CC BY
0MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI DIREKTORINING BOSHQARUV VA LIDERLIK XUSUSIYATLARI
Karimova Madinabonu Baxromjon qizi
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini
oshirish instituti II bosqich doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11239468
Annotatsiya. Bugungi innovatsion ta'lim sharoitida maktabgacha ta'lim tashkilotlari direktorlarning boshqaruv va liderlik sifatlari masalasi maktabgacha ta'lim tizimidagi muhim jihatlardan sanaladi. Ayni shu yuzasidan fikr-mulohazalar tezis mazmunida aks etadi.
Kalit so'zlar: maktabgacha ta'lim tashkiloti boshqaruvi, liderlik sifatlari, rahbar, boshqaruv qonunlari, boshqaruv tamoyillari.
Аннотация. В условиях современного инновационного образования вопрос управленческих и лидерских качеств руководителей организаций дошкольного образования считается одним из важных аспектов системы дошкольного образования. Мнения по этому поводу отражены в содержании диссертации.
Ключевые слова: управление организацией дошкольного образования, лидерские качества, лидер, законы управления, принципы управления.
Abstract. In the conditions of today's innovative education, the issue of management and leadership qualities of directors of preschool education organizations is considered one of the important aspects of the preschool education system. Opinions in this regard are reflected in the content of the thesis.
Keywords: preschool education organization management, leadership qualities, leader, management principies, management principles.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti direktorining boshqaruvi va liderligi - bu ijtimoiy o'zaro ta'sirning barcha shakllari orqali jamoa faoliyatida maksimal samaraga erishish uchun psixologik ta'sirning barcha mexanizmlari va usullarini birlashtirishdir. Agar liderlik fenomeni o'z tabiatiga ko'ra birinchi navbatda norasmiy xarakterga ega bo'lgan shaxslararo munosabatlarni tartibga solish bilan bog'liq bo'lsa, u holda boshqaruv - vazifalarning tashuvchisi va ijtimoiy tashkilot ichidagi rasmiy (norasmiy) munosabatlarni tartibga solish vositasi hisoblanadi. Ijtimoiy-psixologik mexanizmlarga asoslangan liderlikni iqtisodiy, tashkiliy va buyruq-ma'muriy ta'sir usullaridan foydalanishga asoslangan liderlikdan ajratish kerak.
Rahbar va lider o'rtasidagi farq nimada? Norasmiy lider "pastdan" harakat qiladi, rasmiy rahbar "yuqoridan" tayinlanadi va u odamlarni boshqarish uchun rasmiy vakolatga ega bo'ladi. Masalan, menejer - bu professional o'qitilgan rahbar bo'lib, "rahbar" so'zi "qo'l bilan yetakchilik qilish" degan ma'noni anglatadi. Ko'pchilik menejer o'z faoliyatida rahbar va lider funksiyalarini birlashtira olsa, barcha muammolar hal qilinadi, deb hisoblashadi. Lekin amalda ular ko'pincha birlashmaydi, balki qarama-qarshi bo'lib chiqadi. Rahbat qisman lider rolini o'z zimmasiga oladi. Agarbu vaziyatda axloqiy mezonlar birinchi o'rinda tursa, unda rahbar birinchi navbatda nazorat va taqsimlash funktsiyalari bilan mashg'ul bo'ladi. Har bir tashkilotda faqat ixtisoslashtirilgan vazifalar bilan to'liq shug'ullanmasdan, butun bo'limlarni nazorat qilish uchun mas'ul bo'lgan shaxs bo'lishi kerak. Ushbu turdagi mas'uliyat - butun jamoani kuzatish - rahbar ishining mohiyatini tashkil qiladi.
