CC BY
2MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI DIREKTORLARINING MALAKA OSHIRISH JARAYONIDA LIDERLIK SIFATLARINI TAKOMILLASHTIRISH
TAMOYILLARI Karimova Madinabonu Baxromjon qizi
MTTDMQTUMOI 2-bosqich tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10893632
Lider - jamoaning boshqa barcha a'zolari tomonidan muhim vaziyatlarda ularning manfaatlariga ta'sir qiladigan, butun jamoa faoliyatining yo'nalishi va xususiyatini belgilaydigan mas'uliyatli qarorlar qabul qilish huquqi beriladigan guruh a'zosi. U jamoadagi qo'shma faoliyatni tashkil etish va munosabatlarni tartibga solishda haqiqatan ham markaziy rol o'ynaydigan eng obro'li shaxs hisoblanadi.
Psixologiyada liderlikning turli tasniflari o'rganilgan va quyidagilar qabul qilingan: 1) faoliyat mazmuniga ko'ra - lider - ilhomlantiruvchi, lider - ijrochi; 2) faoliyat xarakteri bo'yicha - universal lider va vaziyat lideri; 3) faoliyat yo'nalishi bo'yicha - hissiy lider va ishbilarmon lider hamda boshqalar.
Lider va rahbar har doim bir odamda birlashishi shart emas. Ba'zan saylanadigan yoki ko'pincha tayinlanadigan, jamoadagi vaziyat uchun javobgar bo'lgan, rag'batlantirish va jazolashning rasmiy huquqiga ega bo'lgan rahbardan farqli o'laroq, lider o'z-o'zidan paydo bo'ladi. U jamoadan tashqarida tan olingan hech qanday vakolatlarga ega emas, unga hech qanday rasmiy vazifalar yuklanmaydi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari rahbari (direktori yoki boshqaruvchisi) uchun liderlik tamoyillari juda muhimdir, chunki ularning ish samaradorligi ta'lim muassasasining umumiy muvaffaqiyatiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadi. Quyida maktabgacha ta'lim tashkilotlari rahbarlari uchun muhim bo'lgan ayrim liderlik tamoyillari keltirilgan:
1. Vizionerlik: lider maktabgacha ta'lim tashkilotining kelajagi uchun aniq va ilhomlantiruvchi ko'z qarashga ega bo'lishi kerak. Uning viziyasi ta'lim tashkilotining maqsadlari va strategiyalarini belgilab beradi.
2. Kommunikativlik: lider o'z fikrlarini aniq va samarali tarzda ifoda eta olishi, shuningdek, o'qituvchilar, ota-onalar va bolalar bilan samarali muloqot qila olishi kerak.
3. Qaror qabul qilish: lider murakkab vaziyatlarda tez va samarali qarorlar qabul qila olishi kerak. Bu qarorlar tashkilotning maqsadlariga mos kelishi va uning manfaatlarini himoya qilishi lozim.
4. Motivatsiya: lider jamoani ishga unday olishi va ularning kasbiy rivojlanishiga ko'maklashishi kerak.
5. Adolatlilik: lider barcha xodimlar va bolalarga adolatli, teng munosabatda bo'lishi kerak.
6. O'zgarishlarni boshqarish: lider tashkilotda o'zgarishlarni samarali amalga oshirishi va ularga moslashishi kerak.
7. Xodimlarni rivojlantirish: lider xodimlarning kasbiy mahoratini oshirish uchun treninglar va seminarlar tashkil etishi, ularga karyerasining o'sishi uchun imkoniyatlar yaratib berishi kerak.
8. O'z-o'zini rivojlantirish: lider o'zining kasbiy va shaxsiy rivojlanishi ustida ishlashi, zamonaviy ta'lim metodlari va boshqaruv amaliyotlaridan xabardor bo'lishi kerak.
9. Jamoaviy ish: lider jamoaviy ishlash madaniyatini qo'llab-quvvatlashi va jamoadagi har bir a'zoning hissasini qadrlashi kerak.
10. Etika va integritet: lider o'z ishlarida yuqori etik standartlariga rioya qilishi va shaffoflikni ta'minlashi kerak.
Bu tamoyillar maktabgacha ta'lim tashkilotlari rahbarlariga o'z tashkilotlarini samarali boshqarishda va bolalarning rivojlanishi uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratishda yordam beradi.
