CC BY
0MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA ERTAK TERAPIYASI BOLALIK QO'RQUVI BILAN ISHLASH VOSITASI SIFATIDA
Rajabboyeva Gulchexra Foziljon qizi
Toshkent davlat pedagogika universiteti 2-bosqich magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada bolalarning qo'rquvi va ularning paydo bo'lish sabablari muhokama qilinadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda qo'rquvni tuzatish ishlarining asosiy usullari taklif etiladi.
Kalit so'zlar: qo'rquv, bolalar qo'rquvi, maktabgacha yoshdagi bolalar, tuzatish ishlari, bola tarbiyasi, maktabgacha ta'lim.
Psixologiya fanida qo'rquv uning istiqbolli yo'nalishlaridan biri - hissiyotlar psixologiyasi hisoblanadi. Qo'rquv asosiy his-tuyg'ulardan biridir. Bu tuyg'u shaxsning biologik yoki ijtimoiy mavjudligiga tahdid soladigan vaziyatlarda paydo bo'ladi va haqiqiy yoki xayoliy vaziyatning manbasiga qaratilgan.
Falsafiy entsiklopedik lug'atda qo'rquv - bu haqiqiy yoki xayoliy xavf ostida yuzaga keladigan va organizm hayotiga, shaxsga va uning himoyalangan qadriyatlariga (ideallar, tamoyillar, maqsadlar va boshqalar) tahdid soladigan salbiy tuyg'u.
Ijtimoiy beqarorlik sharoitida zamonaviy bola nafaqat shaxsning potentsial rivojlanishini sekinlashtiribgina qolmay, balki uning rivojlanish jarayonini orqaga qaytarishi mumkin bo'lgan ko'plab noqulay omillarga duch kelmoqda. Shuning uchun ko'plab mahalliy psixologlar va psixoterapevtlar o'z asarlarida bolalar qo'rquviga katta e'tibor berishadi.
Bolalar qo'rquvi bolani tarbiyalashda juda keng tarqalgan muammodir. Bolalar qo'rquvi juda boshqacha namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zi bolalar chaqaloq yig'lab uyg'onganida va onasini chaqirganda dahshatli tush ko'radi. Bunday vaziyatda bolaning ota-onasi u bilan uxlashi kerak. Boshqalar qorong'ulikdan juda qo'rqishadi, xonada yolg'iz qolishdan yoki ota-onalarisiz tashqariga yoki koridorga chiqishdan
qo'rqishadi. Bundan tashqari, bolalar ota-onalari haqida qayg'uradilar, ularga biror narsa bo'lishidan qo'rqishadi. Qo'rquv birinchi qarashda eng oddiy vaziyatlarda ham o'zini namoyon qilishi mumkin. Bolalar tepalikdan tushishdan, hovuzda suzishdan bosh tortishadi, yaqinlashib kelayotgan itdan qochib ketishadi, shifokorga borishdan qo'rqishadi va yana ko'p narsalar [1, 68 b].
Bolalar qo'rquvi yoshga bog'liq xususiyatlardan kelib chiqadi va tabiatan vaqtinchalik, ammo ular uzoq vaqt davom etishi mumkin. Bunday qo'rquvlar bolaning asabiy zaifligini, ota-onalarning noto'g'ri xatti-harakatlarini, oiladagi nizolarni ko'rsatadi va muammo belgisidir. Psixologlarning fikriga ko'ra, asosiy sabablarning aksariyati oilaviy munosabatlar sohasida, masalan, bolaga nisbatan salbiy yoki talabchan munosabatda bo'lib, bu dunyoga nisbatan tashvish va dushmanlikni keltirib chiqaradi.
