri ulg'ayishi mumkinmi? Deya doim qayg'urishadi ammo Tom bu Amerikaliklarning unutilmas qahramonlari, jozibali hikoyasi va Missisipi daryosi bo'yidagi hayotning boy tasviri bilan mashhur bo'lgan sevimli adabiyot asari sifatida saqlanib qoladi[3].
Mark Tven "Tom Soyerning sarguzashtlari" romani, vaqt davri va hikoyaning joylashuvi orqali o'quvchilarga insoniy ezgulik va yovuzlik mavzusini tushunishga yordam beradi. Manzil -Missuri shtatining Saint-Peterburg shahridagi xayoliy shahar. Hikoyada vaqt davri alohida tilga
olinmagan, ammo o'quvchilar 1840-yillarda qishloqdagi deyarli har bir uyda negr qullari keng tarqalgan degan xulosaga kelishlari mumkin. Hamma hammani biladigan va kattalar bir-birining farzandlariga g'amxo'rlik qilish va ularni maktabga majburlash va Muqaddas Kitob oyatlarini yod olishga majburlash orqali ularni tarbiyalash uchun birgalikda ishlaydigan kichik qishloqda yaxshi hayot kechirish uchun ular uchun yaxshi tasvir zarur. Tvenning fikriga ko'ra, ikkiyuzlamachilik insonning yovuz tabiatlaridan biri, xuddi qishloqdagi kattalar kabi, ular haqiqatdan ham odam bo'lishdan ko'ra, o'zini boshqa birovga aylantirishni afzal ko'radilar. Boshqa tomondan, Tven, shuningdek, qishloq aholisi Tom va Bekki g'orda adashganda ularni qidirishga yordam berish uchun birgalikda ishlaganida, insonning tabiiy yaxshiligini ko'rsatadi. "Dahshat yarim soat bo'lmasdanoq ikki yuz kishi katta yo'l va daryo bo'ylab g'or tomon oqib o'tirishdi... Ko'p ayollar Polli xola va missis Tetcherning oldiga borib, ularni yupatishga harakat qilishdi. Ular ham ular bilan yig'lab yuborishdi..."[4].
To'siqlarni oqlashdan tortib, maktabdan ilg'or o'ynashgacha bo'lgan Tomning sarguzashtlari ham hazil, ham achchiq bo'lib, o'quvchilarga yoshlikning jo'shqinligi va beg'uborligini ko'rish imkonini beradi.
Romanning eng doimiy mavzularidan biri erkinlik va mas'uliyat o'rtasidagi keskinlikdir. Tomning mustaqillikka bo'lgan istagi ko'pincha kattalar dunyosining umidlari bilan to'qnash keladi, bu uni o'z harakatlarining oqibatlariga qarshi turishga majbur qiladigan nizolar va axloqiy dilemmalarga olib keladi. Tven o'zining ekspluatatsiyalari orqali o'sishning murakkabligini va sarguzasht istagini etuklik va kattalar mas'uliyatini o'z zimmasiga olish zarurati bilan muvozanatlash muammolarini o'rganadi.
Tvenning Missisipi daryosining yorqin tasviri va uning erkinlik va sarguzasht timsoli sifatidagi roli romanning jozibadorligining markazidir. Tom va uning do'stlari uchun daryo cheksiz imkoniyatlar dunyosini ifodalaydi, ular jamiyatning cheklovlaridan qochib, noma'lum narsalarni o'rganishlari mumkin. Baliq ovlash ekspeditsiyalaridan tortib rafting sarguzashtlarigacha, daryo Tomning bolaligini belgilaydigan izlanish va kashfiyot ruhini qamrab oluvchi romanning eng esda qolarli sahnalari uchun fon bo'lib xizmat qiladi.
"Tom Soyerning sarguzashtlari" shuningdek, sevimli betakror Tom Soyerdan tortib, uning sodiq do'sti Xaklberri Finn va jo'shqin Bekki Tetchergacha bo'lgan rang-barang obrazlari bilan ajralib turadi. Har bir personaj Tvenga xos hazil va hazil bilan jonlantirilib, barcha yoshdagi kitobxonlar bilan rezonanslashadigan jonli va unutilmas ansambl yaratadi.
"Tom Soyerning sarguzashtlari" o'zining ko'ngilochar qiymatidan tashqari janubdagi Amerika jamiyatining irq, sinf va axloq mavzulari bilan o'sha davrning ijtimoiy va madaniy tarangligini aks ettiruvchi jozibali portretini taqdim etadi. Tvenning o'tkir kinoyasi va o'tkir mushohadalari insoniyatning murakkab jihatlarini tushunish imkonini beradi, o'quvchilarni jamiyatni qamrab olgan ikkiyuzlamachilik va adolatsizliklarga qarshi turishga undaydi.