Zamonaviy menejment ikkita komponentni o'z ichiga oladi: boshqaruv nazariyasi va samarali boshqaruvning amaliy usullari. Shunday qilib, quyidagi boshqaruv qonunlari ishlab chiqilgan :
• boshqaruvning ixtisoslashuvi qonuniga ko'ra, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning rivojlanishi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv yo'lidan borishi sababli, ushbu tizimlarni boshqarish ham boshqaruv mehnatining taqsimlanishi va ixtisoslashuvi yo'lidan borishi kerak;
• boshqaruv integratsiyasi qonuni ixtisoslashtirilganboshqaruv harakatlari yagona boshqaruv tizimlarining bir qismi sifatida birlashtirilishi, tashkilotlarning ixtisoslashtirilgan bo'linmalari va yagona komplekslarning bir qismi sifatida birlashtirilishi kerakligini belgilaydi;
• vaqtni tejash qonuniga ko'ra, barcha tejamkorlik holatlari oxir-oqibat vaqtni tejashga olib keladi, ya'ni yanada yaxshi ishlash shunchalik tirishqoqlik bilan va ko'p ishlashni emas,balki - eng kam vaqt sarflagan holda samarali ishlashni anglatadi.
1949-yilda Henri Fayol boshqaruvning quyidagi tamoyillarini ishlab chiqqan:
1. Mehnat taqsimoti. Bu har qanday ishni, shu jumladan boshqaruvni tashkil etishning asosiy tamoyilidir. Mehnat taqsimotining ixtisoslashuvi har bir xodimning ixtisoslashuviga olib keladi, bu esa xodimning yanada malakali va samarali bo'lishga imkon beradi.
2. Lavozim. Bu resurslarni tasarruf etish huquqi va o'z harakatlari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olish majburiyati.
3. Intizom. Bu tartib natijasida bir tomondan xodimlarning itoatkorligi va ishning samaradorligini anglatsa, ikkinchi tomondan, ma'muriyatning oqilona boshqaruvini anglatadi.
4. Yakka hokimiyatlilik. Xodim bitta rahbarga bo'ysunadi va faqat bitta rahbardan buyruq oladi.
5. Maqsadlar va rejalarning birligi. Jamoa umumiy maqsadlarga, yagona harakat rejasiga va bitta boshqaruvchiga ega bo'lishi kerak.
6. Shaxsiy manfaatlar guruhning umumiy manfaatlariga mos kelishi. Umumiy maqsadlar, vazifalar, qadriyatlar, munosabatlar ustuvor bo'lishi kerak va shaxsiy manfaatlar umumiy manfaatlarga soya solmasligi kerak.
7. Adolatli ish haqi. Ish haqi va boshqa rag'batlantirishlar bajarilgan ish hajmi uchun yetarli bo'lishi kerak.
8. Optimal markazlashtirish. Ish muhitiga qarab, markazlashtirish va markazlashtirmaslik o'rtasida oqilona nisbat tanlanishi kerak.
9. Boshqaruv iyerarxiyasi. Vertikal iyerarxiya hamma joyda mavjud va boshqaruv sohasi bundan mustasno emas: yuqori vakolatli menejerlar ulardan quyi turuvchilarni boshqaradilar.
10. Tartib. Hammasi narsa o'z o'rnida bo'lishi kerak.
11. Adolatlilik. Xayrixohlik va adolat,hurmat va talabchanlik uyg'unligi.
12. Kadrlar tarkibining barqarorligi. Ish bermaydiganlarni minimal darajada kamaytirish zarur. Bir lavozimda uzoq vaqt ishlaydigan va o'z o'rnini qadrlaydigan xodimlarning izchilligi tashkilot barqarorligining kalitidir.
13. Har bir xodimning tashabbusi tashkilot uchun kuch va energiya manbai hisoblanadi.
14. Korporativ ruh. Birlikda kuch bor, yagona jamoa ahil va kuchli jamoadir.
1971-yilda B. D. Parigin o'z qarashlarini eng adekvat va shu bilan birga yetarlicha batafsil bayon qiladi:
1. Lider, asosan, guruhdagi shaxslararo munosabatlarni tartibga soladi, rahbar esa ijtimoiy tashkilot mas'uli sifatida guruhning rasmiy munosabatlarini tartibga soladi.
