CC BY
0MAHMUD SHABISTARIYNING GULSHANI ROZ ASARINING DUNYO MIQYOSIDAGI ILMIY - TAHLILIY TADQIQI 1Feruzabonu MANNONOVA Sherali qizi, 2Ghadir GOLKARIAN
1O,zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti, ingliz tili 3-fakulteti, ingliz tili integrallashgan kursi 3 kafedrasi katta o'qituvchisi, Toshkent, Uzbekiston;
2Yaqin Sharq Universiteti, Mavlono Rumiy tadqiqot instituti professori, ijtimoiy fanlar doktori,
Nikosiya, Kipr. https://doi.ors/10.5281/zenodo.11109993
Annotatsiya. Mazkur maqola qiyosiy adabiyotshunoslik sohasidagi eng koyzga ko ringan yo'nalishlardan biri adabiy tarjimashunoslik va jahon adabiyoti tushunchalari kesishgan ilmiy nuqtani nazarni yoritadi. Ya 'nikim, jahin adabiyoti durdonalaridan biri hisoblangan Mahmud Shabistariyning "Gulshani Roz" asarining organilish kolami haqida atroflicha malumot beradi.
Kalit so^zlar: Mahmud Shabistariy, tasavvuf, masnaviy, Ibn Arabiy, Quron, islom falsafasi, ramz.
Kirish. Gulshani Roz asaring o rganilish ko lamiga nazar qaratsak, unda asarni ham falsafiy ham madaniy tomondan o'rganilganligini anglab yetishimiz mumkin. Shuningdek, asardagi metafora, ramz muammolari ham koplab tilshunos va adabiyotshunoslar tomondidan muhokama qilingan. Shunday ilmiy izlanuvchilardan biri Yadolloh Nasrollahidir. Uning fikriga ko'ra, "Tasavvuf va tasavvufning keng mavzusi hali ham ilmiy tadqiqot va muhokama qilish uchun ko'plab imkoniyatlarga ega. Ayniqsa, hijriy 7-asrdan keyin ibn Arabiy va uning tarafdorlari tasavvufining islom olamining geografik hududini izdan chiqarib, har xil fikriy, ijtimoiy va siyosiy ishlarga ta'sir o'tkazayotganini yaxshiroq tushunish mumkin. Ana shunday ta'sirli asarlardan biri Shayx Mahmud Shabistariyning 8-asrda yozilgan "Gulshan-i Raz" asaridir. Bu kitob yozilgandan buyon turli sabablarga ko'ra ko'plab izoh va talqinlar yozilgan bo'lib, ularning aksariyati Ibn Arabiy tasavvufining tendentsiyalari va dunyoqarashiga asoslangan an'anaviy tushuntirishlardir."[5]
Nazariy qism. Yaqinda doktor Mohammad Rizo Barzegar Khaleghiy "Gulshani Raz sirlari" nomli sharhni yozdi. Bu sharhda muqaddima, oyatlarni to'g'ri o'qish va qiyin so'zlarni talaffuz qilishdan keyin kitobini yanada tanitish uchun tushuntirishlar mavjud. An'anaviy sharhlovchilardan farqli o'laroq, Xalegiyning ishi ko'proq tasavvufiy izoh emasligi va dunyoqarashi va tasavvufiy munosabati uning muallifligida katta rol o'ynamaganiga qaratilgan, balki u talabalarga matnni oson tushunishga yordam berishga harakat qilgan. Gulshani Raz, va uni foydali deb toping. Boshqacha qilib aytganda, oyatlarning ma'nolarini iloji boricha soddaroq tilda tushunilishini ta'minlovchi kitob yoki ta'lim izohidir. Shu bois, Xolegiy uslubining aksariyati murakkab ma'noli misralarni soddalashtirish va nasrda talqin qilishga asoslangan. Shu nuqtai nazardan, u bir nechta holatlardan tashqari, asosan muvaffaqiyatli bo'ldi; uning ishini ma'lum darajada kamchiliklari uchun tanqid qilish mumkin. Ushbu maqola ushbu kamchiliklarning ba'zilarini imkon qadar tushuntirishga harakat qildi.[2, 4]
Ushbu tadqiqotning mazmun-mohiyati "Gulshan-i Raz sirlari" kitobini satr satr to'liq va to'g'ri o'qish orqali tanishtirish va ko'rib chiqishdan iborat edi. Xalegiy kitobining satr satr tushuntirishlarini batafsil o'rganish oyatlarni diqqat bilan o'qib chiqish va ularni Xalegiyning
tegishli ma'no va tushuntirishlari bilan solishtirish va solishtirishdan keyin amalga oshirildi. Ularni mumkin bo'lgan manbalar bilan o'lchash tadqiqotning kelgusi usuli edi. Xalegining eslatmalariga tanqidiy qarash bu tadqiqotning asosiy sharti ekanligi ayon edi. Umuman va sodda tilda aytish mumkinki, bu yozuvni yaratishda biz tadqiqotda keng tarqalgan usullarning aksariyatidan, xususan, tavsif, qiyosiy, tahliliy, xulosa chiqarish usullaridan foydalanganmiz. Doktor Xalegiyning yozishi haqida xabar berib, tavsiflab bo'lgach, biz o'sha yozuvni turli boshqa materiallar va manbalar bilan solishtirdik va nihoyat, maqolaning turli qismlarida kerakli ilmiy fikr bildirildi. Materiallar va ma'lumotlarni to'plash usullari sifatli bo'lib, asosan kutubxonada mavjud bo'lgan ma'lumotlar, hujjatlar va yozuvlarni olishga qaratilgan edi [3, 5].