Maktabgacha yoshdagi 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan aqliy rivojlanish bosqichi aynan shu bosqichda bolaning mustaqilligi oshadi, fikrlash va tasavvur intensiv ravishda rivojlanadi va qo'rquv ehtimoli ortadi. Bu yoshda bolalar qarama-qarshi jinsdagi ota-onalar bilan munosabatlarga jiddiy e'tibor berishadi. Agar bunday muloqot ziddiyatli bo'lsa, bu bolada qo'rquvning kuchayishiga olib keladi, bu qo'rquvga aylanishi mumkin: zulmatdan qo'rqish, yolg'izlik, yopiq joy. Tasavvur va fikrlashning jadal rivojlanishi tufayli turli xil sehrli belgilarning qo'rquvi paydo bo'ladi: jigarrang, babayki va boshqalar. Bu bolalik tashvishini birgalikda o'ynash va e'tibor ko'rsatish orqali yo'q qilish mumkin. Bu yoshda bola mustaqillikka intiladi va ayniqsa, ota-onasining yordami va g'amxo'rligiga muhtoj. Faqat ota-onalar farzandiga o'ziga va kelajagiga ishonchni ta'minlashi mumkin [2, 75 b].
Qo'rquvlar o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi. Ular bir necha sabablarga ko'ra yuzaga keladi:
— o'ziga xos holat - bolani qo'rqitadigan voqea (it tishlashi). Ammo hamma bolalarda ham bu qo'rquv aniq namoyon bo'lmaydi. Hamma narsa bolaning xarakter xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Bunday qo'rquvlarni tuzatish eng osondir.
— oila ichidagi nizolar - ota-onalar rtasidagi u yoki bu nizolarda bola o'zini aybdor his qiladi.
— tengdoshlar bilan munosabatlar - bola uni sevmaydigan va qabul qilmaydigan jamoada kamsitishdan qo^qadi.
Ko'pgina hollarda, bolalar qo^quvlarini ota-onalarning yordami va yordami bilan yengishadi. Ammo qo^quvni yengish uchun maxsus tuzatish ishlariga muhtoj bo'lgan bolalar guruhlari mavjud. Tuzatish - bu maxsus psixologik yordam ko'reatishga qaratilgan psixologik-pedagogik faoliyat shakli.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning qo'гquvini tuzatishga yordam beradigan eng samarali usullardan biri bu ertak terapiyasi. A. I. Zaxarov, V. S. Muxina, A. M. Prixojan va boshqalarning ta'kidlashicha, bu bolalarning qo'гquviga qarshi kurashda yordam beradi.
I. V. Vachkovning so'zlaгiga ko'ra, ertak terapiyasi o'z-o'zini anglashni rivojlantirishga, o'zingizga aylanishga va boshqalar bilan ishonchli munosabatlar o'matishga imkon beradi. Ertak o'z tajribalarini boshqasiga o'tkazishning qulay usullaridan biri bo'lib xizmat qiladi. Ertak ustida ishlayotganda, bola o'z qo^quvini yengish yo'llarini oladi, uning hissiy dunyosi yorqinroq va pushti rangga aylanadi. Ertak terapiyasi jarayoni bolaga o'z muammolarini tushunishga va ularni hal qilish yo'llarini ko'rishga imkon beradi. Ertakni idrok etayotganda, bola, bir tomondan, o'zini ertak qahramoni bilan taqqoslaydi, bu unga bunday muammolar va tajribalarga ega bo'lgan yagona odam emasligini tushunish imkonini beradi. Boshqa tomondan, ertak turli xil qiyin vaziyatlardan chiqish yo'lini va yuzaga kelgan nizolarni hal qilish yo'llarini topishga yordam beradi. Bularning barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarning qo^quvini tuzatishga ijobiy ta'siï ko'reatadi. Ko'pgina tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, ertaklar stressni yengishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolani ertak bilan tanishtirish va syujetni dramatizatsiya qilish bolaning aqliy funktsiyalari va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi, qo^quv, tajovuzkorlik va tashvishlardan xalos bo'lishga yordam beradi [1, 44 b].
T. D. Zinkevich - Evstignevaning fikricha, ertak terapiyasi besh turdagi ertaklarga asoslangan: badiiy, didaktik, psixokorreksiyaviy, psixoterapevtik va meditative [1, 35 b].
— fantastika - psixokorreksiya va psixoterapevtik jihatlarga ega bo'lgan ertaklar, afsonalar, masallar;
— psixoterapevtik - shaxsiy o'sish jarayonini rag'batlantiradigan ertaklar. Bunday ertaklar har doim ham baxtli yakun bilan tugamaydi, lekin ular doimo juda chuqur va samimiydir.
— psixokorreksiya - bolaning xulq-atvoriga ta'siï qiladigan ertaklar. Bu ertaklar yosh va mavzu jihatidan cheklangan.