2. Liderlik mikromuhit, rahbarlik esa makromuhitning elementi sifatida butun ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan bog'liq holda namoyon bo'ladi.
3. Liderlik o'z-o'zidan paydo bo'ladi, har qanday real ijtimoiy guruhning rahbari esa yo tayinlanadi yoki saylanadi, lekin u yoki bu jarayon stixiyali emas, aksincha, maqsadli, ijtimoiy tuzilmaning turli elementlari nazorati ostida amalga oshiriladi.
4. Liderlik fenomeni unchalik barqaror emas, chunki bu ko'proq guruhning kayfiyatiga bog'liq, rahbarlik qilish esa barqarordir.
5. MTT rahbarida liderdan farqli o'laroq, qo'l ostidagi xodimlarni boshqarish, turli xil jazolash va mukofotlash vakolatlari mavjud.
6. MTT rahbarining qaror qabul qilish jarayoni ancha murakkab va bu ko'plab turli holatlar va mulohazalarga sabab bo'lishi mumkin, lider esa guruhga nisbatan to'g'ridan-to'g'ri qarorlar qabul qila oladi.
7. Liderning faoliyat doirasi, asosan o'zi liderlik qiladigan kichik guruh bilan chegaralanadi, rahbarning faoliyat doirasi esa kengroq bo'lib, butun jamoaga nisbatan yetakchilikni ifodalaydi.
Rivojlanishning hozirgi bosqichida rus psixologiyasi ijtimoiy guruhdagi munosabatlarning ikki xil tuzilishi mavjudligini tan oladi: rasmiy (rahbarlik) va norasmiy (liderlik). G'arb an'analari bunday bo'linish zarurligini tan oladi, ammo bo'linishning o'zi tarkib jihatidan deyarli mavjud emas. Ushbubo'linish nafaqat ijtimoiy psixologiyaning konseptual asoslari uchun, balki tashkiliy psixologiya va boshqaruv psixologiyasi kabi amaliyotga yo'naltirilgan fanlar uchun ham juda muhimdir.
Agar jamoa rahbari va uning lideri bir shaxs bo'lmasa, ular o'rtasidagi munosabatlar jamoa faoliyatining samaradorligi va uyg'unlashuviga hissa qo'shishi yoki aksincha jamoaning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi bo'lishi ham mumkin.
REFERENCES
1. Raximova D., Bekmurodov M. Liderlik va tashkilot madaniyati. -T.: Akademiya, 2006.
2. А.Г.Числова . Развитие лидерских качеств руководителя дошкольным учреждением. Курсовая работа. Краснодар, 2018.
3. Байхэм, Уильям, С., Смит, Одри, Б., Пизи, Мэтью, Дж. Воспитай своего лидера. Как находить, развивать и удерживать талантливых руководителей. Пер. с англ. - М.: Вильямс, 2002 г.
4. Г. В. Вержибок, В. И. Шупляк. ЛИДЕРСТВО В СОЦИАЛЬНОМ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ. Учебно-методическое пособие Минск РИВШ 2012.
5. Zaynutdinova M.B, Mavlonov N.Sh. Nutiqni tanishda ovozli interfeys texnologiyalaridan foydalaniladigan dasturiy maxsulotlar taxlili va istiqbollari, TATU Qarshi filiali Respublika ilmiy-amaliy koferensiya 20-21-aprel 2018-yil, 340-341
6. F.R. Valiyeva, Sh.Kurbonov Continuity in the education system // Wschodnioeuropejskie // East european science journal
7. 12(52)2019 45-52. 2020
8. Kalmuratov T.N. Evaluation of the Effectiveness of Management of the Activities of NonState Pre-School Educational Organizations on the Basis of Public-Private Partnership. http://ijmmu.com editor@ijmmu.com ISSN 2364-5369 Volume 9, Issue 9 September, 2022 Pages: 336-340. 4-bet