Metodologiya. "Gulshani Raz sirlari" asarida oddiy tushuntirish berilgan bo'lib, u asosan matnni talabalarga sodda va oson tushunib yetkazishga qaratilgan. Tomoshabinlar tushunishi uchun ba'zi qadamlar qo'yilgan bo'lsa-da, aytish mumkinki, Gulshan-i Raz ishi va mavzusi butunlay hal etilmayapti. Kitobning eng muhim qismi an'anaviy bo'lgan havola va iqtibos usuli edi, lekin aytish mumkinki, bu boradagi asosiy tanqid ba'zi atamalarning ma'nolarini o'z manbalari va ildizlaridan tushuntirish uchun filologik talqin qilinishi mumkin edi. bu kitobda qilinmagan edi. Ba'zi misralarga yozilgan ma'no va izohlar o'ylantirar edi. Ba'zi noto'g'ri holatlarda, Qur'on talqinining "qo'shimcha ruhi" Xudoning ruhiga tegishli bo'lmagan holda, "qo'shilgan jon" deb ta'riflangan. Ba'zi so'z va misralar uchun dastlab yozilishi kerak bo'lgan ma'no va tushuntirishlar yozilmagan. Ayrim hollarda, baytning o'zidan ko'ra noaniqroq bo'lgan va uning ma'nosini tushunish hali ham qiyin bo'lgan oyat uchun tavsif yoki tushuntirish yozilgan. Tasavvufiy timsollar, xususan, ibn Arabiy tasavvufini tushuntirib, shifrini ochib berishsa yaxshi bo'lardi; ammo, ba'zi hollarda, ular bu tarzda amalga oshirilmagan edi. Ibn Arabiy tasavvufida "Zulf" dunyo va uning namoyon bo'lish timsoli bo'lgan va bu izohni zikr qilish bilan oyatning noaniqligi bartaraf etilgan. Bu ta'rif bilan, umuman olganda aytish mumkinki, bu kichik kamchiliklar o'quvchilarga matnlar haqida to'g'ri tushuncha berishga majbur bo'lgan ushbu sharafli muallifning kitobining qiymatini kamaytirmaydi. [5]
Gulshani Roz asarini nafaqat tarjima qilish balki, uni ilmiy o'rganishda eng katta izlanishlarni olib borgan olimlardan yana biri professor, Robert Abdulhay Darr bo'lib, u izlanishlarida asosan asarning semantika va pragmatikasiga ko'proq urg'u beradi. Undan tashqari, asardagi timsol, zamon va makon birligi, shakl va mazmun tushunchalarini chuqur tahlil etadi. Uning ishlarini ichida eng mashxurlari, "Yurak hufyasi" avtobiografik asari, "Shaxsiyatning Suficha anglanishi" risolasi va "Sirli atirgul bogT' asarining inglizchasi tarjimasidir. Professor Darr o'z ilmiy ishining mavzusida ham Gulshani Roz asari obyetk sifatida nazarda tutiladi va metaforik va timsol tushunchalari keng tadqiq va tahlil etiladi. Robert Abdul Hayy Darr amerikalik musulmon bo'lib, afg'on va fors adabiyotidan Raz Muhammad Zaray va Ustod Xalilulloh Xaliliy she'riyati kabi asarlarni hamda "Sirlar bog'i" kitobini ingliz tiliga tarjima qilgan va nashr etgan.
U adib sifatida yozgan "Yuraklar Hufyasi" avtobiografik asarini 2006- yilda yozib tugatadi. Asar o'z ichiga olimning Gulshani Roz asarini uchratguncha bo'lgan barcha voqealarni tasvirlash asnosida yaratilgan. Afg'onistondagi zamonaviy islom ma'naviyatining ta'limot va amaliyotlarini o'rganuvchi ushbu kitob o'quvchini so'fiylikning murakkab olamiga, islomning tasavvufiy jihatiga tortadi. Metafizik va teologik tadqiqotlarning uzoq tarixi tufayli so'fiylik asrlar davomida jangari va so'zma-so'z islomga muqobil bo'lgan diniy nafislikni rivojlantirdi. Afg'oniston qishloqlari xalqi va madaniyati haqidagi hikoya va shaxsiy tavsiflar o'quvchilarga
islomning ijobiy tomonlarini yaxshiroq tushunishga va o'nlab yillar davom etgan urushdan so'ng afg'on orzusi va qayg'usining chuqurligini his qilish imkonini beradi [4].
