CC BY
4MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING INTELLEKTUAL QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
MAZMUNI
Ro'ziqulova Dilafro'z Sayfullayevna
Surxondaryo viloyati, Uzun tumani, 24-sonli DMTT https://doi.org/10.5281/zenodo.11234665
Annotatsiya. Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarining intellektual qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur maqolada maktabgacha ta'lim tarbiyalanuvchilarining intellektual qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishning dolzarb masalalari yoritilgan.
Kalit so'zlar: intellektual qobiliyat, iste 'dod, o'yin, bilimlar, pedagog, vazifa, tarbiya, tafakkur, faoliyat, ijodkorlikni rivojlantirish, fikrlash.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish bola shaxsiyatining intellektual va ijodiy salohiyatini rivojlantirishning dolzarb muammosidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual rivojlanishi muammosi uzoq vaqt davomida pedagoglar va psixologlar tomonidan maqsadli ravishda o'rganilgan. Intellektual rivojlanish deganda aqliy qobiliyatlarning rivojlanish darajasi tushuniladi, bu bilimlar to'plami va kognitiv jarayonlarning rivojlanishini anglatadi (xotira, fikrlash, tasavvur) va hokazo. "Intellekt" (inglizcha - intelligence) tushunchasi ilmiy tadqiqot ob'yekti sifatida psixologiyaga 19-asr oxirida ingliz antropologi F.Galton tomonidan kiritilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual qobiliyatini rivojlantirish bu fikriy faoliyatning ko'rgazmali-harakatli, ko'rgazmali-obrazlidan abstrakt, nazariyga o'zgarishidir. Bolada tushunchalar va tushunchalar tizimi muntazam shakllanib boradi. Bolaning anglash va fikrlash rivojlanishi darajasi qancha yuqori bo'lsa, u o'zlashtirgan, foydalanayotgan tushunchalar shuncha murakkab bo'ladi. Shu tarzda, umumiy holda bola psixik rivojlanishi jarayonini uch asosiy yo'nalishga bo'lish mumkin:
1) ta'lim jarayonida bilim va faoliyat usullarining rivojlanishi;
2) o'zlashtirilgan usullar qo'llashda psixologik mexanizmlarining rivojlanishi;
3) shaxsning umumiy xususiyatlari rivojlanishi.
Bolalarda asosiy intellektual rivojlanish bosqichi maktabgacha va maktab yoshiga to'g'ri keladi. Genetika va irsiyat intellektual salohiyatga oz tasirini ko'rsatadi. Kimdir tabiatan tez hisoblaydi, kimdir tug'ilganidan boshlab matematikani yaxshi ko'radi, kimdir gapirishdan oldin kuylaydi. Bolalarda aloqa va bilim qobiliyatlarini rivojlantiradigan faoliyatning muntazamligini ta'minlash orqali intellektni rivojlantirish mumkin. Temperament va xarakter xususiyatlarini o'rganish maktabgacha ta'lim tarbiyalanuvchisining intellektini rivojlantiruvchi omil hisoblanadi. Ota-ona bilan munosabat va oiladagi emotsional muhitni me'yoriy darajaga keltirish bola intellektini rivojlantirishga poydevor bo'lib xizmat qiladi.
Bolalar bilan ishlashda pedagogning asosiy vazifasi har bir bolaga o'z oldiga amalga oshirilishi mumkin bo'lgan vazifalarni qo'yishga yordam berish, ularni hal qilish usullarini o'zlashtirish va uning faoliyati natijalariga samarali yo'l topishga yordam berishdir.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy faoliyati usullarini shakllantirish (tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, analogiya), o'z harakatlarini fikrlash va rejalashtirish qobiliyati.
2. Bolalarda o'zgaruvchan fikrlash, tasavvur, ijodiy qobiliyatlami rivojlantirish, o'z bayonotlarida bahslasha olish, eng oddiy xulosalar chiqarish.
3. Bolalarning ixtiyoriy sa'y-harakatlarini maqsadli boshqarish, tengdoshlar va kattalar bilan to'g'ri munosabatlarni o'rnatish, o'zini boshqalarning ko'zi bilan ko'rish qobiliyatini rivojlantirish.
Bolalar bilan ishlashni tashkil etishning asosi quyidagi didaktik tamoyillar tizimidir: yaratilgan ta'lim muhiti, barcha stressni yaratuvchi omillarni olib tashlashni ta'minlash, ta'lim jarayoni (psixologik qulaylik tamoyili); yangi bilimlar tugallangan shaklda emas, balki bolalar tomonidan mustaqil ravishda "kashf etilishi" orqali kiritiladi (faoliyat tamoyili); yangi bilimlarning kiritilishi bilan uning atrofdagi dunyo obyektlari va hodisalari bilan aloqasi ochiladi (dunyoni yaxlit ko'rish tamoyili); bolalar o'z tanlovini qilish qobiliyatini rivojlantiradi va ularga tizimli ravishda tanlash imkoniyati beriladi (o'zgaruvchanlik tamoyili); o'quv jarayoni bolalarni o'zlashtirishga qaratilgan o'z tajribasi ya'ni ijodiy faoliyati (ijodkorlik tamoyili); ta'limning barcha darajalari o'rtasida ketma-ket aloqalar ta'minlanadi (uzluksizlik tamoyili).