Liderlik vazifalari. Lider jamoaga, o'z izdoshlarining xususiyatlariga bog'langan hisoblanadi, shuning uchun undan jamoa qiziqishlarini ifoda eta olishi, o'z tarafdorlarining qarashlari va yondashuvlariga e'tiborli bo'lishi, o'zining ta'sirini va jamoaning jipsligini saqlab qolish uchun qaysi nuqtada murosaga kelish kerakligini tushunishi talab qilinadi.. O'z izdoshlarining xususiyatlaridan kelib chiqib, lider ularga ta'sir qilish tuzilmalarini belgilaydi. Quyidagi vazifalar ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradi:
• Axborot-tahliliy;
• Dasturlarni ishlab chiqish;
• Qaror qabul qilish;
• Qarorlar ijrosini tashkil qilish;
Liderlikda jamoani faollashtirish, unga bo'lgan ta'sirni faollashtirish va liderning o'z faoliyati mavjud. Liderlik yondashuvining o'zi jamoaning boshqa a'zolariga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi va jamoaning umumiy xususiyatlariga yo'naltiriladi: guruh a'zolarining birlashishi va bir-biriga murojaat qilishi, guruhdagi mikroiqlim, jamoa ichidagi va jamoalararo faoliyatda buni ko'rish mumkin. O'z navbatida, xodimlar jamoasining ushbu o'ziga xos xususiyatlari rahbarda liderlikning namoyon bo'lishiga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi.
V.P.Poznyakovning fikricha, liderning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• turli sohalarda jamoa bilan birgalikdagi faoliyatlarni tashkil etish, guruh normalarini ishlab chiqish va saqlash;
• boshqa guruhlar bilan o'zaro munosabatlarda guruhning tashqi vakili;
• guruh faoliyati natijalari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olish;
• guruhda qulay ijtimoiy-psixologik munosabatlarni o'rnatish va qo'llab-quvvatlash.
Ba'zi mualliflarning ta'kidlashicha, lider guruhning "muhim hayotiy vazifalarini" amalga
oshirishda ishtirok etadi. Bu funksiyalarga guruhning boshqa a'zolariga nisbatan yuqori darajadagi faollik, guruh tartib-qoidalarida ishtirok etish va ta'sir o'tkazish, muayyan vaziyatlarda vazifalarni hal qilish va bajarish, guruh a'zolari o'rtasida qoniqarli munosabatlarni saqlash kiradi. Guruhning qolgan a'zolari etakchilikni qabul qiladilar va o'z ixtiyori bilan rahbarga bo'ysunishga tayyor ekanliklarini bildiradilar. Shuning uchun tashkiliy funktsiyalar
• ish jarayonini muvofiqlashtirish va nazorat qilish, ya'ni. vaziyat va harakatlarni tizimli tahlil qilish, ish natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar, bo'ysunuvchilarni rag'batlantirish, jamoada o'zaro hamkorlik va hamjihatlik samaradorligi, kelajakdagi strategiyani prognoz qilish va tuzatish;
• qo'shimcha sa'y-harakatlarni rag'batlantirish va ilhomlantirish, maqsadning ma'nosi va ma'nosini umumiy tushunishga yordam berish va ularga erishishga undash.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda maktabgacha ta'lim tashkiloti direktorlarida liderlik sifatarini takomillashtirish tamoyillarini quyidagicha keltirmoqchimiz. Liderlik sifatlari ish faoliyatida muvaffaqiyatga erishish uchun kalit hisoblanadi. Ammo bu sifatlarni qanday qilib to'g'ri takomillashtirish kerak?
1.Kommunikativ (muloqot) ko'nikmalarini rivojlantirish. Maktabgacha ta'lim tashkiloti lider-direktori barcha darajadagi odamlar, shu jumladan hamkasblar, xodimlar, ota-
onalar va bo'ysunuvchilar bilan samarali muloqot qila olishi kerak. Buning uchun lider-rahbarning muloqot qobiliyati, shu jumladan tinglash, gapirish va yozish qobiliyati rivojlanishi kerak. Lider-rahbar boshqalarning fikrlarini tinglashi va ularni to'g'ri ekanligiga ishontirishi, shuningdek, o'z fikrlari va g'oyalarini boshqalarga yetkaza olishi kerak. Quyida kommunikativ ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradigan 5 ta vazifalarni keltiramiz:
1) Faol tinglash. Hamkasblari orasidan birini tanlash va unga o'z fikrlari hamda his-tuyg'ulari haqida gapirish imkoniyatini berish lozim, ularni oxirigacha tinglashni bilish kerak. Hamkasbi o'z fikrlarini tugatgandan so'ng, uni to'g'ri tushunganiga ishonch hosil qilish uchun uning so'zlarini takrorlash yaxshi natija beradi.