"Tom Soyerning sarguzashtlari" asari nashr etilganidan bir asr o'tib ham har doimgidek dolzarb va jozibali bo'lib qolmoqda, bu Tvenning doimiy iste'dodi va idrokidan dalolatdir. Uning abadiy mavzulari va universal jozibasi butun dunyo bo'ylab o'quvchilarni ilhomlantirishda davom etmoqda va bizga hikoya qilishning inson tajribasining mohiyatini qamrab olish uchun mustahkam kuchini eslatib turadi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Mark Tvenning "Tom Soyerning sarguzashtlari" o'zining hazil-mutoyibasi, qalbi va abadiy donoligi bilan o'quvchilarni sehrlab, zavqlantirishda davom etuvchi adabiy asar sifatida turibdi. Biz Tomning bolalikdan o'smirlik davrigacha bo'lgan yo'lini
kuzatib borar ekanmiz, biz kashfiyot quvonchini, o'sib-ulg'ayish azobini va do'stlik va sarguzashtning mustahkam kuchini eslaymiz.
Tom Soyer tilga oliganda esa biz doim o'zbek adabiyotining yorqin namoyondalaridan biri G'afur G'ulomni esga olmay iloji yo'q. usluban hamda yumor jihatdan Shum bola Tom Soyerni sizga benihoya eslatadi. Shu o'rinda avvalo G'afur G'ulom haqida bir parcha ma'lumot hamda Shum bolaning taqdiri haqida aytib ketmasak maqolada kamchilikdek bo'lib qoladi
G'afur G'ulomning "Shum bola" asari O'zbek adabiyoti va yozuvchiligi tarixida o'ziga xos o'rni bor. To'qqiz yoshida otasidan, o'n besh yoshida onasidan yetimqolgan Yozuvchining umri turli qiyinchiliklarda o'tadi. Avvalo Eski maktabda, so'ngra rus-tuzem maktabida ta'lim oldi.U Oktyabr to'ntarishidan keyingi yillarda muallimlar tayyorlov kursini bitirib, yangi usuldagi maktablarda o'qituvchilik qildi. 1923 yildan bolalar uyida mudir va tarbiyachi, so'ng «Kambag'al dehqon», «Qizil O'zbekiston», «Sharq haqiqati» gazetalari muharririyatlaridaishladi. Gazeta uning uchun dorilfunun rolini o'tadi, xalq hayotini o'rganish, unga faol aralashishyo'lida muhim vosita bo'ldi.Uning mamlakatni himoya qilish haqidagi tantanavor she'rlari, o'tmish sarqitlarini qoralovchihajviyalari va xalqning kundalik ijodiy mehnatini olqishlovchi asarlaridan jamlangan «Dinamo»va «Tirik qo'shiqlar» nomli dastlabki she'riy to'plamlari 1931—1932 yillarda chop etildi[5].
1900-yillardagi qiyinchiliklar va o'sha davrdagi ma'shum tuzum G'afur G'ulomni o'z shum bolasini yaratishga yetakladi. Bolaning otasi ona qarovida qolishi va onasining uni tarbiya qilishga urinishi hamda uning uydan qochib ketib onasiga pul topib yordam bermoqchi bo'lganlari hammasi uning erkin hayot tarafida ekanligi hamda uning do'sti bilan birga qilgan sarguzashtlari asarni qiyosiy jihatdan Tom Soyerga yaqinlashtiradi.
"Shum bola" asarining boshlanishi aynan bozorning ta'rifi bilan boshlanadi. Unda rastalar obod, Qaymoq bozorining burilishida mahkamaning boshida Ilhom samavorchining kattakon choyxonasi bo'lib, unda grammafon chalinadi. Hamda bozorning tarifi tugagandan keyin ular jinnilarni qanday kulgu qilgani va ko'ngil yozgani bilan davom etadi. Toshkent ko'chalarida bong urib yurgan bosh bolalar hayoti tasvirlanadi. Qoravoy xalfana qilish uchun tuxum va saryog' olgani kirganida unga onasi ish buyurib qoladi hamda u nima qilishini bilmay u yerda ozgina xato qilib qo'yadi. Mark Tvenning Tom Soyeriga ham xolasi ish buyurib qoladi lekin Tom Qoravoydan farqli ravishda ishni qoyillatib bajaradi hamda uchta kaptok, eski pichoq hamda bir ko'zli mushukka ega bo'ladi.
Tom ham Qoravoy ham yetim bo'lishadi. Tomning onasi yo'q bo'lib otasi tinimsiz viski ichadi. Qoravoyning esa otasi yo'q bo'lin yo'g'iz onasi u hamda ikki singlisini ulg'aytiradi.