— didaktik ertaklar qituvchilar tomonidan yaratilib, ma'lum bilimlarning mazmunini ochib beradi.
— meditatsion ertaklar psixo-emotsional stressni bartaraf etishga qaratilgan. Bunday ertaklarning asosiy xususiyati - ziddiyatlar va yovuz qahramonlarning yo'qligi.
Hozirgi vaqtda bu ertaklar bilan ishlashning ko'plab shakllari mavjud. Keling, ulardan ba'zilaгini ko'гib chiqaylik:
1. Ertaklar talqini ertak vaziyati va syujetini takrorlashdan iborat.
2. Ertaklarni aytib berish ikki tamoyilga ko'ra amalga oshirilishi mumkin: bolaning o'zi yoki hikoyachi-psixolog hikoya qilishi mumkin.
3. Ertak yozish - bola o'z tashvishlari, quvonchlari, qayg'ulari asosida ertak tuzadi.
4. Ertakni qayta yozish - bola o'zining ichki holatiga eng mos keladigan ertakning oxirini tanlaydi.
5. Ertaklarni sahnalashtirish (aktyorlash) ertak terapiyasining muhim tarkibiy qismidir. Ishlab chiqarishning ko'plab turlari mavjud, ularning har biri psixokorrektiv, psixoterapevtik yoki tarbiyaviy ertaklarni ijro etishni o'z ichiga oladi.
6. Ertak obrazi terapiyasi - ertak obrazida bola nimadan qo^qayotganini tasvirlay oladi.
7. Ertak rasmi - mavzu rasmga asoslangan bo'lib, u bolaning ichki dunyosini o^ganishga, unga nima etishmayotganini, uni hayotda nima qo^qitayotganini tushunishga yordam beradi.
Shunday qilib, ertak terapiyasining har bir shakli har bir bolaning individualligi bilan ishlashga qaratilgan. Ertak terapiyasi sizga maktabgacha yoshdagi bolalarning qo'rquvini aniqlash, bolaning hissiy holatini yaxshilash va boshqalar bilan shaxslararo munosabatlarni to'g'rilash imkonini beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda qo'rquvni o'rganish uchun siz quyidagi usullardan foydalanishingiz mumkin: A. I. Zaxarov va M. Panfilovaning "Uydagi qo'rquv", Lavrentiev G. P. va Titarenko T. M. "Bolalarning tashvish darajasi" so'rovnomasi, R. Tempo'l tomonidan tashvish testi.
Qo'rquv har qanday yoshda har qanday odamda paydo bo'lishi mumkin, lekin faqat maktabgacha yoshda qo'rquvning paydo bo'lish ehtimoli eng yuqori. Aynan shu davrda bolaning fikrlashi va tasavvuri faol rivojlanadi, u boshqalar bilan, tengdoshlari bilan faol munosabatda bo'ladi. Qo'rquvning paydo bo'lishiga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar mavjud, ammo eng muhim omillardan biri bu oila. Bolalar qo'rquvini yengish uchun tuzatish ishlarining turli usullari qo'llaniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning qo'rquvini tuzatishga yordam beradigan eng samarali usullardan biri bu ertak terapiyasi. Bu bolani qo'rquv, tajovuzkorlik va tashvishlardan xalos bo'lishga yordam beradigan ertak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Vachkov, I. V. Ertak terapiyasi. Psixologik ertak orqali o'z-o'zini anglashni rivojlantirish / I. V. Vachkov - M.: Os - 89, 2001. - 144 b.
2. Jon Xolt Bolalikdagi muvaffaqiyatsizliklarning sabablari - Sankt-Peterburg: "Kristal", "Delta", 1996. - 448 p.
3. Zaxarov, A.I. Bolaning xulq-atvoridagi og'ishlarni qanday oldini olish mumkin - M.: Ta'lim, 1986. - 129 pp.
4. Zaxarov, A.I. Bolalardagi nevrozlar - Sankt-Peterburg: Delta, 1996. -480 p.
5. Zinkevich-Evstigneeva, T. D. Ertak terapiyasining asoslari / T. D. Zinkevich-Evstigneeva - Sankt-Peterburg: Rech, 2006. - 170 p.