Bolalar bu bilim va ko'nikmalarni o'yin davomida tengdoshlari bilan muloqot qilish, mashg'ulotlarda qatnashish va tarbiyachilar bilan suhbatlar orqali egallaydi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual rivojlanishi uchun o'quv jarayonini to'g'ri tashkil etish, bolalar faoliyatini to'g'ri yo'nalishga yo'naltirish juda muhimdir. Bola tabiatan unga xos bo'lgan doimiy o'rganish uchun ulkan salohiyatga ega. Bunday qiziquvchanlik maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchisining har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida bosqichma-bosqich rivojlanishi uchun ajoyib asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. Pedagoglarning vazifasi har bir bolaning iste'dodi, qobiliyatlari va ko'nikmalarini, shuningdek, yoshini hisobga olgan holda yondashishdir. Bola yangi narsalarni asta-sekin va majburlashsiz o'rganishi kerak. Bundan tashqari, tarbiyachi kichkina shaxsni o'zini takomillashtirishga, yangi bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishga undashi kerak. Faqat bu holatda, barcha zarur shart-sharoitlar bajarilgan taqdirda, bolalarning aqliy tarbiyasi to'g'ri yo'lga qo'yiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual qobiliyatlari va ko'nikmalarini shakllantirish vositasi sifatida ta'limiy o'yin faoliyatida kognitiv vazifalardan amaliy foydalanish V.V.Ageyeva, I.Y.Lerner, T.V.Napolnova, V.G.Razumovskiylarning asarlarida yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. Bilim va faoliyat uslubining murakkablashishi ta'lim jarayonida bolalar rivojlanishining asosiy va belgilovchi tomonini tashkil etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual salohiyatini rivojlanishida ulardagi tug'ma qobiliyat va iste'dod muhim ahamiyatga ega. Tug'ma qobiliyatga ega bo'lgan bolalarimiz kattalarning har bir ta'limiy, tarbiyaviy va kasbiy ta'limotlarini tez ilg'ab oladilar va tez o'zlashtirib, hayotga tatbiq etadilar. Ammo, barcha bolalarimizga ham birdek tug'ma talant, qobiliyat va iste'dod nasib etavermaydi. Shunday ekan, qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning iste'dodini oshirib borishdek muhim vazifa birinchi navbatda pedagoglarimiz va keng jamoatchilik zimmasiga ya'ni oila, o'quv muassasalari, korxona, tashkilot zimmasiga tushadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari- jismoniy, aqliy, axloqiy, mehnat tarbiyasi, estetik tarbiya berib borishdan iboratdir. Psixologlar fikricha bu yoshda bolada bilish jarayonlari rivojlanib borganligi sababli unga o'rgatilgan har bir yangilikni tez ilg'ab oladi, ongiga singdirib boradi. Bolalikda aqliy rivojlanish asosini bolada shakllanayotgan idrok etish va fikrlash harakatlarining yangi turlari tashkil etadi.
Barcha zamonaviy pedagogik texnologiyalar singari o'yin texnologiyalari ham bolalarning intellektual qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi.
1. Bolaning intellektual qobiliyatini, dunyoqarashini kengaytiradi, bilish faoliyatini hamda olingan bilimlarini amalda qo'llay bilish ko'nikma va malakalarini shakllantiradi.
2. Bolalarda mustaqillikni, irodani tarbiyalaydi, muloqot va axloqiy-estetik dunyoqarashini boyitadi.
3. Bolada diqqat, xotira, nutq, tafakkur, taqqoslash, ko'nikmalarini, turli vaziyatlardagi muammolarga yechim topish ko'nikmalarini, motivatsiyani rivojlantiradi.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, bolalarni har tomonlama rivojlantirish maqsadiga erishish ularning intelektual qobiliyati, ruhiy, jismoniy salomatliklari, muloqotlari, bilish faoliyatlariga oid muvaffaqiyatlari uchun ham muhim sanaladi. Maktabgacha ta'lim jarayonini tashkil etishga oid faoliyatning markazida tarbiyalanuvchilar shaxsiyatini va intelektual qobiliyatini rivojlantirish maqsadi turishi lozim. Bu esa maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual qobiliyatini rivojlantirish sifatini takomillashtirishni taqozo etadi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining "Maktabgacha ta'lim va tarbiya to'g'risida"gi O'RQ-595-son Qonuni. 2019 yil 16 dekabr. www.lex.uz
2. F.Qodirova, Sh.Toshpo'latova, M.A'zamova. "Maktabgacha pedagogika". -T.,"Ma'naviyat", 2013.
3. Abdusamatova, Sh. S. (2020). Интерактивное обучение как специальная форма организации познавательной деятельности. "Zamonaviy pedagogikaning dolzarb muammolari" ilmiy maqolalar to'plami, 2, 191-194.
4. Berdiyeva M. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarini pedagogik qo'llab-quvvatlash asosida intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish mexanizmlari // ped.f.b.f.d. (PhD) ilmiy darajasini olish uchun diss. Toshkent: MTTRMQTMOI, 2020. 148 b.
5. Valiyeva F.R. Uzluksiz ta'lim tizimi sharq olimlari nigohida. // Kasb-hunar ta'limi jurnali. №3-son. 2019-yil
6. Mavlonov N.Sh, G'afforov F.H, G'afforov L.H, Ummataliyev Z.A, Kasbiy faoliyatda axborot texnologiyalari, O'quv qullanma. 2021-yil 9-fevral
7. Kalmuratov T.N. Davlat-xususiy sheriklik asosidagi nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini boshqarish: mavjud holat va muammolar. "Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarda ta'lim-tarbiya jarayonining dolzarb masalalari" mavzusida Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 10-iyun 2021 yil Toshkent shaxri. 6-bet