2) Empatiya. Lider-rahbar ozini boshqa odamning o'rniga qo'yishga harakat qilishi va u bu vaziyatda qanday his-tuyg'ular va fikrlarni boshdan kechirishi mumkinligini tushunishi muhim.
3) O'ziga bo'lgan ishonch. Lider-rahbar bir guruh odamlar oldida gapira olishi yoki uni qiziqtirgan mavzu bo'yicha taqdimot qila olishni bilishi lozim. So'zlarni aniq va ishonchli talaffuz qilishga harakat qilish boshqalarning unga bo'lgan e'tiborini va hurmatini oshirishga sabab boladi.
4) Savol berish qobiliyati. Liderlar hamkasblari va do'stlari hamda ularning fikrlari haqida ko'proq ma'lumot olish uchun ularga ochiq savollar bera olishi muhim. "Ha" yoki "yo'q"deb javob beradigan savollarni bermaslik rahbarda liderlik sifatlarining qay darajada takomillashganini ko'rsatib beradi. Chunki lider-rahbar qisqa javoblar olish uchun savollar bermaydi, balki berayotgan savolining nechog'lik ahamiyatli ekanini biladi.
5) Fikr bildirish qobiliyati. Lider-rahbar hamkasblaridan ishini yoki loyihasini baholashini so'raydi. U o'z fikrini konstruktiv tarzda ifoda etishga harakat qilishi va takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar berishi muhim hisoblanadi.
2. Faollik. Lider-rahbar tashabbuskor va yangiliklarga tayyor bo'lishi kerak. U muammolarni ko'rishi va yechimlarni izlashi kerak, boshqa shaxs ularni hal qilishini kutmasligi kerak. Lider-rahbar o'zgarishga tayyor bo'lishi va yangi sharoitlarga tezda moslashuvchan bo'lishi kerak.
3. Emotsional intellektuallarini rivojlantirish. Lider-rahbar o'zining va boshqa odamlarning his-tuyg'ularini boshqarishni bilishi kerak. Buning uchun emotsional intellektuallarni rivojlantirish, his-tuyg'ularni tanib olish va boshqarishni uddalash lozim. Lider-rahbar o'z harakatlari va so'zlari boshqa odamlarga qanday ta'sir qilishini tushunishi va turli xil emotsional vaziyatlarga javob bera olishi kerak.
4. Xavfga tayyor bo'lish. Lider-rahbar tavakkal qilishga tayyor bo'lishi va qaror qabul qilishdan qo'rqmasligi kerak. U risklarni baholay olishi va ma'lumotlarni tahlil qilish asosida tezkor qaror qabul qilishi kerak. Haqiqiy lider-rahbar muvaffaqiyatsizlikka tayyor bo'lishi va xatolaridan saboq olishi kerak.
5. Yetakchilik qobiliyatini rivojlantirish. Yetakchilik - bu rivojlantirilishi mumkin bo'lgan mahorat. Buning uchun muvaffaqiyatli lider-rahbarlardan o'rganish, ushbu mavzu bo'yicha adabiyotlarni o'qish va o'z mahoratini mashq qilish kerak. Lider-rahbar doimiy o'rganish va o'zini rivojlantirishga tayyor bo'lishi kerak.
6. Halol va shaffof bo'lish. Lider-rahbar o'z harakatlari va qarorlarida halol va shaffof bo'lishi kerak. U hamkasblari va sheriklarini hurmat qilishi, ishonch va hurmat asosida
munosabatlarni o'rnatishi kerak. Lider muammolarni ochiq muhokama qilishga va boshqa odamlar bilan yechim topishga tayyor bo'lishi kerak.
Umuman olganda, liderlik sifatlarini takomillashtirish doimiy o'rganish va amaliyotni talab qiladi. Lider o'z mahoratini doimiy ravishda takomillashtirish va rivojlantirishga tayyor bo'lishi kerak. Biroq, ushbu tamoyillarga amal qilib, maktabgacha ta'lim tashkiloti direktorlari muvaffaqiyatli lider-rahbar bo'lishi va kasbiy faoliyatida hamda umuman hayotda muvaffaqiyat qozonishi mumkin.