Tomni maktabda o'qituvchisi yangi kelgan qiz hamda butun sinf oldida do'sti Hak bilan gaplashib o'tirgani uchun uyaltiradi. Bu esa uning darslarga bormay o'zinig sarguzashtlarini boshlashi uchun bir turtki bo'ladi. Qoravoy esa onasini oldida shimini pochasidan saryog' erib oqib chiqib ketgani uchun, hamda boshidan tuxum sarig'i quyilgani uchun uyalib uydan qochib chiqib ketadi hamda o'zini darbadar hayotini boshlaydi.
Shum bolada voqealar aynan hozirgi Toshkentning real joylarida bo'lib o'tadi. Tom Soyerda esa Samuel Klemens o'zi yashab o'tgan Missuri Shtatining St Petersburg shahrida ro'y beradi. Shum bola asarida juda ham ko'plab joy nomlari o'zining aniqligi bilan insonni lol qoldiradi. Masalan, Toshkent, Chimkent va Sayram muzofotlarining chorakam bir ka'basi, deya ta'riflangan Eshonbozor shahri bo'ldi. Bu - hozirgi mashhur "Bek baraka" bozori yaqinidagi "Eshonguzar" mavzesi deb taxmin qilinadi. Bu joy bugungi kunda Zangiota tumani hududida
hisoblanadi. Asarda Shum bola bilan yana bir hangomasi shu yerlik Sariboy bo'lis mulkida sodir bo'ladi. U haqida bola "Xo'jayinlarimning ichida eng xudo urgan badbaxti, ziqnasi" deya ta'rif bergan [6].
Sariboy Chuvalachidagi Yusuf kontor bilan qimor o'ynab, uning mevazorlari ichki-tashqi qo'rg'onchasi, butun dov-dastgohining hammasini yutib oldi. Bu joy Sebzor dahasidagi qadimgi mahalla. "Toshkent" ensiklopediyasida keltirilishicha, Teshikqopqa, Chigitboshi, Kaduvot, Hasanboy mahallalari bilan chegaradosh. O'sha paytlarda bu yerda 100 dan ortiq xonadon yashagan. Aholisi, asosan, o'zbeklar bo'lib, ko'pchiligi hunarmandchilik, dehqonchilik va bog'dorchilik (shahar tashqarisidagi yerlarida), savdo-sotiq bilan shug'ullangan. XX asr boshlari Chuvalachida tegirmon, bir necha baqqollik do'konlari, choyxona, masjid bo'lgan. Hozir Chuvalachi hududida bir qavatli turar joy binolari saqlangan. Chuvalachi ko'chasi mavjud. Ayni paytda Chuvalachi Toshkent tumanidagi mahallalardan biri hisoblanadi[6].
Har ikki asarda ham qahramonlar turli hil vaziyatlarga tushib, har doim vaziyatni o'z foydalariga hal etib ketishadi. Tom ham Qoravoy ham o'zlarining aniq maqsadiga ega emas va ularda voqealarning keyingi sytujetini tahmin qilib olish juda qiyin. Tom Soyerda har qalay Shum boladagichalik voqealar tartibsiz hamda boshi oqqan tarafga ketadigan suyjet kamroq, ammo bir voqeaning keyingisiga ulanishi unchalik darajada bir biriga bog'liq emas.
Shum Bola ham Tom Soyer ham bolalar adabiyotida juda ham chuqur iz qoldirgan va dunyoning ko'plab tillariga tarjima qilingan asar hisoblanadi. Har ikki asar ham o'sha davr bolalar ko'z o'ngida qanday o'tganini soda va bola tilida ravon o'qilishi oson bo'lgan sarguzasht asarlar hisoblanadi. Tom amerika xalqining oddiy bolasi qanday bo'lganligini ta'riflab bersa, Qoravoy esa o'sha 1900 yillardagi xalqning og'ir tuzum paytida qanchalik xor bo'lganligi hamda inson va ayniqsa bolalar qadri shu qadar past bo'lganligini yaqqol nomoyon etadi. O'sha davrdagi yetimlar va jinnilarni ko'pligidan bu vaziyatni qanchalik yomon bo'lganligini ko'z oldingizga keltirishingiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati :
1. Mark Twain "Tom Sawyer"
2. G'afur G'ulom "Shum bola"
3. https://www.arts.gov/sites/default/files/Reader-Resources-AdventuresofTomSawyer.pdf the national endowment for the arts journal
4. https://www.debold.com/webdesign/webdesign4history/marananjonathan/literature.html
5. G'afur G'ulomning "Shum bola" asari mohiyati va strukturasi Abdusattorov Shohjahon Jo'rabek o'g'li Toshkent davlat yuridik universiteti Xususiy huquq fakulteti 4-bosqich talabasi
6. https://oyina.uz/uz/article/803