"Gulshani Roz" asari ustida mukammal ishlar olib brogan zabardast rus sharqshunoslaridan biri zamonaviy komparativistika namoyondalaridan biri Andrey Lukashevdir. Uning ilmiy ishlarining asosi shundan iboratki, aniq muallif asarlaridagi diniy bag'rikenglik masalasi uning dunyoqarashi nuqtai nazaridan kengroq kontekstda tadqiq qilinadi. Muallifning dunyoqarashini uning matnlari asosida qayta qurish mumkin va asosiy tushunchalar takliflaridagi izchillik uning fikrining izchilligini ochib beradi. Tadqiqot asosan o'rta asrlarning eng ko'zga ko'ringan fors so'fiy adiblaridan biri - Mahmud Shabistariy (1288-1321) asarlariga asoslanadi. Diniy bag'rikenglik masalasi uning dunyoqarashining o'ta muhim bo'g'ini bo'lganligi sababli, uning dunyoqarashi tuzilishining umumiy mantiqini o'rganish uning iymon va kofirlik masalasini talqin qilishda alohida yondashuvi sababini aniqlashga yordam beradi. Demak, u ilmiy izlanishlarining bazilarida Shabistariy dunyoqarashining asosiy tushunchalarini o'zaro bog'lovchi va umuman olganda uning dunyoqarashi izchilligini tadqiq qilingan tushunchalar tizimi asosida qayta tiklaydigan mulohazalarni ko'rsatamiz. Keying qismlarida esa shoirning e'tiqod va kofirlik munosabati haqidagi g'oyasini uning dunyoqarashi kontekstida talqin qilish uchun olingan natijalardan foydalangan.[1]
Andrey Lukashev Rus sharqshunoslaridan biri bo'lib, ozining falasafa doktorlik ishi uchun aynan Gulshani Roz asarini obyekt sifatida oladi va ishlarini avvalambor sharq tasavvuf ilmini va islom madaniyatini o'rganishdan boshlaydi. Bu borada ozining 20dan ortiq ayni mavzuda maqola va tezislar nashr etadi. Maqolalarida u Majdud Sanoiy, Ibn Iraq va Jaloliddin Rumiy falsafasini to li yoritib bera olgan.
Boshqa sharqshunos va adabiyotchilardan farqli o laroq Andrey Lukashev doktorlik disseratatsiyasining mavzusi etib Mahmud Shabistariyning "Sirli Atirgul bogT' masnaviysidagi falsafiy qarashlari" tanlaydi, asarni rus tiliga tarjima qiladi va juda samarali izlanishlar olib boradi. Ilimiy izlanishlarning mahsuli sifatida uning eng yoqrin ishlaridan " Qisqa sozlarda dunyoni anglash" va " Gulshani Roz asarining ruscha tarjimasi" kitoblari dunyo yuzini ko'rgani uning muvaffaqiyatli ishlarining debochasi bola oldi. U ozining butun boshli ilmiy hayotini Sufizm, chunonchi, Gulshani Roz asariga bagishlagan desak adashmagan bolamiz.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ushbu asar ustida Robert Darr, Andrey Lukashev, Jamol Kamol, Muhammad Lohijiy kabi olimlar tomonidan ilmiy tahliliy, qiyosiy va ideologik izlanish olib borilgan. Zero, "Gulshani Roz" asari uzoq davrlardan beri turli tilshunos, sharqshunos, teolog va komparativist olimlar tomonidan turli jabhalarda tadqiq etilganiga qaramasdan, asar ozining bitmas tuganmas manaviy boyligi tilsimotini to'liqligicha o'rganib tugatilmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Andrey Lukashev. Ijodiy Meros. Mahmuda Shabistari; Monodinlik Falsafasi. Zamonaviy dunyoda Islom. 2017 yil. 13-jild. 4-son
2. Hamidjon Homidiy. Tasavvuf allomalari. Sharq. 2004.
3. Ibrohim Haqqul. Tasavvuf va Sheriyat. Gafur Gulom. 1991.
4. Robert Abdulhay Darr. Yurak Hufyasi. Fons Vitae. 2007
5. Yadulloh Nasrullohi. Gulshani Rozdagi bazi kamchiliklar. Fors adabiy matnlarining tanqidi va tavsifi. 14- Jild, 4-son.
